1

Zajęcia 11

• Impulsywnośd i samokontrola z

behawioralnego punktu widzenia:

– odwracalnośd preferencji
– prawo dopasowania w wyjaśnianiu zmian

preferencji

– wstępne zaangażowanie
– czynniki wpływające na zwiększenie samokontroli

Potoczne rozumienie samokontroli

• Potocznie „samokontrola” to:

– „silna wola”
– „cierpliwośd”
– „dyscyplina”
– „silny charakter”
– „rozsądny wybór”
– działanie „we własnym interesie”

• Samokontrola jest dobra!

Ale czy samokontrola (cierpliwośd)

zawsze popłaca?

• Czy warunki, w jakich żyjemy my i zwierzęta

rzeczywiście faworyzują osobniki „cierpliwe”?
Wykazujące samokontrolę?

• Ze względu na niepewnośd i ryzyko, jako

nieodłączne cechy środowiska, byd może
wartośd przystosowawczą ma raczej
impulsywne zadawalanie się natychmiast i na
pewno dostępnymi nagrodami

2

Impulsywnośd i samokontrola –

perspektywa behawioralna

• Impulsywnośd i samokontrola, jako decyzje

podejmowane względem dylematu:

– coś małego teraz, lub
– coś większego, ale później

• Gdy to „coś” to nagrody, wtedy problem

polega na tym, że wolimy nagrodę większą, ale
zarazem preferujemy też nagrodę szybciej
dostępną

• Gdy mówimy o stratach, to wolelibyśmy stratę

mniejszą, ale zarazem późniejszą

Impulsywnośd i samokontrola –

perspektywa behawioralna

• Samokontrola definiowana jest jako:

– (w przypadku NAGRÓD) - wybór nagrody większej,

bardziej odroczonej, zamiast nagrody mniejszej,
lecz szybciej dostępnej

– (W przypadku KAR) - wybór kary mniejszej,

szybciej występującej, zamiast kary większej, lecz
pojawiającej się później

Impulsywnośd i samokontrola –

perspektywa behawioralna

• Impulsywnośd to:

– (w przypadku NAGRÓD) - wybór nagrody

mniejszej, natychmiastowej, zamiast nagrody
większej, ale odroczonej

– (W przypadku KAR) - wybór kary większej,

odroczonej, zamiast kary mniejszej, ale
natychmiastowej

3

Impulsywnośd i samokontrola –

perspektywa behawioralna

• Samokontrola to nie cecha, którą się ma lub

nie (albo o różnym natężeniu), ale zachowanie
wynikające z interakcji organizmu i środowiska
(z naciskiem na środowisko)

B !

B

A

T

C z a s

B

T

A

C z a s

A !

Niestałośd preferencji

Nasze preferencje nie są jednak stałe: impulsywnośd i

samokontrola zależą m. in. od przyjętej perspektywy czasowej

4

Odwracanie się

preferencji

• Odwracanie się

preferencji łamie
ekonomiczną
zasadę
racjonalności.

• Jednak jest

faktem.

• Pierwsze

badania –
gołębie.

Preferencje u
gołębi zależały
od
wyprzedzenia,
z jakim
dokonywały
one wyboru

Preferencje
odwracają
się także u
ludzi

5

Wstępne

zobowiązanie

• Czy można się

bronid przed
zmianą
preferencji,
jeśli jest ona
niekorzystna?

• Rachlin i

Green, 1972

Wyniki

Wyjaśnienie impulsywności

• Fenomen zmiany preferencji i wstępnego zobowiązania

można wyjaśnid prawem dopasowania

• Wybór opisuje równanie:

• Tuż przed otrzymaniem małej nagrody (SI) równanie

wygląda tak:

6

Wyjaśnienie samokontroli

• Gdy wydłużono czas do pary nagród o 16 s., to

SI jest za 16,5 s., a LD za 16,5 s., a równanie
przewiduje odwrócenie się preferencji:

• Z kolei punkt równowagi będzie przy:

Zobowiązanie a kary (Deluty i in., 1983)

Wyniki

7

Dlaczego nie robimy tego, co dla

nas najlepsze?

