Inspiracje antyczne w kulturze[1] Scharakteryzuj je,

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Inspiracje antyczne w kulturze. Scharakteryzuj je,
analizując wybrane dzieła literackie i inne
(np. malarskie, rzeźbiarskie, architektoniczne).

Bibliografia podmiotu

•

• Ernest Bryll,

Ernest Bryll,

Wciąż o Ikarach głoszą…

•

• Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Centaur, Ikar, Introdukcja

•

• Zbigniew Herbert,

Zbigniew Herbert,

Apollo i Marsjasz, Dlaczego kla-
sycy, Do Marka Aurelego, Lek-
cja łaciny, w: Labirynt nad mo-
rzem, Nike która się waha, Sta-
ry Prometeusz

•

• Jarosław Iwaszkiewicz,

Jarosław Iwaszkiewicz,

Alcesta, Ikar

•

• Mieczysław Jastrun,

Mieczysław Jastrun,

Czytanie Homera

•

• James Joyce,

James Joyce,

Ulisses

•

• Anna Kamieńska,

Anna Kamieńska,

Dysputa na temat Horacego

•

• Czesław Miłosz,

Czesław Miłosz,

Portret grecki

•

• Maria

Maria

Maria
Pawlikowska-Jasnorzewska,

Pawlikowska-Jasnorzewska,

Nike

•

• Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Circe

•

• Jarosław

Jarosław

Jarosław Marek

Marek

Marek Rymkiewicz,

Rymkiewicz,

Odys

•

• Leopold Staff,

Leopold Staff,

Odys, Prometeusz

•

• Wisława Szymborska,

Wisława Szymborska,

Monolog dla Kasandry, W rze-
ce Heraklita, Wieczór autorski

Temat jest raczej łatwy i pozwala na sporą swobodę. Ze względu jednak na jego
sformułowanie warto skupić się tylko na jednym, wybranym okresie, np. na współcze-
sności, renesansie czy romantyzmie. Właściwie jest to nawet konieczne – gdy ze-
chcesz prześledzić nawiązania do antyku we wszystkich epokach, przekonasz się, że
nie starczy Ci na to czasu ani sił – będziesz musiał mówić z szybkością karabinu
maszynowego, a Twoja wypowiedź będzie przypominać litanię. Przykładów będzie
mnóstwo – i choć może uda Ci się je wymienić, to na pewno nie zdołasz choćby
pobieżnie omówić wybranych dzieł.

Dlatego proponujemy Ci skupić się na wybranym okresie – sugerujemy wiek XX.

I choć może się wydawać karygodna rezygnacja z prześledzenia dzieł Jana Kocha-
nowskiego czy niewspomnienie nawet słowem o tak ważnym w naszej kulturze poję-
ciu prometeizmu, to jednak sztuka selekcji w tym wypadku jest znacznie ważniejsza.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Motywy, toposy, gatunki zrodzone w starożytności są żywe po dziś dzień –

zilustruj tę tezę przykładami z: literatury, malarstwa, teatru, filmu itd.

• Obecność antyku w naszej kulturze – omów to zagadnienie na przykła-

dzie wybranej epoki historyczno-literackiej.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Podkreśl wagę nawiązań do tradycji antycznej w kulturze europejskiej.

Roli tradycji antycznej w kulturze polskiej – od renesansu aż po XXI wiek – nie
sposób przecenić. Ogromna w tym zasługa odrodzenia, które wprowadziło (na szerszą
skalę) i utrwaliło antyk jako ważny element myśli i wyobraźni: poetów, filozofów,
malarzy, rzeźbiarzy itd. Tradycja starożytna inspirowała artystów parających się roz-
maitymi dziedzinami sztuki. Można nawet mówić o powszechnej świadomości dłu-
gu, jaki nasza kultura zaciągnęła w grecko-rzymskim antyku. Czy kiedykolwiek uda
się nam go spłacić? A tym bardziej spłacić z procentami?

Bardzo istotne jest przekonanie, że zachowując związek z kulturą starożytną (od-

wiedzając muzea sztuki starożytnej, oglądając takie filmy jak Troja, czytając poezje
Katullusa czy Safony, rozmyślając nad dialogami platońskimi itd), utrwalamy tym sa-
mym uniwersalny charakter naszej kultury współczesnej. Choć właściwie rzadko zda-
jemy sobie sprawę, że z kulturą antyku łączy nas więcej, niż skłonni bylibyśmy przy-
puszczać. Niektórzy nawet są zdania, że o wiele więcej niż z kulturą chrześcijańską.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Podejdź do sprawy teoretycznie – omów dwie podstawowe formy funkcjo-

nowania motywów antycznych w literaturze.

Pierwszy ze sposobów funkcjonowania motywów antycznych to rewokacja – przewrotne
nawiązanie, odwrócenie mitu czy wątku do góry nogami, nowatorskie spojrzenie na
mitologicznego herosa czy bóstwo, dość dowolna – zależna od woli i wrażliwości artysty
interpretacja czy wykładnia mitu.