• W wypadku większośd naszych problemów z

właściwym postępowaniem rzecz sprowadza
się do tego, że

– właściwe postępowanie ma przynieśd odroczone

wzmocnienia, pozytywny wpływ na jakośd naszego
życia

• niestety natychmiastowo podejmowane właściwe

czynności często nie łączą się z natychmiastowymi
nagrodami

• nawet jeśli tak - silniejsze wzmocnienia występują jako

konsekwencje zachowao konkurencyjnych

Dlaczego robimy to, co przynosi

nam szkodę?

• Czasem problemem nie jest brak pożądanej

aktywności, ale nadmiar aktywności niepożądanej
(objadanie się, itp.

– te niepożądane zachowania w przyszłości przyniosą

konsekwencje niepożądane, negatywne

• mimo to są kontynuowane, bowiem dają natychmiastowe

wzmocnienia, czy to pozytywne (obniżenie lęku, dobry
nastrój), czy to negatywne (redukcja głodu i nieprzyjemnych
doznao)

• są kontynuowane, bo nie ma dla nich wystarczająco wielu

alternatywnych reakcji, które przynosiłyby natychmiastowe
nagrody

Strategie kierowania własnym

zachowaniem

• Po zidentyfikowaniu i zdefiniowaniu

zachowania docelowego można wykorzystad
jedną lub kilka poniższych procedur

– ustalanie celów
– monitorowanie swojego zachowania
– manipulacja bodźcami poprzedzającymi i operacjami

motywującymi

– spisywanie kontraktu behawioralnego
– zapewnienie wzmocnieo i kar
– podjęcie wstępnego zobowiązania
– organizacja wsparcia społecznego
– posługiwanie się instrukcjami i auto-pochwałami

8

Ustalanie celów

• Ustalenie celu to zapisanie:

– kryterium uzyskania zachowania docelowego
– czasu realizacji (osiągnięcia kryterium; deadline)
– cele muszą byd konkretne
– cele muszą byd realistyczne

• zrealizowanie ich pozwala na uzyskanie wzmocnienia

– cele powinny byd upublicznione
– powinny zawierad planowane konsekwencje ich

zrealizowania i niezrealizowania

Monitorowanie swojego zachowania

• Zapisanie celu to jednak za mało - trzeba

monitorowad postępy w sposób ciągły

– zapisywanie każdego wystąpienia zachowania

docelowego

– pozwala to widzied, czy zachodzi progres
– uzyskuje się też tzw. efekt reaktywny - samo

zapisywanie wpływa pozytywnie na zachowanie
docelowe

– ważne, by na każdym poziomie zapis kontynuowad

aż do uzyskania stabilnego poziomu zachowania

Manipulacja bodźcami poprzedzającymi

i operacjami motywującymi

• Każdy program kierowania własnym

zachowaniem zawiera procedury z poniższych
kategorii

– (1) Zapewnienie sobie bodźców różnicujących (wskazówek) dla

pożądanego zachowania i (2) usunięcie ich dla konkurencyjnych
zachowao niepożądanych

– (1) Wprowadzenie operacji ustanawiających dla zachowania

pożądanego i (2) operacji znoszących dla zachowania
niepożądanego (lub przynajmniej wycofanie dla nich operacji
ustanawiających)

– (1) Zmniejszenie wysiłku związanego z zachowaniem pożądanym i

(2) zwiększenie wysiłku związanego z zachowaniem
niepożądanym, konkurencyjnym

9

Spisywanie kontraktu behawioralnego

• Spisany dokument zawierający opis zachowania

docelowego i konsekwencje związane z
angażowaniem się w nie z określoną
intensywnością i w określonych ramach
czasowych; także sposoby pomiaru zachowania

• Najlepiej gdy ktoś inny odpowiada za realizację

kontraktu, ale można także robid to samemu

– samodzielne stosowanie prowokuje do „chodzenia

na skróty”: dostarczanie sobie wzmocnieo przed
oczekiwanym zachowaniem, lub nie dostarczanie
sobie kar pomimo angażowania się w zachowanie
niepożądane

Zapewnienie wzmocnieo i kar

• Ustalenie zasad udostępniania nagród za

spełnienie kryteriów i ponoszenie kar (lub
stosowanie zasady wzmacniania
negatywnego) za ich niespełnienie

– można realizowad samemu, nie trzeba angażowad

innych, ale...