Przykłady rewokacji:

• Ośmiowersowy wiersz Mieczysława Jastrunapt. Ifigenia

Choćby z Mitologii Jana Parandowskiego znamy historię o mykeńskiej królewnie, która
miała zostać złożona w ofierze bogini Artemidzie. W ostatniej chwili bogini lituje się
nad dziewczyną i czyni ją kapłanką w swojej świątyni. Zamiast dziewczyny zostaje ofia-
rowana łania. Zaś w wierszu Jastruna Ifigenia ponosi śmierć, co więcej – jej śmierć nie
jest zdarzeniem jednorazowym, skończonym w czasie: ofiara z życia niewinnych osób
powtarza się przez wieki, wciąż się zdarza. To nie łania ginie zamiast królewny… Poeta
każe nam się zastanowić, kto, dlaczego i jakim prawem pełni dziś rolę takich Ifigenii.

• Odys Jarosława Marka Rymkiewicza

Przywołany został tu mit o tułaczce Odyseusza, ale nie w jego powszechnej wersji: wład-
ca Itaki nie zostaje w swym królestwie, by cieszyć się miłością i wiernością pięknej żony
Penelopy oraz dzielnością i szlachetnością syna Telemacha. Być może taka wizja nie
odpowiadała wizji świata poety II poł. XX wieku. Odys tylko chwilę zabawił w rodzinnej
Itace, a potem udał się w dalszą wędrówkę. Przyzwyczajenie? Potrzeba? Przeznacze-
nie? – dośc trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. Odyseusz pojął, że

(…) piorun Zeusa był pointą pozorną.
Krajobraz innych wzruszeń się przed nim otwierał,
Sam wybrał, choć jak sądzę, nie pragnął wybierać.

• Alcesta Jarosława Iwaszkiewicza

To nawiązanie do pięknej legendy o poświęceniu królowej Alcesty, żony Admeta – za-
miast męża zdecydowała się udać do królestwa Hadesa. Dzieło Iwaszkiewicza to pole-
mika z antycznym podaniem – wracająca z podziemii królowa staje się symbolem „wy-
zwolenia z piekieł”. Dla autora ta historia staje się pretekstem do rozważań na temat
mocy poezji i pytania, czy poezja może dać nadzieję na wyzwolenie. Stąd zwrot do Apol-
lina, opiekuna poetów (choć wiadomo, że Acestę z zaświatów wyprowadził Herakles):
„O wielki Apollo/ czy możesz wyzwolić/ mnie jak Alcestę/ z piekła”.

• Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta

To utwór osnuty wokół mitu o Marsjaszu, satyrze, znakomitym muzyku, który grał na aulo-
sie (instrumencie podobnym do klarnetu). Satyr w wyniku przegranej rywalizacji został
obdarty ze skóry przez boga muzyki i piękna Apolla. W Metamorfozach Owidiusz przed-
stawia ukaranie Marsjasza jako akt słusznego poskromienia pychy. My jednak, podobnie
jak poeta, odczuwamy raczej sprzeciw wobec tak okrutnego potraktowania człowieka,
którego jedyną „winą” były przegrane zawody muzyczne. Herbert główny akcent kładzie
na okrucieństwo kary i mękę satyra. Przeciwstawia je (bardzo ironicznie ukazanemu)
zimnemu estetyzmowi Apolla. Słuchający krzyków Marsjasza bóg odczuwa jedynie obrzy-
dzenie. Opuszcza miejsce kaźni, gdy ostrość krzyku przekracza wytrzymałość jego ner-
wów. Nie ma mowy o współczuciu, wyrzutach sumienia czy chęci „odkręcenia” tego wszyst-
kiego: „żwirową aleją/ wysadzaną bukszpanem/ odchodzi zwycięzca/ zastanawiając się/ czy
z wycia Marsjasza/ nie powstanie czasem/ nowa gałąź/ sztuki – powiedzmy – konkretnej”.

Drugi sposób funkcjonowania mitu to prefiguracje – kiedy to mit staje się ogólną ramą,
rodzajem modelu kształtującego sytuację podmiotu lirycznego, typ wyrażanych przeżyć
oraz charakter refleksji.

Bibliografia przedmiotu

• Antyk w Polsce. Studia, cz. II

pod red. Jana Okonia i Jerzego
Starnawskiego, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
1998. Dość trudne dzieło – prze-
znaczone przede wszystkim dla
polonistów. Niemniej nie za-
szkodzi przejrzeć go – łatwo na-
trafić na zabójcze ciekawostki,
mało znane, wręcz niszowe
utwory.

• Władysław Kopaliński, Słownik

mitów i tradycji kultury, PIW,
Warszawa 1985. Jedno z dzieł,
które przydają się zawsze i wszę-
dzie. Autor imponuje erudycją
i umiejętnością dzielenia się
swoją wiedzą z czytelnikami.
Słownik niezbędny nie tylko do
opracowania tego tematu. War-
to go kupić, gdyż wypożyczenie
tego dzieła z biblioteki jest ra-
czej niemożliwe.

• Słownik kultury antycznej pod

red. Lidii Winniczuk, Wiedza Po-
wszechna, Warszawa 1986. Przy-
stępnie opracowany słownik –
rozwieje wątpliwości i uporząd-
kuje Twoją wiedzę (ewentualnie
ją wzbogaci).

• Stanisław Stabryła, Antyk we

współczesnej literaturze polskiej,
PAN, Kraków 1980. Bardzo cie-
kawa broszura, której wadą jest
prawie zupełny brak porządku.
Zalety jednak rekompensują tę
wadę, a mała objętość pozwoli
– mimo chaosu – z wielką ko-
rzyścią dla Twojego wystąpienia
jakoś przez nią przebrnąć.

• Wojciech Stańczak, Antyk we

współczesnej poezji polskiej
(1956 – 1980), Ossolineum,
Wrocław-Warszawa-Gdańsk-
Łódź 1986. Choć tytuł dzieła jest
maksymalnie prosty i jasny,
treść jest zawiła i erudycyjna.
Można jednak znaleźć potrzeb-
ne informacje, a zwłaszcza te
„niepodręcznikowe”.

• Tomasz Wójcik, Literatura pol-

ska XX w. Terminy i zagadnie-
nia, Morex, Warszawa 1996.
Znajdziesz tam skrótowo i przej-
rzyście pokazany przegląd naj-
ważniejszych nawiązań do anty-
ku w polskiej poezji i prozie XX
w. (hasło Antyk), które zebrał dla
Ciebie wykładowca z Uniwersy-
tetu Warszawskiego.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Przykłady prefiguracji:

• Circe Tadeusza Różewicza

to nawiązanie do przygody Odyseusza goszczącego u pięknej czarodziejki, która za-
mieniła jego towarzyszy w wieprze. Ta legenda stanowi niejako rusztowanie struktury
utworu, bo „sytuacja liryczna” jest zupełnie inna – to kolejka po mięso. Ludzie przed
owym prowizorycznym sklepem czekają na możliwość wejścia do magicznego króle-
stwa Circe, do krainy, gdzie zaspokoją głód. Ten prymitywizm „mięsnych” pragnień
zamienia ich w wieprze. Circe z taniej jatki to sprzedawczyni, „Dziewczyna w białych
szatach/ jak anioł z czerwonym toporem”.

• Centaur Stanisława Grochowiaka

Hybrydyczna budowa tych pół koni, pół ludzi jest punktem wyjścia do refleksji nad złożo-
nością i wewnętrznymi kontrastami natury ludzkiej. U człowieka przeplatają się niena-
wiść i miłość, prymitywizm i wzniosłość, ślepy instynkt i sublimacja, godność i upodle-
nie, duchowość i fizjologia: „Kochać tak żarcie że trzeba trzech miednic/ Chucią ogarniać
nawet w dębach dziuple/ Jak skoczyć to skoczyć z hukiem tarabanu/ I marzyć/ Nad kwiat-
kiem śpiewać/ Metafizykować/ Mówić o Plaucie/ Rozmyślać co wstyd/ Ludzkość stwo-
rzyła ideę Centaura/ W dziwnie wnikliwej o sobie zadumie”.

Możliwość 2.

Skup się na najważniejszych źródłach nawiązań do antyku.

Ważni autorzy starożytni

Przykłady:

• Czytanie Homera Mieczysława Jastruna

Odczytana na nowo Iliada Homera staje się dla poety źródłem niezwykle aktualnych
prawd dla pokolenia walczącego przeciwko hitlerowskim najeźdźcom – Warszawa zo-
stała tu „utożsamiona” z Troją: „Wróg był bardziej okrutny niż Grecy Homera,/ Lecz
ten sam płomień świecił nam – obrońcom Troi”.

• Dysputa na temat Horacego Anny Kamieńskiej

To obrona sfery uczuciowej ludzkiej osobowości. Poetka podważa mit postępu technicz-
nego jako panaceum na wszystkie bolączki. Wskazuje na niebezpieczeństwo odejścia
od ideałów piękna, dobra i szczęścia – to może prowadzić do kalectwa duchowego. „Eheu,
że nie znasz Horacego wierszy,/ Bardzo mi żal cię, bo tobie nie świeci/ Soracte śnieżnym
szczytem (…)/ Wolisz studiować ścisłe mózgi maszyn,/ Serce kamienia chemią myśli
badać/ I w tym świat kochać – w czym – inny”.

Ważni bohaterowie antyczni:

Odys

Przykłady:

• Ulisses Jamesa Joyce’a
Wędrówka zamyka się w ciągu 24 godzin i pozornie jest zwykłą wędrówką po Dublinie.
Odyseusz to zwyczajny, szary człowiek Leopold Bloom, Penelopa – niewierna Molly,
Telemach – Stefan Dedalus. Poszczególne epizody odpowiadają częściom Odysei Ho-
mera: np. nieprzyjemne zdarzenie w burdelu to nic innego jak zamienie wojowników
w wieprze przez Circe (w tej roli burdelmama).