– można poprosid innych o kontrolę i zapewnianie

dostępu do wzmocnieo, ale...

– trzeba zdecydowad: czy polegam na sobie, chod

mogę iśd na skróty, czy ryzykowad popsucie relacji
z kimś bliskim, współmałżonkiem,
partnerką/partnerem...

Wstępne zobowiązanie

• Badania Rachlina i Greena uczą, że patrząc z

odległej perspektywy nasz preferencje są bardziej
rozsądne

• Można podejmowad próby zobowiązanie się

wówczas do utrzymania tych preferencji

– lokaty, karnety, kluby, programy zdrowotne, itp.

• Jednak ich dotrzymanie nie jest gwarantowane...

– Np. wylanie całego alkoholu do zlewu nie powstrzyma od

pójścia do sklepu po nowy

– można to utrudniad (pilnowad, pozbawid pieniędzy, itp.)
– ważniejsze jednak bogate wzmacnianie zachowao

alternatywnych - kino, wycieczka, sport, hobby

10

Organizacja wsparcia społecznego

• Wsparcie społeczne może płynąd naturalnie od

osób doceniających głośno twoje wysiłki

• Można też o nie zabiegad

– wybierad osoby, z którymi się spotykamy (niepalące,

gdy rzucamy palenie, niepijące, gdy rzucamy picie,
uczące się solidnie, gdy chcemy wreszcie byd dobrym
studentem, itp.)

– spotykad się z osobami, które robią to co ty: zmieniają

swoje zachowanie lub już je zmieniły i są w tym dobre

– osoby te muszą zostad poinformowane, o twoim

planie zmiany własnego zachowania

Posługiwanie się instrukcjami i auto-

pochwałami

• Można nauczyd się specyficznych instrukcji, zasad,

reguł, które wypowiadamy do siebie, gdy powinniśmy
zaangażowad się w pożądane zachowanie

– „ciągły ruch, nisko na nogach, patrz na piłkę”

• Po właściwym zachowaniu można też nagrodzid siebie

„dobrym słowem”: „doskonale!” „świetna robota!”,
„potrafisz!”

• Zarówno instrukcje, jak i auto-pochwały muszą zostad

wcześniej nauczone, wydwiczone, zautomatyzowane

– np. w formie psychodramy, symulacji prawdziwej sytuacji

Instrukcje i reguły

• Reguły i instrukcje są szczególnie przydatne, gdy:

– pożądana jest szybka zmiana postępowania
– naturalne konsekwencje są odroczone
– naturalne wzmocnienia są bardzo sporadyczne
– pożądane zachowanie prowadzi do pojawienia się

natychmiastowych i silnych kar

• Dlaczego działają

– bo zazwyczaj mamy historię wzmocnieo uczącą, że

postępowanie w zgodzie z zasadami popłaca, a łamanie reguł
prowadzi do karzących konsekwencji

– bo zastosowanie się do nich jest wzmocnione społecznie
– bo zastosowanie się do nich wzmacniamy sami poprzez auto-

pochwały

11

Podsumowanie - plan działania

• Podjęcie decyzji - robię to!
• Zdefiniowanie zachowania docelowego i

zachowao konkurujących z nim o Twój czas

• Ustalenie celów (zapisanych, widocznych,

realistycznych)

• Ciągłe monitorowanie postępów (zapisywanie,

wykresy, uzyskiwanie stabilnych poziomów)

• Ocena funkcjonalna (jakie są bodźce

poprzedzające i konsekwencje dla zachowao
pożądanych i niepożądanych)

Podsumowanie - plan działania

• Wybór właściwych strategii, procedur (związanych z

bodźcami poprzedzającymi i konsekwencjami)

• Ocena efektów (ciągły pomiar i utrzymanie lub

zmiany)

• Ewentualna korekta strategii i procedur (gdy są źle

stosowane, gdy nie działają, gdy okazują się
nierealistyczne)

• Wdrożenie strategii zapewniających utrzymanie

– oby naturalne wzmocnienia zrobiły swoje!
– w przeciwnym razie - kontynuacja programu, ciągły

pomiar zachowania, ciągłe stawianie celów