• Odys Lepopolda Staffa
Poeta przywołuje postać Odysa, by pokazać, że jego los jest losem każdego z nas. To
wiersz dający nadzieję i ukojenie, a zarazem zawierający pewne niepokojące ostrzeże-
nie, a raczej smutną prawdę. Nie powinniśmy niepokoić się naszymi błędami i cierpie-
niami – są przecież proste drogi, ale i manowce. Przede wszystkim:

O to chodzi jedynie,
By naprzód wciąż iść śmiało,
Bo zawsze się dochodzi,
Gdzie indziej, niż się chciało.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Zawarta jest tam też piękna definicja człowieczeństwa:

Każdy z nas jest Odysem,
co wraca do swej Itaki.

Prometeusz

Prometeusz symbolizuje odwieczne cierpienie dobroczyńców ludzkości. Zygmunt
Freud tak tłumaczył zainteresowanie tym mitologicznym tytanem: źródłem przyjem-
ności dla widza jest identyfikacja z cierpieniem protagonisty, dająca uwolnienie od
poczucia winy.

Przykłady:

• Prometeusz Leopolda Staffa
Poeta dopisuje zabawną scenę do dobrze znanego mitu: wiemy, że w końcu Zeus każe
rozkuć Heraklesowi przykutego do kaukaskich skał Prometeusza. Zaskakująca jest scenka,
gdy tytan zwraca się do Heraklesa i… rezygnuje z wolności: „Nie tykaj kajdan, niech ci się
nawet nie marzy./ Czy nie widzisz, jak mi z tym Kaukazem do twarzy?”.

Być może jest to pogodna kpina z przywiązania Polaków do przeszłości martyrolo-

gicznej i umiłowania do pozostawania w stanie cierpienia.

• Stary Prometeusz Zbigniewa Herberta
To ironiczna refleksja nad porzucanymi czy rozpływającymi się z biegiem lat ideałami.
Tytan ma żonę, wygodny domek, kominek. Jako „emeryt” wiedzie spokojny żywot miesz-
czucha, nie myśli o ideałach, lecz raczej o wygodzie, świętym spokoju, drobnych przy-
jemnościach: „Prometeusz śmieje się cicho. Jest to teraz jego jedyny/ sposób wyrażenia
niezgody na świat”.

Zajmuje się pisaniem pamiętników. Na ścianie wiszą wypchany orzeł i list dzięk-

czynny od tyrana Kaukazu, „(…) któremu dzięki/ wynalazkowi Prometeusza udało się
spalić zbuntowane/ miasto”.

Ikar

Ikar to patron tęsknot człowieka za tym, co nieosiągalne, postępu i marzeń, upadku,
nierozwagi i młodości.

Przykłady:

• Ikar Stanisława Grochowiaka
Poeta nawiązuje tu między innymi do znanego obrazu Pietera Brueghla Upadek
Ikara. Widzimy tam wieśniaków zajętych codzienną pracą, obojętnych na śmierć
chłopaka, czy może raczej niezauważających jej. Upadek Ikara ukazany jest na
dalszym planie obrazu, i nie wygląda bynajmniej tragicznie czy poruszająco, raczej
śmiesznie:

Brueghel namalował wołu – ten był w pierwszym planie,/ Wykląć Brueghla, bo
w drugim dopiero Ikar jak mucha/ Wzbijał się?/ Spadał?/ Omiatał nieboskłon/ Cu-
krową chmurką na lepkim patyku.

Ikarowie żyją wśród nas – są realni, a nie ulepieni z cukrowej waty.

To bardzo ważny utwór – odpowiedź na Odę do turpistów Juliana Przybosia i mani-

fest nowej liryki, nowej wrażliwości i innego spojrzenia na świat.

• Wciąż o Ikarach głoszą… Ernesta Brylla
Przekorny wiersz, w którym poeta nie maluje pozytywnego obrazu Ikara, do którego
jesteśmy przyzwyczajeni. Tradycyjnie wzbudzają sympatię jego młodość i idealizm. Ikar
jest stałym symbolem tęsknot ludzkich. Tymczasem u Brylla czytamy, że „Wciąż o Ika-
rach głoszą – choć doleciał Dedal”. Kończy pozornie prostym, lecz dającym do myślenia
pytaniem: „Czy Dedal, by ratować Ikara, powrócił?”.

• Ikar Jarosława Iwaszkiewicza
Krótkie, wzruszające opowiadanie wojenne. Nieostrożny, zaczytany chłopiec wpadł pod
nadjeżdżającą karetkę gestapo. Sympatia autora jest po stronie „Michasia” – takie imię
na użytek swoich wspomnień mu nadaje.

Skojarz

• Bardzo ważnym kontekstem

może okazać się Poetyka Arysto-
telesa, jedno z najważniejszych
do tej pory dzieł teoretycznoli-
terackich.

• Dzieła starożytnych filozofów,

np. Dialogi Platona, Rozmyśla-
nia Marka Aureliusza czy mowy
starożytnych mówców – np.
mowy Cycerona przeciwko Ka-
tylinie.

• Eseje, które poruszają tematy

związane z antykiem, np. niektó-
re eseje ze zbioru Barbarzyńca
w ogrodzie Zbigniewa Herberta.

• Ważne dzieła starożytności: Prze-

miany (Metamorfozy) Owidiu-
sza, Iliada i Odyseja Homera,
Eneida Wergiliusza i inne.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Możliwość 3.

Skup się na dokonaniach dwudziestowiecznych neoklasyków

W kulturze XX i XXI wieku klasycyzm rozumiany jest jako światopogląd artystyczny
(nie kierunek!), zgodnie z założeniami Thomasa S. Eliota, który postulował ciągły
dialog z przeszłością; możliwy np. dzięki nawiązaniom antycznym.

Od artysty klasyka wymaga się obiektywizmu i zachowania intelektualnego chłodu

w stosunku do ukazywanych wydarzeń. Według Eliota, „idealny” poeta to „bezosobowe
medium tradycji”.

Do przedstawicieli klasycyzmu w Polsce zwykle zaliczani są:

•

Leopold Staff,

•

Zbigniew Herbert,

•

Czesław Miłosz,

•

Wisława Szymborska.

Cechy poezji klasyków to np.:

•

włączanie do utworów refleksji filozoficznych,

•

przedstawianie współczesnego świata za pomocą antycznych symboli,

•

podejmowanie dialogu z tradycją – dzięki czemu, zdaniem Eliota, uzyskuje się
efekt bezczasowej teraźniejszości kultury.

•

przykładowe nawiązania (poezja, proza), oczywiście zachowywanie zasady deco-
rum i zasady złotego środka, dążenie do harmonii ze światem i z samym sobą, oraz
dystans wobec świata i opanowanie emocji.

• „Hymnem” polskich neoklasyków jest wiersz Zbigniewa Herberta pt. Dlaczego kla-

sycy. Porównanie antyku z czasami współczesnymi wypada zdecydowanie na nieko-
rzyść współczesności. Światem antycznym rządziły szlachetne porywy, wielkie czyny,
bohaterstwo. Prostota, szlachetność i powściągliwość klasyków to jedne z najważniej-
szych cnót antycznych bohaterów – dlatego klasycy. Odpowiedź na tytułowe pytanie
zawarta jest w dwóch końcowych strofach:

„jeśli tematem sztuki
będzie dzbanek rozbity
mała rozbita dusza
z wielkim żalem nad sobą
to co po nas zostanie
będzie jak płacz kochanków
w małym brudnym hotelu
kiedy świtają tapety”.

Zwróć uwagę na rozumienie słowa „barbarzyństwo” czy „barbarzyńcy” – zapoznaj się
z Lekcją łaciny i wierszem pt. Do Marka Aurelego.

• Portret antycznego mędrca, a może współczesnego człowieka hołdującego antycz-

nym wartościom, kreśli Czesław Miłosz (Portret grecki). Ważne są także utwory Wi-
sławy Szymborskiej – np. autoironiczny Wieczór autorski z apostrofą do muzy.

• Możesz skupić się też na innych utworach polskich poetów.

Oto przykłady:

•

zbiór Dionizje Jarosława Iwaszkiewicza,

•

zbiór Laur olimpijski Kazimierza Wierzyńskiego,

•

poemat Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego,

•

cykl Róże dla Safony Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i wiele innych.

W przypadku prozy, warto znać lub chociaż umieć wymienić następujące powieści:

•

Wiosna grecka Hanny Malewskiej (o młodym Platonie),

•

Aecjusz, ostatni Rzymianin, Śmierć Aecjusza i Koła na piasku Teodora Parnickiego,

•

Nazo poeta Jacka Bocheńskiego.

Pojęcia
do zapamiętania

• Klasycyzm

Klasycyzm

Klasycyzm – ten termin ma
dwa podstawowe znaczenia. Po
pierwsze jest to ruch artystycz-
ny inspirowany przez sztukę sta-
rożytnej Grecji i Rzymu, poja-
wiający się w różnych epokach.
Po drugie zaś – kierunek w li-
teraturze XVIII wieku. Termin
„klasyczny” ma kilka znaczeń.
Klasycznym nazywamy dzieło
powstałe w starożytności (np.
Iliadę Homera), uznawane za
wzór, podziwiane (np. Panią
Bovary Gustawa Flauberta), za-
chowujące zasady budowy
i wersyfikacji (np. Odę do mło-
dości Adama Mickiewicza) lub
charakteryzujące się umiarem,
prostotą, spokojem (np. Wyso-
kie drzewa Leopolda Staffa).

• Topos

Topos

Topos – element tematyczny
lub zbiór takich elementów
(motywów), który powtarza się
w literaturze danego kręgu kul-
turowego. Topos ma na ogół
wiele znaczeń – często tylko
niektóre z nich są sygnalizowa-
ne. Inne z kolei jego znaczenia
są wzbogacane i konkretyzowa-
ne. Zbiór toposów nazywamy
topiką. Może się ona wiązać
z jakimś kręgiem dzieł lub
z ogólną kategorią semantyczną
(np. topos śmierci).

Prezentacje maturalne

Ucz się z

W literaturze powszechnej XX w. przyniósł prawdziwą inwazję antyku. Motywy staro-
żytne funkcjonują zarówno jako tworzywo powieści historycznych i mitologicznych, jak i
utworów z prefiguracjami.

Najbardziej znane przykłady:

•

Ja, Klaudiusz oraz Klaudiusz i Messalina Roberta Gravesa,

•

Spartakus Howarda Fasta,

•

Ulisses Jamesa Joyce’a,

•

Centaur Johna Updike’a.

Przykłady zbiorów esejów:

•

Podróż do Grecji Mieczysława Jastruna,

•

Eseje dla Kassandry i Od Berdyczowa do Rzymu Jerzego Stempowskiego.

Jan Parandowski

To niezwykle zasłużony twórca przybliżający zagadnienia starożytnej mitologii, historii,
kultury i sztuki wszystkim Polakom. Kulturę antyczną uważał za genezę cywilizacji śró-
dziemnomorskiej. Widział w niej wzorcowy system wartości estetycznych, etycznych i filo-
zoficznych. Spośród jego licznych dzieł poświęconych antykowi można wymienić znaną
wszystkim Mitologię, tom wesołych opowiadań Eros na Olimpie, powieść Dysk olimpijski,
dramat Medea i zbiory szkiców Godzina śródziemnomorska i Z antycznego świata.

Możliwość 4.

Możesz też omówić sposoby, według których antyczne inspiracje są wy-

korzystywane przez film i teatr.

• Warto wspomnieć o – zdaniem większości krytyków – niezbyt udanej realizacji Quo

vadis? z Bogusławem Lindą w roli Petroniusza i Jerzym Trelą w roli Chilona – to
dwie wyraziste, „niespaprane” role. Zanim jednak nakręcono polską wersję, powsta-
ła dużo wcześniejsza. Zauważ, że w ciągu ostatnich kilku lat mieliśmy okazję ogladać
co najmniej trzy ważne filmy nawiązujące do kultury starożytnej: Gladiatora, Quo
vadis? właśnie i Troję, a wszystko to były produkcje wysokobudżetowe. Możesz także
wspomnieć o niedawno granych przygodach znanych z komiksów Asterixa i Obelixa,
gdzie rolę Kleopatry zagrała Monica Bellucci.

• Wielką popularnością i zasłużoną sławą cieszą się starsze filmy, emitowane przez

telewizję głównie w święta: Ben Hur i Spartakus z Kirkiem Douglasem.

• W teatrach, niestety, króluje nieśmiertelna Antygona Sofoklesa w sztampowej wersji

„lekturowej”. Godne uwagi wydają się być za to Bachantki w reżyserii Krzysztofa
Warlikowskiego.

• Przypomnij sobie także Kartotekę Tadeusza Różewicza i występujący tam Chór Star-

ców – to przewrotne i dowcipne nawiązanie do dramatu greckiego.

Strategie zakończenia

Odnieś się do tez postawionych we wstępie, podsumuj wypowiedź.

Teksty antyczne to prawdziwy skarbiec wątków, motywów, toposów, metafor itd. Naj-
chętniej sięgają do antyku poeci, którzy ożywiają stare mity i pozwalają zauważyć, że
współczesna kultura nie pojawiła się „ot tak”, lecz jej korzenie tkwią w antyku. Mamy
do czynienia z pewnym paradoksem. W miarę drastycznie zmniejszającej się liczby osób
znających grekę i łacinę, historię starożytną czy antyczną literaturę i sztukę, wzmaga się
zapotrzebowanie na wiedzę o starożytności. Coraz chętniej oglądamy filmy o tematyce
antycznej: dość wymienić:

•

Quo vadis?,

•

Gladiatora,

•

Troję czy starszego Spartakusa.

Pojęcia
do zapamiętania

• Archetyp

Archetyp

Archetyp – prawzór, obecny
w nieświadomości zbiorowej
ludzi niezależnie od epoki,
w której żyją. To pojęcie wywo-
dzi się z psychologii głębi Car-
la Gustava Junga, ucznia Zyg-
munta Freuda. Ten nieświado-
mie odtwarzany pierwotny,
odwieczny schemat wyobrażeń,
determinuje działania naszej
wyobraźni – mity, sny, wizjo-
nerskie dzieła literackie. Kon-
cepcja archetypów wywarła
ogromny wpływ na wielu pisa-
rzy i poetów (Hermana Hesse-
go, Tomasza Manna, Jarosła-
wa Marka Rymkiewicza, Zbi-
gniewa Herberta) oraz na
przedstawicieli innych dziedzin
sztuki (Ingmara Bergmana, Fe-
derico Felliniego). Przykłady
archetypów wywodzących się
z mitologii greckiej: archetyp
siły i odwagi – Herakles, arche-
typ sprytu – Hermes, archetyp
cierpiącej matki – Demeter
i Niobe, archetyp piękności –
Afrodyta i Helena.

• Mit

Mit

Mit – opowieść o przeszłości,
której pochodzenie jest nieja-
sne. Wyjaśnia w postaci alego-
rycznej i symbolicznej sens
zwyczajów, wierzeń, zjawisk
związanych z rytuałami i wierze-
niami, pochodzenie świata
i człowieka, zjawiska nadprzy-
rodzone itd. Bohaterami mitów
są na ogół bogowie, trochę rza-
dziej herosi i ludzie. Początko-
wo mit występował tylko w for-
mie ustnej – był przekazywany
z pokolenia na pokolenie i przy-
czyniał się do scalania społecz-
ności. Obecnie modne jest bar-
dzo szerokie rozumienie mitu –
pod tym pojęciem kryje się
właściwie każde wyobrażenie
zbiorowe pozbawione nauko-
wego wyjaśnienia. Mitotwórczy
charakter mają wielkie ideolo-
gie zbiorowe, np. faszyzm.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Reprodukcje dzieł malarskich – koniecznie sta-

raj się zdobyć reprodukcję dzieła Pietera Bruegh-
la pt. Upadek Ikara. Bez trudu powinieneś zdobyć
zarówno tę, jak i inne reprodukcje obrazów ma-
larzy sięgających do wątków mitologicznych.
Upodobali sobie oni zwłaszcza te wątki i posta-
cie, które pozwalały na ukazanie piękna ciała ko-
biecego, jego niezrównanej i nieporównywalnej
z niczym harmonii: liczne są przedstawienia śpią-
cej lub odpoczywającej Wenus (np. dzieła Tycja-
na i Giorgione) oraz narodziny bogini miłości
(słynny obraz Sandro Botticellego), kąpiel Dia-
ny, sąd Parysa, trzy Gracje.

• Możesz także sięgnąć po reprodukcje dzieł artystów

nowoczesnych – to np. Hektor i Andromacha de Chi-
rico, który w nowatorski sposób często wykorzysty-
wał tematy antyczne.

• Nie zapomnij o rzeźbie – na pewno znajdziesz

zdjęcia pomników sławnych starożytnych władców
i bohaterów, np. posąg Marka Aureliusza w Rzy-
mie. Jeżeli nie masz na to ochoty, sam zrób zdję-
cie – bardzo dobry będzie np. warszawski pomnik
księcia Józefa Poniatowskiego, stylizowany na
posąg rzymskiego wodza i wojownika. Nasz naro-
dowy bohater siedzi na wspaniałym koniu, ubrany
jest w coś na kształt rzymskiej tuniki, a na jego
twarzy malują się spokój i duma.

• Chyba we wszystkich albumach poświęconych hi-

storii rzeźby znajduje się nieśmiertelny Dawid Mi-

chała Anioła i subtelne, pełne eterycznego wdzięku,
a zarazem zdumiewające maestrią rzeźby Antonio
Canovy – np. Tańczące trzy Gracje.

• Fragment (z kasety wideo) któregoś z filmów: Tytusa

Andronikusa (na podstawie sztuki Williama Szekspi-
ra; doskonała, operowa realizacja, z rozmachem –
i bez kiczu – łacząca starożytność z nowoczesnością),
Troi, Gladiatora, Spartakusa, Faraona czy Quo va-
dis? Możesz także wykorzystać zdjęcia z tych filmów.

• Poszukaj w domu naczyń, które kształtem bądź/ i or-

namentyką nawiązują do greckich waz.

• Mogą to być także zdjęcia ze spektakli teatralnych,

np. wystawionych w warszawskim teatrze Rozmaito-
ści Bachantek Eurypidesa w reżyserii Krzysztofa
Warlikowskiego czy Króla Edypa w reżyserii Gusta-
wa Holoubka, wystawianego w Ateneum.

• Być może nagrałeś choć kilka telewizyjnych wystą-

pień prof. Leszka Kołakowskiego z cyklu O co py-
tają nas wielcy filozofowie? Sporo tych audycji było
poświęconych filozofom starożytnym – także tym
mniej znanym. Te programy są żywym dowodem na
to, że filozofia starożytna jest wciąż żywa.

• A na egzamin przyjdź w wiązanych wokół kostki san-

dałkach, najlepiej na koturnie (pomysł raczej dla pań).

• Mogą przydać się także zdjęcia wycięte z żurnali

i czasopism poświęconych modzie – zobaczysz, że
wielu projektantów nawiązuje mniej lub bardziej
wyraźnie do mody antycznej.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Nawiązania do antyku – głównie w polskiej literaturze współczesnej (XX i XXI wie-
ku), sposoby czerpania inspiracji ze starożytności, najpopularniejsze motywy i wątki.

Kolejność prezentowanych treści

• Dwie podstawowe formy funkcjonowania motywów antycznych
• Ważni autorzy starożytni
• Ważni bohaterowie: Odyseusz, Ikar, Prometeusz, Kasandra
• Klasycy: Zbigniew Herbert, Jarosław Marek Rymkiewicz, Leopold Staff, Cze-

sław Miłosz

• Wybrane przykłady nawiązań: poezja, dramat, powieść, esej
• Film i teatr

Wnioski

Nawiązania do antyku są bardzo częste, dokonywane w bardzo różny sposób
i w różnych celach. Zainteresowanie kulturą antyczną jest duże, choć ogólna wie-
dza społeczeństwa na jej temat nie jest imponująca.

Prezentacje maturalne

Ucz się z

O co może zapytać komisja?

Jaki podział nawiązań do tradycji antycznej mógłbyś
zaproponować?

Proponowana odpowiedź

Są różne sposoby nawiązań do antyku. Mogą to być:

• nawiązania do mitu, np. mitu arkadyjskiego (Prośba

o wyspy szczęśliwe Konstantego Ildefonsa Gałczyń-
skiego, obraz Et in Arcadia ego Nicolasa Poussina,
mitu o Prometeuszu (Prometeusz Leopolda Staffa)

• do postaci znanych z mitologii, np. Antygony (Anty-

gona w Nowym Jorku Janusza Głowackiego), Ikara
(np. Ikar Stanisława Grochowiaka)

• do autorów antycznych, np. Safony (cykl Róże dla Sa-

fony Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej), Homera
(dramat Homer i Orchidea Tadeusza Gajcego)

• do gatunków starożytnych, np. pieśni, ody (Pieśni

Jana Kochanowskiego)

• do dzieł sztuki, np. Wenus z Milo (fragment Ludzi

bezdomnych Stefana Żeromskiego – to dzieło sztuki
ogląda Tomasz Judym), Nike z Samotraki (np. Nike
z Samotraki Leopolda Staffa)

• do starożytnych filozofów, np. Heraklita z Efezu (He-

raklicie – przyjacielu… Haliny Poświatowskiej, He-
raklit Czesława Miłosza).

Inny podział proponuje Wojciech Stańczak – to podział
mniej sztywny i mniej tradycyjny (przez co „trudniej-
szy”, mniej przejrzysty). Autor Antyku we współczesnej
poezji… wychodzi z założenia, że pytania typu „jakie
motywy?”, „gdzie i ile odwołań?” są mniej istotne; waż-
niejsza wydaje się kwestia sposobu i celu tych odwołań
– czyli pytania „jak?” i „dlaczego?” oraz „jak się one
mają do rozwoju poezji?”. Mamy więc sposoby najbar-
dziej bezpośrednie aż po poezję inwokacyjną, której

adresatami są poeci i filozofowie starożytni, muzy, bó-
stwa itd. Spotykamy także malarskie opisy: architektu-
ry, sztuki, pejzażu. Często nawet krótka aluzja do Kolo-
seum, Akropolu, Panteonu itd. może być „furtką” do
pokazania współczesnych zagrożeń kultury albo może
pokazywać kontrast między piękną starożytnością a po-
spolitością i wulgarnością naszych czasów.

Bywa, że autor opisuje jakieś wydarzenia historycz-

ne, ale wnioski formułuje w realiach naszej współcze-
sności; obserwujemy wtedy przenikanie się tych dwóch
warstw kompozycyjnych.

Mamy także do czynienia z modyfikacją historii i mi-

tu. Poeci wybierają ich „najwygodniejszą” wersję, któ-
ra pozwala im umieścić jakieś cenne ich zdaniem prze-
myślenie.

Nierzadko bywają wykorzystywane cytaty antyczne

– np. zupełnie inaczej wykorzystał non omnis moriar
Horacego Jan Kochanowski, a inaczej Stanisław Gro-
chowiak. Inny chętnie wykorzystywany cytat to panta
rhei – słowa Heraklita z Efezu.

Jaką rolę mogą pełnić odwołania do antyku w litera-
turze i sztuce?

Proponowana odpowiedź

• Pokazują kontrast między antykiem a współczesno-

ścią. Nie zawsze są to ostre antytezy; często to nasze
wyidealizowane pojęcie starożytności kontra brzy-
dota, bezsens i niepewność egzystencji człowieka XX
i XXI wieku.

• Pomagają zachować i utrwalić stare wartości, takie

jak: honor, godność człowieka, miłość do wiedzy.

• Przekazują pewne ideały, wzorce postępowania.
• Uwydatniają związki kultury antycznej z kulturą

współczesną, chronią te stare (lecz przecież głębo-
kie!) korzenie.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron