FILOZOFIA STAROZYTNA id 170708 Nieznany

I. BIBLIOGRAFIA:

1. Podr

czniki scholastyczne.

Klimke F., Institutiones Historiae Philosophiae, Roma 1923.

Stöckl A., Lehrbuch der Geschichte der Philosophie, Mainz 1870.

Sawicki F. Lebensanschauungen alter und neuer Denker, Padeborn

1923-26.

2. Podr

czniki współczesne

Boche

ski J.M., Zarys historii filozofii, Kraków 1993.

Camminero G.N., Historia Philosophiae, Roma 1960.

Colli G., Narodziny filozofii, Kraków 1997.

Copleston F., A History of Philosophy, London 1959-61.

mbska I., Zarys historii filozofii greckiej, Lublin 1993.

Geyer C.F., Philosophie der Antike, Darmstadt 1992.

Guthrie W.K.C., A History of Greek Philosophy, Cambridge 1967-74.

Hakim A., Historical Introduction to Philosophy, New York 1987.

Hirschberger J., Geschichte der Philosophie, Altertum und

Mittelalter, Basel 1960-62.

Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1995.

Legowicz J., Historia filozofii staro

ytnej Grecji i Rzymu,

Warszawa 1973.

Ricken F., Philosophie der Antike, Stuttgart 1988.

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Lwów 1923.

Überweg F., Geschichte der Philosophie, Berlin 1926.

3. Słowniki

Pauly-Wissowa,Real-Encyklopädie

der

classischen

Altertums-

wissenschaft. Neue Bearbeitung, Stuttgart, 1894 ff.

4. Materiały

ródłowe

Arnim J. v., Stoicorum veterum fragmenta.

Arystoteles, Metaphisica, Ksi

ga A,

Diels E.H., Poetarum et philosophorum fragmenta,

Die Fragmente der Vorsokratiker,

Doxographi graeci,

Diogenes Laërtios,

ywoty i pogl

dy słynnych filozofów, Warszawa

1988.

Legowicz J., Wybrane teksty z historii filozofii.

- 2 -

Homer, Iliada, XV, 412.

Por. Herodot, Historia, I, 30.

Por. Heraklit, Fragmenta 35.

Por. Herodot, Historia, I, 30.

Tukidydes, Historiae, 2,40,1.

Diogenes Laërtios,

ywoty i pogl

dy słynnych filozofów, I, 12; VIII, 8.

Mullach W.A., Fragmenta Philosophorum Graecorum.

Teofrast, Physikon doxon; Vetusta placida.

Usener H., Epicurea.

Teksty klasyków zachowane i opublikowane w seriach:

Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensi,

Les Belles Lettres

II. DEFINICJA FILOZOFII

1. Filozofia jako nauka.

Filozofia ró

ni si

od innych dziedzin nauki tym,

e nie jest

ograniczona tylko do jednego pola, ale obejmuje wszystkie dziedziny

ludzkiego poznania i działania. Bada cał

rzeczywisto

ść

, a szczególnie

jej zasady. Mo

na zatem powiedzie

e filozofia jest nauk

– wiedz

o zasadach,

e jest swoist

archeologi

(

•DPZ

– to co pierwsze

w porz

dku ontycznym).

M48`F@N@H

N48@F@N,Ã<

N48@F@N\

– tych okre

nie znajdujemy

jeszcze ani u Homera, ani te

u Hezjoda. Homer w Iliadzie u

ywa słowa

F@N\

w znaczeniu umiej

tno

ść

, sztuka , pó

niej słowo to oznacza

dzie umiej

tno

ść

w tworzeniu poezji i muzyki. Herodot, natomiast

ywa słowa

F@N`H

, kiedy mówi o człowieku, który poprzez swoje

zdolno

ci wybija si

w tłumie . Tak zwanych siedmiu m

drców okre

mianem

F@N4FJ\

, tak

e Pitagoras to dla niego

F@N4FJZH

. Po raz pierwszy

termin

N48`F@N@H

wyst

puje u Heraklita i pocz

tkowo nie oznacza wcale

zawodowego filozofa, lecz zgodnie ze swoj

etymologia człowieka

kochaj

cego m

dro

ść

, czy szukaj

cego m

dro

ci w najogólniejszym

znaczeniu . I tak u Herodota Kroisos mówi do Solona: Słyszałem,

e w

drowałe

po wielu krajach –

N48@F@NXT<

– szukaj

c m

dro

i oddaj

c si

rozwa

aniom . Tukidydes te

nie u

ywa tego terminu w zna-

czeniu technicznym, cho

nieco nam bli

szym, jako

e okre

la nim

naukowca i człowieka wykształconego . Pitagoras jest pierwszym spo

ród

filozofów, który uznał filozofi

za nauk

. Cyceron za

w nast

puj

sposób definiuje filozofi

: omnis rerum optimarum cognitio atque in iis

- 3 -

Filozofi

nazywamy poznawanie i zajmowanie si

tym, co najlepsze (Cyceron,

Tuskulanki, V, 3).

Por. Ps 147,5; Syr 1,1; 15,18; Za 9,2; Rz 11,33; 1Kor 2,7.

We współczesnym znaczeniu pod poj

ciem ideologii rozumie

nale

y zbiór pogl

dów

czy s

dów (naukowych, filozoficznych, religijnych, by wymieni

tylko najwa

niejsze), które w przekonaniu danej grupy społecznej wyra

jej interesy i o tyle

akceptowane w ramach okre

lonej ideologii, o ile pozostaj

w zgodzie z

subiektywnym odczuciem interesu okre

lonej grupy. I jako takie wła

nie nie mog

oceniane w kategoriach teoretycznych, a wi

c przede wszystkim z perspektywy prawdy.

Nie mo

na wi

c zasadnie utrzymywa

e jaka

ideologia jest prawdziwa lub fałszywa.

To wła

nie w sposób istotny odró

nia j

od filozofii, pojmowanej jako poznanie

teoretyczne. Filozofia w przeciwie

stwie do ideologii stanowi prób

przedstawienia

rzeczywisto

ci tak

, jaka si

ona jawi jako przedmiot poznania teoretycznego,

niezale

nie od tego, czy wypracowany w jej ramach obraz poj

ciowy odpowiada

czyimkolwiek interesom. Ideologia za

oceniana bywa przez perspektyw

wykazania

exercitatio philosophia nominata est .

Filozofem zatem nazywano tego, który miłuje m

dro

ść

. Pismo

stwierdza, i

to Bóg jest m

dro

. Stoj

c wi

c na gruncie

chrze

cija

skim trzeba by powiedzie

, i

filozofem jest ten, kto miłuje

Boga. Tak te

filozofi

rozumieło wielu my

licieli wczesnego

chrze

cija

stwa, dla których wła

nie chrze

cija

stwo było doskonał

filozofi

W samym terminie

N48@F@N\

zawarta jest te

metoda stawania si

filozofem – miłowanie. Filozofia jest wi

c poznaniem przez miłowanie.

Poznanie bez miło

ci jest aktem pychy, jest sposobem na zawłaszczenie

tego, co si

poznaje. Takie poznanie jest cech

aniołów upadłych. Opis

upadłych aniołów, który nam daje Biblia, jest genialnym obrazem

stworzenia, które chce posi

ąść

wiedz

bez miło

ci. Przyczyn

tego jest

nieakceptacja swej stworzono

ci, a wi

c gł

boki fałsz egzystencjalny,

przemieniaj

cy si

w nienawi

ść

do Stwórcy – w widzenie w Nim rywala –

w ch

ęć

zaj

cia Jego miejsca,co w konsekwencji prowadzi tak

e do

nienawi

ci samego stworzenia. Pseudofilozofie, które zrodziły si

z pychy umysłu ludzkiego, a nie z miło

ci, stoj

ródeł wielkich

tragedii historycznych, które swe szczególne pi

tno w postaci setek

milionów ofiar odcisn

ły na minionym ju

XX wieku.

li drog

prowadz

do M

dro

ci jest miłowanie, to nie mo

e by

filozofii bez dialogu, jako

e struktur

miło

ci jest dialog. Filozofia

ze swej natury zatem ma charakter dialogiczny. Filozof przyjmuje

postaw

dialogu z rzeczywisto

, która nosi na sobie znamiona

dro

ci Stwórcy. Miejscem wolno

ci człowieka jest jego zjednoczenie

z M

dro

, dokonuj

ce si

na drodze kontemplacji. Ró

ne, jak

zobaczymy s

drogi zjednoczenia kontemplatywnego, wiele kierunków

filozofii, tak poga

skich jak i chrze

cija

skich b

je opisywa

Jedne wiod

przez umysł, inne przez serce, cech

dej z nich jest to,

e porywaj

całego człowieka wraz z jego dusz

i ciałem.

Nie mo

na by

prawdziwym filozofem nie trwaj

c w postawie dialogu

i nie b

c kontemplatywnym. Mo

na by

sofist

, my

licielem, ideo-

logiem... Wtedy bowiem nie szuka si

dro

ci, lecz tworzy si

jej

- 4 -

szo

ci czy te

pierwsze

stwa proponowanych w jej ramach rozwi

. Prawdy

teoretyczne czerpane z filozofii czy innych dyscyplin poznania teoretycznego, jak
równie

wszystkie inne tezy, którymi si

ideologia posługuje maj

jedynie słu

za uzasadnienie celów wyznaczanych przez okre

lone interesy. Innymi słowy mówi

"wszelka wiedza jak

posługuje si

ideologia pojmowana jest instrumentalnie", ze

wzgl

du na jej u

yteczno

ść

celem uzasadnienia okre

lonej tezy czy pogl

du, który

to z kolei wyra

ma okre

lony interes.

Platon, Obrona Sokratesa, 20 i 23.

Platon, Euthydemus, str. 288A; Theaet. str. 145E.

Aristoteles, Metaphisica. IV,3,1005a 21, 16nn.

Tam

e VI, 1,1026a, 31.

namiastk

Sprzeczn

jest te

dychotomia pomi

dzy filozofi

i teologi

. Ka

filozof jest teologiem i nie mo

e istnie

teolog, który nie byłby

filozofem. Filozof – programowy ateista to nieporozumienie, to ju

nie

filozof, lecz ideolog zamkni

ty w

wiecie własnych idei, kto

, kto

przestał szuka

. Tymczasem podstawowe zadanie filozofa to szukanie

prawdy, szukanie, które nigdy si

nie ko

czy, które ostatecznie

prowadzi do kontemplacji Niepoznawalnego.

Ludzka m

dro

ść

jest tylko cz

stkowa, najwi

ksza cz

ęść

dro

pozostaje w Bogu. Sokrates twierdzi,

e człowiek mo

e by

dry jedynie

w niewielkim stopniu, gdy

to tylko Bóg jest naprawd

dry . Ludzka

dro

ść

u Sokratesa zaczyna si

wiadomo

ci tego,

e nic nie wiem.

Dla Platona

F@N\

- m

dro

ść

jest identyczna z

¦B4FJZ



, czyli

wiedz

odnosz

do idei. Filozofia to

6J−F4H

¦B4FJZ

H

. To

¦B4FJZ



odnosi si

do tego, co niezmienne i prawdziwe,

*`>

–

mniemanie za

odnosi si

do zmiennych wyobra

Arystoteles – u

ywa okre

lenia

N48@F@N\

w dwojakim znaczeniu:

E@N\

to wiedza, nale

y wi

c do niej matematyka, fizyka i etyka

i polityka.

b) Wiedza filozoficzna,

J@Ø

N48@F@N@Ø

¦B4FJZ



, bada “

JÎ

Ð<

” , “

*,Ã

JbJ<

(

J¬<

¦B4FJZ

<

)

Jä<

BDäJT<

•DPä<

6Â

•4J4ä<

,É<4

2,TDJ46Z<

”czyli zajmuje si

pierwszymi przyczynami, a wi

c materi

form

, przyczyn

sprawcz

i celow

Stoicy – pojmuj

filozofi

dwojako: teoretycznie i praktycznie.

Filozofia w sensie teoretycznym to

6JV8R4H

2,\T<

6Â

•<2DTB\<T<

BD(

VJT<

, w praktycznym za

to d

ąż

enie do cnoty, to ars vitae. Seneca

w 89 li

cie tak pisze: philosophia sapientiae amor et affectatio....

philosophia studium virtutis est, sed per ipsam virtutem.

ycie moralne

jest wi

c konsekwencj

ycia m

drego.

Tak dla stoików jak i epikurejczyków zadaniem filozofii jest

nauczenie pewnego sposobu

ycia, pokierowania swoj

wol

Pod koniec staro

ytno

ci w V i VI w. zwykło si

podawa

sze

ść

ró

nych definicji filozofii, które zestawione razem daj

obraz jej

- 5 -

Poznanie bytu jako bytu.

Poznanie spraw boskich i ludzkich.

Przygotowywanie si

mier

– uwolnienie i odwrócenie duszy od ciała.

Upodobnienie si

do Boga na miar

ludzkich mo

liwo

ci.

Sztuka sztuk, wiedza wiedz.

Miło

ść

dro

ci.

Por. N. Hartmann, Zur Methode der Philosophiegeschichte, 1910.

F. Klimke, Historia filozofii, T. I, 13.

ró

norodno

ci. Oto one:

Filozofia to:

(<äF4H

Jä<

Ð<JT<

Ð<J

¦FJ\

;

(<äF4H

2,\T<

6Â

•<2DTB\<T<

BD(

VJT<

;

3. µ

,8XJ

2<VJ@L

–

8bF4H

6Â

B,D4(T(Z

RLP−H

•BÎ

J@H

;

@\TF4H

1,è

6J

JÎ

*L<JÎ<

•<2JDfBå

;

JXP

J,P<ä<

6Â

¦B4FJZ



¦B4FJZ

;

N48\

FTN\H

Pierwsza i pi

ta nawi

zuj

wyra

nie do Arystotelesa, druga do stoików,

kolejne dwie maj

za sob

Platona, szósta za

jest definicj

ety-

mologiczn

III. METODA HISTORII FILOZOFII

3.1. Poj

cie historii filozofii

Historia filozofii jest dziedzin

nauki obejmuj

swym zakresem

tak histori

jak i filozofi

. Stara si

ona przedstawi

rozwój idei

filozoficznych. Poniewa

dziedzina jest niezwykle obszerna, czyni

e jedynie kład

c akcent na jednym z aspektów. W ten sposób powstały

ró

ne szkoły historii filozofii stosuj

ce ró

ne metodologie. Historia

filozofii dla swoich celów korzysta z osi

gni

ęć

wielu innych nauk jak:

filologia, historia, archeologia i inne. Historia mo

e by

pojmowana

podmiotowo lub przedmiotowo. Historia filozofii wzi

ta przedmiotowo

oznacza sum

bada

, pogl

dów i teorii o ostatecznych przyczynach

wszech

wiata, rozszerzanych przez ustne nauczanie, przez pisanie dzieł

i przez tradycj

szkół filozoficznych. Historia filozofii wzi

podmiotowo, bada krytycznie tak twierdzenia samych autorów, jak s

o nich, przez innych uczonych wydane, przedstawia w pewnym porz

dku

system ka

dego filozofa, stara si

okre

zwi

zek jednego systemu

z drugim i jego od innych zale

ść

, lub wpływ na nie, jego genez

podstawy, nast

pstwa, dzieje, prawdziwo

ść

i wewn

trzn

warto

ść

- 6 -

Greckie słowo

•82ZH

– prawdziwy oznacza w pierwszym rz

dzie odkryty, znany,

przypomniany.

3.2. Metoda historii filozofii

Istnieje wiele ró

nych metod, którymi posługuj

historycy

filozofii staro

ytnej. Mo

na je skrótowo podzieli

na nast

puj

kategorie:

– doksograficzn

– która bada przedmiot my

li danej filozofii;

– biograficzn

– która zajmuje si

bardziej podmiotem my

li, czyli

samym filozofem;

– psychologiczn

– bardziej psychologizuj

, badaj

zwi

zek

dzy osobowo

autora, a jego systemem filozoficznym (t

metod

posługiwali si

: Müller-Freienfeltz i Jaspers);

– filologiczn

– która prowadzi badania systemu filozoficznego od

strony formalnej i filologicznej.

– pragmatyczno-filozoficzn

–

ledz

c całokształt docieka

filozoficznych stara si

wydoby

z rozmaitych pogl

dów tre

ść

wspóln

pozna

prawa i zasady, którym podlega rozwój filozofii w ci

gu całego

biegu historii.

3.3. Cel historii filozofii

Pierwszym celem jest ukazanie przedmiotu filozofii, który jest

wspólny na przestrzeni wieków.

Drugim jest ukazanie ró

nych metod filozofii, po to aby uchroni

nas przed stosowaniem metod nie prowadz

cych do prawdy.

Trzecim jest unikni

cie niebezpiecze

stwa dogmatyzmu, relatywizmu

lub sceptycyzmu, które s

owocem nieznajomo

ci procesu rozwoju my

filozoficznej.

Czwartym jest poznanie ludzkich mo

liwo

ci poznawczych i ich

granic.

tym

celem

wreszcie,

wła

ciwym

szczególnie

filozofii

chrze

cija

skiej, jest ukazanie roli chrze

cija

stwa w dziejach rozwoju

li ludzkiej. W naturalny sposób filozofia taka jest apologi

prawdy

chrze

cija

skiej, poniewa

prowadzi do odkrywania tego, co ukryte, jest

c apokalips

, która odsłania prawd

–

•8Z2,4

– veritas – prawda.

- 7 -

Problematyk

powy

szeroko traktuj

: Glasenapp H., Buddhistische Mysterien,

Stuttgart 1940; Der Hinduismus, München 1922; Der Jainismus, Berlin 1925;
Frauwallner E., Die Philosophie des Buddhismus, Texte der indischen Philosphie,
Berlin 1956; Tokarz F., Z filozofii Indyjskiej, TNKUL 1985; Eliade M., Historia
wierze

i idei religijnych, I, Warszawa 1988.

Klemens Aleksandryjski (+ ok. 215) około dwudziestu razy wspomina w swoich

dziełach o filozofii indyjskiej. W jednym z fragmentów nawet dopuszcza,

e m

drcy indyjscy byli nauczycielami Greków (por. Strom. VI 57,3). Twierdzi na

przykład,

e Pitagoras słuchał nauk brahminów (por. Strom. I 70,2) Gdzie indziej

opowiada o spotkaniu Aleksandra Macedo

skiego z gymnosofistami (dosł. nagimi

drcami), jak nazywa m

drców indyjskich (por. Strom. VI 38,2-12).

IV. PODZIAŁ HISTORII FILOZOFII STARO

YTNEJ:

TEMATYCZNY i CHRONOLOGICZNY

l wschodnia

– Indie i Chiny

l grecka:

– teogonie i mity,

– Presokratycy – filozofowie przyrody

– Sokrates – etyka, problemy moralne,

– Sokratycy mniejsi,

– Platon – idealizm,

– Arystoteles – realizm umiarkowany

Hellenizm

– stoicyzm

– epikureizm

– medioplatonizm

– neopitagoreizm

– neostoicyzm

– neoepikureizm

– eklektyzm

– Plotyn – neoplatonizm

V. My

l wschodnia

Chcemy si

tu skupi

na krótkim z konieczno

ci scharakteryzowaniu

li indyjskiej jako tej, która wywarła w ci

gu wieków najwi

kszy –

cho

na pewno nie decyduj

cy – wpływ na staro

ytn

filozofi

greck

W porównaniu z ni

mniej miejsca po

cimy my

li chi

skiej, ta bowiem

w interesuj

cym nas okresie pozostawała Europejczykom zupełnie

nieznana. Nasilaj

cy si

wpływ my

li indyjskiej na filozofi

staro

ytn

datuje si

zwłaszcza od czasu podbojów Aleksandra Macedo

skiego, który

to dotarł a

do zachodnich granic Indii, umo

liwiaj

c tym samym kontakt

bezpo

redni tych dwu wielkich kultur , które wcze

niej, je

li w ogóle

- 8 -

M. Eliade, Historia wierze

..., 140.

Por. M. Eliade, Historia wierze

..., 158: Praolbrzym Purusza (m

ęż

czyzna lub

człowiek) jest tu wyobra

any jako kosmiczna całkowito

ść

, a zarazem jako istota

androgyniczna. Purusza rodzi

Energi

stwórcz

Wirad

, a nast

pnie zostaje

przez ni

zrodzony. Wła

ciwy akt stwórczy jest rezultatem kosmicznej ofiary.

Bogowie składaj

w ofierze człowieka, “m

ęż

czyzn

”: z jego po

wiartowanego ciała

wyłaniaj

zwierz

ta, elementy liturgiczne, klasy społeczne, ziemia, niebo,

bogowie. «Usta jego stały si

brahminem, ramiona zostały uczynione rad

ani

, uda

kontaktowały, to tylko za po

rednictwem kultury perskiej.

Indie

Kultura, filozofia i religie półwyspu indyjskiego s

wytworem

spotkania si

kultury plemion lokalnych i plemion indoira

skich Ariów

(od

rya [w sankrycie] – szlachetny [człowiek]), które zacz

ły

przenika

do Indii północno-zachodnich na pocz

tku 2 tysi

clecia przed

Chr. Najstarsze teksty indyjskie wspominaj

o walkach, które w ich

przekazie nabrały cech mitycznych, ale odnosz

do historii podboju

przez Ariów miast cywilizacji Indusu.

wiadectwem nie tylko opanowania,

ale i cz

ęś

ciowej asymilacji miejscowej kultury jest fakt, i

słownictwo

tych tekstów zawiera wiele wyrazów niearyjskich. M. Eliade zauwa

twórcza moc ducha indyjskiego przejawia si

przede wszystkim

w procesach symbiozy, asymilacji i rewaloryzacji, które doprowadziły

do nadania Indiom charakteru aryjskiego, a pó

niej hinduskiego.

Ten proces trwaj

cy kilka tysi

cleci, dokonuje si

w dialogu

z religijnym systemem stworzonym przez braminów na fundamencie, jakim

było “objawienie” wedyjskie (

ruti). Ostatecznie religijna i kulturowa

jedno

ść

była rezultatem całego szeregu syntez dokonuj

cych si

pod

znakiem poetów-filozofów i rytualistów epoki wedyjskiej . Epoka ta

rozci

ga si

na przestrzeni ponad tysi

ca lat, bo a

do powstania

Upaniszad, czyli po wiek VII przed Chr.

te ksi

gi indyjskie i ich filozofia.

Zaliczamy do nich trzy grupy pism:

1. Najstarsze Wedy (Rigveda, Yajurveda, Samaveda, Atharvaveda).

Trudno okre

pocz

tek ich powstawania. Zapewne si

ga on bardzo

daleko w drugie tysi

clecie przed Chr., z tym

e była to najpierw

tradycja ustna, która została spisana na pewno przed rokiem 800. S

one

zbiorem liturgii, zakl

ęć

magicznych, hymnów i kosmogonii. Nie stanowi

adnego systemu, s

jednak

wiadectwem i wyrazem pewnej cywilizacji.

Centrum duchowo

ci wedyjskiej stanowi idea ofiary. Ofiara jest tam

wszystkim, wszystko z niej si

rodzi. Sam

wiat rodzi si

z ofiary

człowieka kosmicznego – Puruszy – który ofiarowuje sam siebie daj

w ten sposób pocz

tek wszystkiemu, co istnieje .

- 9 -

jego to stan

redni obejmuj

cy rolników, hodowców bydła, rzemie

lników i kupców,

ze stóp narodziła si

warstwa słu

ebna. Z jego umysłu narodził si

ksi

ęż

yc,

z oka sło

ce, z ust Indra (naczelny bóg) i ogie

, z oddechu wiatr powstał,

z głowy wyłoniło si

niebo, ze stóp ziemia.» (RW X, 90).

W Ch

ndogyaupaniszadzie (III, 14, 1-4) mówi si

e brahman jest wszystkim,

całym

wiatem (panteizm), a mimo to ma natur

duchow

e jest Jedynym, jest

Stwórc

i Panem

wiata.

ycie jest jego ciałem, jego postaci

, jego

wiatłem,

jego dusz

przestrze

. Zawiera w sobie wszystkie czyny, pragnienia, zapachy,

smaki... Jest zarazem moim

tmanem w sercu, mniejszym od ziarenka ry

czmienia lub gorczycy, a przecie

kszym od ziemi, wi

kszym od atmosfery, od

tych

wiatów. To mój

tman w sercu to brahman. (Cyt. wg. M. Eliade, 171).

2. Pó

niejsze teksty to Br

hmana, powstałe pomi

dzy rokiem 1000 a 800

przed Chr. S

one zasadniczo zbiorem przepisów rytualnych. Cała ich

uwaga skoncentrowana jest równie

na ofierze traktowanej jako najwy

szy

cel. Zawieraj

one posuni

niemal do absurdu kazuistyk

rytualn

W Br

hmanach odnajdujemy tak

e pierwsze próby definicji natury rzeczy.

człowieku

wyró

niaj

one

form

widzialn

esencj

niedostrzegaln

, wewn

trzn

i ukryt

o nazwie n

man. Jednocze

nie

wyst

puje w nich poj

cie brahman. Pierwotnie słowo brahman oznaczało

modlitw

, tajemnicz

, rytualn

formuł

wypowiadan

przy składaniu

ofiar, z czasem jednak jego znaczenie zmieniło si

, z modlitwy przeszło

na przedmiot modlitwy, na tajemnicz

sił

, której

ródłem jest ofiara.

W dalszej ewolucji znaczeniowej pod poj

ciem brahman zacz

to rozumie

stwórcz

zasad

wiata, podstaw

wszelkiego bytu, dusz

wiata.

3. Upaniszady – to zbiór testów powstałych w dłu

szym okresie czasu,

z których najstarsze si

gaj

wieku VII. Tradycja wylicza ich 108, gdy

108 to liczba

ta (w rzeczywisto

ci jest ich wi

cej). Upaniszady

odchodz

od typu religijno

ci i my

lenia ofiarniczo-rytualistycznego,

a staj

coraz bardziej refleksj

nad człowiekiem, jego istot

i losem. Podejmuj

problem zarysowany ju

zacz

tkowo w Br

hmanach: Jaka

jest w nas zasada tajemnicza i niewidzialna, która podtrzymuje nasze

i wszelkie

ycie, ta trwała zasada, w której wszystko si

rozpływa, a

która jest jednocze

nie

ródłem wszystkich form? We wcze

niejszych

pismach hinduskich, jak widzieli

my, istnieje taka jedyna substancja,

obejmuj

ca wszystko zwana brahmanem. T

trwał

zasad

Upaniszady

uto

samiaj

tmanem, czyli pojedyncz

dusz

. Brahman i

tman maj

sam

natur

. Słowo

tman oznaczało pierwotnie tchnienie, oddech

(niem. Atem) z czasem jednak nabrało znaczenia dusza.

}

tman to podmiot,

to brahman w konkretnym człowieku. Nie mo

e on by

przedmiotem nawet

w my

li, bo ju

wtedy automatycznie przestaje by

sob

, traci sw

godno

ść

podmiotu «Poznaj

cy jak

e mo

e by

poznany?»

}

tman to nie jest

“ja” pozorne, to nie to, co rodzi si

, niszczeje i umiera, które ma

jakie

imi

, poddaje si

poruszeniom uczuciowym, lecz pewna tajemnicza

obecno

ść

nie poddaj

ca si

rygorom przestrzeni i czasu, niezale

na od

nami

tno

ci. Ju

tu w Upaniszadach rodzi si

to, co dla my

- 10 -

To hinduskie poj

cie znalazło ró

norakie odbicie w słownictwie europejskim.

Grecy nazwali je metempsychz

, lub metemsomatoz

, Rzymianie za

reinkarnacj

W j

zyku polskim funkcjonuje ono ponadto w u

ytej w tek

cie formie w

drówka

dusz, która jest prawie

e dosłownym przekładem słowa metempsychoza.

i duchowo

ci indyjskiej stanie si

jednym z najpłodniejszych motywów:

idea osobowo

ci wewn

trznej nazywanej czy to my

, czy sumieniem, albo

brahmanem.

Innym bardzo wa

nym poj

ciem, które pojawia si

w Upaniszadach

jest idea karmanu – akt, działanie (od kr – działa

). Słowo to

wyst

puje znacznie wcze

niej w Wedach, ale tam oznacza ono działalno

ść

ofiarnicz

; tu natomiast oznacza działanie jednostki – jej dzieło

owoc,

który

tego

działania

jest

nieuchronnym

skutkiem.

W Upaniszadach zostaje odkryte prawo powszechnej przyczynowo

ci. Ka

czyn przez prosty fakt,

e wywołuje skutek, wł

cza si

w niesko

czony

ła

cuch przyczyn i skutków. Człowiek ci

gnie za sob

nieuchronne skutki

swojego działania – post

powania. Co si

stanie z dusz

tmanem

pozbawion

ciała? W

adnym wypadku nie mo

e ona ostatecznie zgin

ąć

Pozostawiła bowiem po sobie ogromn

ilo

ść

czynów dokonanych za

ycia,

które stanowiły tyle

samo przyczyn, które musz

mie

skutki, innymi

słowy, musz

zrealizowa

w nowym

yciu, tu na ziemi, lub w innym

wiecie. Wniosek nasuwa si

sam: po zaznaniu błogiego lub nieszcz

snego

ywota w

wiecie pozaziemskim dusza musi powtórnie si

wcieli

Odkrycie prawa w

drówki dusz, sams

ry wywarło ogromny wpływ na

indyjsk

l religijn

i filozoficzn

. Poniewa

dy czyn (karman)

religijny lub

wiecki, utrzymuje i utrwala sams

, wyzwolenia nie da

osi

ąć

ani przez obcowanie z bogami (jak w Wedach), ani przez

ofiar

(jak w Br

hmanach), ani nawet przez ascez

czy hojno

ść

. W swych

pustelniach

wieszczowie

indyjscy

poszukiwali

innych

sposobów

wyzwolenia. Takim sposobem okazało si

poznanie ezoteryczne zwane te

gnoz

, to co w sanskrycie nosi nazw

na (czyt. d

niana) albo vidy

Przyczyna karmanu i zwi

zanej z nim

le sams

ry jest avidy

czyli

niewiedza, b

ignorancja. Oczywi

cie, nie chodzi tu o zwykł

wiedz

czy niewiedz

, chodzi natomiast o niewiedz

, ewentualnie wiedz

typu

metafizycznego. Avidy

ukrywa rzeczywisto

ść

ostateczn

. Z pewnego

punktu widzenia ta niewiedza jest twórcza, stwarza bowiem dynamik

i struktury ludzkiego istnienia. Istot

pó

niejszej filozofii

indyjskiej stanowi uwolnienie si

(moksza) od sekwencji avidy

-karman-

sams

ra poprzez poznanie metafizyczne. W ten sposób człowiek odnajduje

siebie jako czysty

tman i przezwyci

ęż

a istnienie poddane zmienno

ci,

nad którym władz

sprawuje karman. My

l indyjska rozwin

ła przeró

sposoby uwalniania si

. Nie maj

one jednak charakteru czysto

technicznego,

lecz

jednocze

nie

same

sobie

filozofi

- 11 -

Tak s

mkhya jak i yoga przyjmuj

dwie substancje przeciwne sobie, ale obydwie

wieczne: z jednej strony dusze nieokre

lone (purusza), z drugiej za

natur

(prakrti).

Dusze

niej

czyst

inteligencj

nie

działaj

niecierpi

tliwe, nie poddaj

ani smutkowi, ani rado

ci, s

one ja

metepirycznym

–

pozado

wiadczalnym.

natura

wci

dusz

poprzez

brak

równowagi w materi

podaj

c j

msarze. Jednak

e zwi

zek duszy z materi

jest

złudny. Ułuda (m

ya) ta jednak wystarcza,

eby dusza była sp

tana. Lecz je

usunie si

przez poznanie – gnoz

, dusza staje si

wolna. Odkrywa ona prawd

któr

jest brahman, to, co rzeczywiste. Jeden z m

drców u

ywa nast

puj

cego

porównania: Gdy w nocy widz

, i

połyskuje jaka

rzecz my

e to srebro, lecz

w rzeczywisto

ci jest to muszla mał

y, albo te

kiedy w ciemno

ciach widz

zwini

tego, wyobra

am sobie,

e to w

ąż

i boj

, a w rzeczywisto

ci jest to

kawałek liny.

}

tman jest jak owa muszla, albo kawałek liny. Mój bł

d, rodz

we mnie, gdy w ciemno

ciach patrz

na nie to m

ya. Oczywi

cie i m

istnieje i ma wpływ na mnie dopóty, dopóki nie odkryj

prawdy. Je

li to si

nie

stanie, ułuda (m

ya) kieruje moimi my

lami, budzi we mnie pragnienie schylenia

i podniesienia owego kawałka srebra, czy te

rodzi we mnie strach przed

ęż

em i skłania mnie do ucieczki, w sumie determinuje moj

wol

Bardziej znana w Europie yoga ma swe korzenie ju

w literaturze

wedyjskiej. Samo słowo yoga pochodzi od sakrytskiego yuj (czyt. ju

), który

oznacza ł

czy

, nakłada

jarzmo. Tak polskie słowo jarzmo, jak i łaci

skie

iugum, czy greckie

.b(@H

z nim spokrewnione. Pierwszym tekstem hinduskim

zajmuj

cym si

wprost yog

Yogasutry, których autorem, a przynajmniej

redaktorem jest

cy ok. roku 0 Panta

jali. Zdefiniował on yog

jako stan

wewn

trzny,

którym

duchowe

poruszenia

osi

gaj

pokój.

Uczył

yogi

mioczłonowej.

Yama

(dyscyplina

zewn

trzna),

Niyama

(dyscyplina

wewn

trzna), 3.

}

sana (pozycja ciała), 4. Pr

ma (regulacja oddechu), 5.

Praty

ra (kontrola zmysłów), 6. Dh

ran

(koncentracja), 7. Dhy

na (medytacja),

8. Sam

dhi (zatopienie si

– prostota). Zainteresowanie yog

pojawia si

Zachodzie w ostatniej dekadzie XIX wieku po wyst

pieniu w 1893 r. Vivek

nandy –

twórcy tzw. neo-hinduizmu w “

wiatowym Parlamencie Religii” w Chicago.

Do najwa

niejszych z nich nale

żą

mkhya i yoga .

Nieortodoksyjna filozofia indyjska.

Oprócz

ortodoksyjnej

filozofii

hinduskiej

istniej

jej

nieortodoksyjne odgał

zienia. Najwa

niejszym z nich jest buddyzm,

powstały mi

dzy VI a V w. przed Chr. U jego pocz

tków stoi Guatama

zwany Budd

– Obudzonym. Buddyzm, był prób

reformy moralnej brammi-

nizmu w czasie, kiedy ten ton

ł w odmentach rytualizmu i podziału na

kasty. Proces ten do pewnego stopnia podobny jest do tego, jaki

obserwujemy w stoicy

mie (reforma moralna my

li plato

skiej (IV wiek

przed Chr.). Jednocze

nie buddyzm przyswoił sobie najnowsze odkrycia

li hinduskiej, o których ju

była mowa, i twórczo je rozwin

ł. Budda

zanegował

istnienie

jakiejkolwiek

substancji

trwałej,

która

przechodziłaby z jednego

ycia w drugie. Człowiek jako kompleks

psychofizyczny nie jest podtrzymywany przez

aden pierwiastek stały

w rodzaju

tmana. W tym miejscu buddyzm najbardziej ró

ni si

wszystkich innych doktryn indyjskich. Wszystko, co istnieje, jest

kierowane przez karman. Nie ma

adnego bytu wiecznego, który mogłaby

uwolni

człowieka z fluktuacji

ycia i

mierci. Tylko wtedy, kiedy

wyczerpie si

karman, człowiek osi

ga stan niewymownej błogo

ci, który

Budda nazywa nirv

. Czym jest nirv

na? Budda nigdy jej nie

- 12 -

Budda głosi cztery szlachetne prawdy: 1

cierpieniem s

narodziny, staro

ść

choroba i

mier

, nadto poł

czenie si

z tym, co niemiłe, i rozł

ka z tym, co

miłe; 2

do odradzania si

tj. kolejnego wcielania si

prowadzi pragnienie

rozkoszy, stawania si

, przemijania; 3

Pragnienie to mo

na usun

ąć

przez

całkowite zniszczenie po

żą

dania; 4

drog

do usuni

cia cierpienia jest o

mioraka

cie

ka: 5

nale

yta wiara, 6

nale

yte my

lenie, 7

nale

yte słowo, 8

nale

yty

czyn, 9

nale

yte

ycie, 10

nale

yte d

ąż

enie, 11

nale

yte pami

tanie, 12

nale

yte zgł

bianie, czyli poznanie polegaj

ce na usuni

ciu niewiedzy.

rodkiem

do wyzwolenia jest skupienie, medytacja.

zdefiniował. Jego nauka zajmuje si

jedynie egzystencj

doczesn

i to

w tym celu, aby poło

kres cierpieniu, które j

przenika i trawi.

Buddyzm wylicza 12 stopni dialektyki karmanu, która rodzi cierpienie .

Ostatnim stopniem, tak jak w hindui

mie ortodoksyjnym, jest vidy

czyli wiedza. Oczywi

cie i tu podobnie jak w hindui

mie ortodoksyjnym

nie chodzi o proste zdobycie wiedzy w europejskim rozumieniu czyli

wiedzy dyskursywnej, lecz o wiedz

metafizyczn

, któr

zdobywa si

poprzez szereg praktyk, do których nale

y tak

e yoga.

Innym bardzo wa

nym kierunkiem w nieortodoksyjnej filozofii

indyjskiej jest jinizm (czyt. d

inizm) Powstał on mniej wi

cej w tym

samym czasie co buddyzm. Jego twórc

jest Varham

na albo Mah

ra (+

ok. 527 przed Chr.) zwany Jina – Zwyci

ski. Jinizm jest doktryn

dualistyczn

. Przyjmuje on realne istnienie tego, co podpada pod

zmysły, i nazywa je materi

(pudgala). Materia ma budow

atomistyczn

dy atom posiada cztery wła

ciwo

ci: dotykalno

ść

, smak, zapach

i kolor. Atomy grupuj

w wi

ksze cało

ci i cała rzeczywisto

ść

materialna jest z nich zbudowana. Materia sama z siebie nie posiada

duszy i jest nieruchoma. Przeciwie

stwem materii s

dusze – j

va. S

one niezliczone, wieczne, poznaj

ce, w ci

głym ruchu i szcz

ęś

liwe. Tych

swoich wła

ciwo

ci nie mog

jednak okazywa

w stanie czystym, poniewa

od pocz

tku zwi

zane s

z materi

i przez to poddane karmanowi

i sams

rze. Uwolnienie si

od karmanu i sams

ry polega na uwolnieniu

od materii. Osi

ga si

je poprzez ascez

. Jednym z najwa

niejszych

elementów tej ascezy i zarazem przesłanek zwyci

stwa nad karmanem jest

ahims

, nieszkodzenie

adnej istocie

ywej. Wszystkie istoty

ywe od

robaka w ziemi a

po Brahm

(boga) s

równe, a wyrz

dzanie szkody

którejkolwiek z nich jest grzechem bardzo ci

ęż

kim, który obci

ąż

naszego karmana. Tu, w jini

mie rodzi si

zasada niewinno

ci, która

potem przeniknie do całej my

li hinduskiej.

Poznanie, czy gnoza nie odgrywa w jini

mie takiej roli jak

w ortodoksyjnej filozofii indyjskiej, czy w buddy

mie. Jini

ci twierdz

raczej,

e pełne poznanie nie jest mo

liwe, natomiast ka

de poznanie

jest tylko cz

stkowe.

Chiny

W filozofii chi

skiej istniej

trzy podstawowe kierunki:

konfucjanizm, taoizm i buddyzm-zen. Wszystkie je przenika duch rado

ci,

- 13 -

Por.,

John

Ching-hsiung

Wu,

rado

ci,

Verbinum

1986,

29;

Dialogi

Konfucja

skie VI, 9.

jakkolwiek ka

dy z nich ma własny styl. Mówi

c ogólnie, rado

ść

konfucja

ska płynie z umiłowania nauki, z harmonii w stosunkach

dzyludzkich i z realizacji człowiecze

stwa oraz humanizmu. Rado

ść

taoistyczna polega na nieskr

powanej wolno

ci i oderwaniu si

od rzeczy

tego

wiata, na utrzymywaniu siebie w pogodnym nastroju i na harmonii

z natur

. Polega ona na samorealizacji przez samozatrat

. Rado

w poj

ciu buddyzmu-zen mo

na do

wiadczy

przez wgl

d we własn

prawdziw

natur

, to znaczy, przez osi

gni

cie o

wiecenia, przez

przyjemn

niespodziank

samoodkrycia, przez harmonizacj

“tego-

wiata”

z “innym-

wiatem”. Idea harmonii – jak si

przekonamy – jest kluczowym

poj

ciem owych trzech typów rado

ci. Gdzie jest harmonia tam jest

rado

ść

Konfucjanizm

Twórca konfucjanizmu – Konfucjusz –

ył w latach 551-479 przed

Chr. Jego nauka jest bardziej praktyczno-etyczna ni

spekulatywna.

Według niego ka

dy człowiek urodził si

moralnie doskonały i jego

zadaniem jest nie utraci

tej doskonało

ci. Jedyn

cnot

jest wiedza

i przez ni

na sta

doskonałym. Miło

ść

ludzka za

jest jednym

z wymaga

praktycznych. Umiłowanym uczniem Konfucjusza był Yen Huí.

Konfucjusz mawiał o nim: Naprawd

dry jest Yen Huí. Maj

c zaledwie

gar

ść

jadła i łyk napoju mieszkał w w

skim zaułku. Kto

inny nie

zniósłby tak

ałosnego losu. Yen Huí za

niezmiennie był radosny .

Konfucjusz podziwiał ludzi, którzy rado

ść

czerpi

z samego

ycia, nie

z jego zewn

trznych okoliczno

ci.

Mencjusz (372-289 przed Chr.), najsławniejszy przedstawiciel nauki

Konfucjusza tak ukazuje sedno filozofii konfucja

skiej: To co nale

do istotowej natury człowieka, nie mo

e wzrosn

ąć

przez rozszerzenie

sfery działania, ani te

nie mo

e ulec uszczupleniu przez ubóstwo, czy

skromno

ść

warunków

yciowych. Albowiem rzeczy zewn

trzne nie nale

żą

natury istotowej, która polega na braterstwie, sprawiedliwo

ci,

przyzwoito

ci i m

dro

ci. S

one zakorzenione w sercu: manifestuj

w łagodnej harmonii i promieniuj

cej pogodzie ducha na obliczu oraz

bogatej pełni wewn

trznej. Ich wpływ rozpo

ciera si

na cztery

czyny, które s

posłuszne ich nakazom, nawet gdy si

im nie

rozkazuje... Wszystkie rzeczy s

w nas doskonałe. Nie istnieje te

ksza rado

ść

od wnikania w siebie, by znale

ść

siebie prawdziwym wobec

własnej natury. Nasza ludzka natura jest darem niebios, dlatego jej

pieczołowita kultywacja i rozwój do pełni jest drog

słu

by niebiosom.

Oznacza to,

e konfucja

ski humanizm, nie jest pozbawiony podstaw

- 14 -

Por. tam

e, 30.

Tam

e 39.

metafizycznych i religijnych .

Taoizm

Wizja taoizmu jest bardziej dalekosi

ęż

na ni

konfucjanizmu. Za

twórc

taoizmu uwa

a si

Lao-tse.

ył on, jak si

przypuszcza w IV

przed Chr., cho

niektórzy uwa

e za czas jego

ycia nale

przyj

ąć

nawet wiek VI przed Chr., a wi

c czasy Konfucjusza. Jako

archiwista cesarski miał nieograniczony dost

p do spisanej my

chi

skiej. Dlatego te

stworzył najbardziej intelektualnie rozbudowany

system filozoficzny, który wyło

ył w dziele Tao Te King. Tao (droga)

jest dla niego zasad

kosmiczna, etyczn

i logiczn

. Jest podstaw

wszystkiego, przyczyn

wszelkiego bytu i zasad

moraln

ludzkiego

działania. U

ywaj

c kategorii my

lenia europejskiego mo

na by

zdefiniowa

taoizm jako rodzaj mistycznego panteizmu. Chuang-tzu (ok.

330 przed Chr.), najwi

kszy taoista po Lao-tse, najpełniej ukazał

istot

wizji taoistycznej, gdy powiedział: Kosmos i ja urodzili

my si

wspólnie; wszystkie byty i ja – to jednia. Konfucjusz mówił,

e bogactwo i honory zdobyte w sposób nieuczciwy s

jak mkn

ce chmury.

Taoista idzie jeszcze dalej. Według niego wszelkie bogactwa i honory

oboj

tnie jak osi

gni

te s

niczym. Chuang-tzu powiada,

e człowiek

Tao: pozwala złotu le

w górach, a perłom w ziemi; nie uwa

posiadło

ci czy pieni

dzy za jakikolwiek zysk; trzyma si

zdala od

bogactw i honorów; nie raduje si

długim

yciem i nie smuci si

wczesn

mierci

; nie uwa

a pomy

lno

ci za chwał

, nie wstydzi si

biedy...

Jego własno

jest

wiadomo

ść

, i

wszystkie rzeczy nale

żą

do tego

samego skarbca, a

ycie i

mier

stanowi

dwie fazy tego samego

procesu. Pisał tak

e: Gdy człowiek

ni, nie jest

wiadom tego,

ni.

Czasami

ni on nawet,

e przebudził si

i interpretuje sen, który

wła

nie prze

ył. Tylko wtedy, gdy rzeczywi

cie si

przebudzi, pojmie,

e to wszystko było snem. Tak wtedy, gdy nadejdzie Wielkie

Przebudzenie, zrozumiemy,

ycie jest wielkim snem . Lao-tse powiada:

wielkim, oznacza i

ść

naprzód; i

ść

naprzód oznacza by

daleko; by

daleko oznacza powraca

. Całe nasze

ycie jest wielkim romansem,

odkrywaniem naszego prawdziwego ja. Chuang-tzu mawiał o tym tak: Miło

ść

i obowi

zek s

jak przytułki wystawiane dla podró

nych przez dawnych

królów. Mo

na w nich przebywa

bezpłatnie przez jedn

tylko noc, jednak

nie mo

na było w nich zamieszka

na stałe, poniewa

kosztowałoby to

zbyt wiele. Doskonali ludzie staro

ytni traktowali miło

ść

jako

cie

obowi

zek za

jako przytułek; wszystko dlatego, by móc w

drowa

w wolno

ci i bez przymusu. Od

ywiali si

z pól niepo

żą

dliwo

i pozostawali w ogrodzie nieprzywi

zania. W

drowanie w wolno

ci oznacza

- 15 -

Tam

e II, 14.

tak

e nieingerowanie; niepo

żą

dliwo

ść

łatwo od

ywia

; nieprzywi

zanie

nie wymaga wysiłku. Staro

ytni nazwali to w

drówk

, podczas której

zbiera

prawd

Całe

nasze

ycie

jest

pielgrzymk

z nierealno

ci do rzeczywisto

ci. Nie istnieje nic cudowniejszego od

normalnego

ycia .

Buddyzm-zen

Buddyzm-zen jest to próba pojednania taoistycznego trans-

cendentalizmu z konfucja

skim humanizmem. Huí-nenng (638-713) zało-

yciel chi

skiego buddyzmu-zen, poucza,

e nale

y polega

wieceniu, prawo

ci i czysto

ci. Wewn

trz utrzymuj umysł w doskonałej

harmonii z własn

natur

, zewn

trz szanuj wszystkich ludzi. To jest

poleganie na sobie samym. Istotnym jest bezpo

redni wgl

d we własn

natur

oraz o

wiecenie.

- 16 -

Arystoteles, Metafizyka,

982a.

Por. Diogenes Laërtios, I, Prolog, 1; Chaldejczykami nazywano kapłanów

babilo

skich znanych ze swej uczono

ci zwłaszcza w dziedzinie astronomii i

astrologii;

gymosofi

(

<@F@N4FJÂ

)

czyli

“nadzy

drcy”

mistycy

brahmi

scy w Indiach; druidzi za

byli kapłanami, a jednocze

nie wojownikami,

nauczycielami i s

dziami celtyckimi w Galii. Du

żą

rol

odgrywali oni równie

Galacji, pó

niejszej prowincji rzymskiej w Azji Mniejszej, w której w III w.

przed Chr. osiedliły si

plemiona galickie – po grecku nazywano druidów

semnoteami (

<`2,@4

), czyli czcigodnymi i boskimi.

VI. FILOZOFIA PRZEDSOKRATEJSKA

6.1. Filozofia a mity

Kiedy rozpoczyna si

filozofia? Czy Grecy byli pierwszymi

filozofami? Je

li przyjmiemy za punkt wyj

cia definicje filozofii,

wcze

niej podane, to musimy stwierdzi

e filozofami byli tak

autorzy Pisma

w. i autorzy ksi

tych w Indiach. Arystoteles

w swojej Metafizyce w ksi

dze

podaje nam kryteria jakie ma spełnia

liciel, by by

filozofem. Mówi on: M

drzec musi posiada

wiedz

liwie o wszystkich rzeczach, mimo i

nie b

dzie posiadał wiedzy o

dej poszczególnej rzeczy. Po wtóre m

drcem jest ten, kto mo

e pozna

trudne rzeczy, niełatwe do poznania dla człowieka (wra

enia zmysłowe

wspólne wszystkim, dlatego s

łatwe i nie s

znamieniem m

dro

ci).

Spo

ród nauk za

ta, która jest bardziej po

żą

dana ze wzgl

du na ni

sam

i przez wzgl

d na poznanie, jest w wi

kszym stopniu m

dro

ta, która jest po

żą

dana ze wzgl

du na jej wyniki, a nauka góruj

ca nad

innymi (

•DP46`J,D

) jest w wi

kszym stopniu m

dro

nauka

pomocnicza. M

drzec bowiem nie mo

e podlega

niczyim rozkazom, lecz sam

musi rozkazywa

, i nie mo

e słucha

innego, ale na odwrót, mniej m

dry

musi go słucha

Diogenes Laërtios, jedyny staro

ytny historyk filozofii, którego

dzieło zachowało si

do naszych czasów, rozpoczyna swoje

ywoty

i pogl

dy słynnych filozofów od rozwa

ania nad tym, gdzie zrodziła si

filozofia. Wspomina o barbarzy

cach i chaldejczykach, indyjskich

gymnosofistach oraz attyckich i galackich druidach czyli semnoteach.

Innymi rzekomymi twórcami filozofii mieliby by

kapłani egipscy, ale

sama grecka nazwa

N48@F@N\

temu przeczy. Twierdzi wi

e filozofia wzi

ła si

od Greków .

Wiele jest teorii, które staraj

wytłumaczy

, dlaczego to

wła

nie staro

ytna Grecja stała si

ojczyzn

filozofii. Jedni upatruj

przyczyn

w demokracji greckiej i w stosunkowo du

ej wolno

ci, któr

pozostawiała ona jednostce, inni w specyficznym stosunku Greków do

religii, a jeszcze inni w samym j

zyku greckim, który pod wieloma

wzgl

dami jest na tle innych j

zyków j

zykiem wyj

tkowym. Spo

ród

innych j

zyków europejskich wyró

nia go niezwykłe bogactwo form, które

pozwalaj

o wiele dokładniej ni

w innych j

zykach odda

powi

zania

- 17 -

Por. K. Adam, Die alten Griechen, Berlin 2006, 14-26.

Pami

trzeba,

e greckie słowo

6`F

oznacza w pierwszym rz

dzie porz

dek,

regularno

ść

przyzwoito

ść

potem

ozdoby

(klejnoty

przypadku

kobiet,

przypadku za

ęż

czyzn bro

), dopiero w trzecim rz

dzie

wiat, wszech

wiat,

naturalnie w sensie

wiata uporz

dkowanego.

Sprawiedliwo

ść

jako zwie

czenie harmonii duszy u Platona.

Hezjod, Teogonia, V, 27.

pomi

dzy poszczególnymi cz

ęś

ciami zdania, gwarantuj

c tym samym wi

ksz

precyzj

wyra

ania i – co si

z tym wi

ąż

e – my

lenia. To bogactwo form

rodzi pragnienie, aby wprowadza

porz

dek w pocz

tkowy chaos my

lowy

i systematyzowa

poznanie poprzez jasno

ść

poj

ęć

. Wida

to ju

w pocz

tkach literatury greckiej.

6.2. Homer i Hezjod jako prekursorzy my

li filozoficznej w Grecji

Homer

daje

opis

rzeczywisto

przez

ukazanie

jej

jako

teogonicznej i kosmogonicznej. Jest to uj

cie w kategoriach etycznych

i praktycznych. Poematy homeryckie zawieraj

pewne elementy ró

je od innych poematów epickich. Okazuje si

e to wła

nie te elementy

odgrywa

potem istotn

rol

w powstawaniu filozofii greckiej.

Wyobra

enia homeryckie – poza nielicznymi tylko wyj

tkami – s

pełne

harmonii i proporcji, zawieraj

elementy umiaru i granic, pó

niej cechy

te filozofia wyniesie do rangi zasad ontologicznych.

Drugi element polega na tym, i

Homer nie ustaje w motywowaniu

odbiorcy. Nie ogranicza si

on tylko do opisu, lecz szuka przyczyn

i sensu. Ka

de wydarzenie otrzymuje wytłumaczenie. Jest to u niego

najcz

ęś

ciej religijne widzenie

wiata – ubóstwione siły i prawa

przyrody. Lecz potem i filozofia szuka

dzie przyczyn i sensu

rzeczywisto

ci, cho

zmieni si

nieco kierunek tych poszukiwa

Inny element to wysiłek, aby rzeczywisto

ść

ukaza

w całej pełni,

zwykle w formie mitycznej, wła

ciwej tamtemu stadium rozwoju

cywilizacji. W filozofii znajdzie on odbicie w wysiłku poznawczym

i tworzeniu systemów.

Hezjod w swej Teogonii, czyli dziele O pochodzeniu bogów, podaje

cał

seri

mitów o powstaniu

wiata i doj

ciu Zeusa do panowania na

innymi bogami i lud

mi, a tym samym wprowadzeniu porz

dku, chaos

bowiem jest dla niego pocz

tkiem wszystkiego. W

tek ten b

dzie jeszcze

wielokrotnie powracał w dziełach filozofów.

W dziele Prace i dnie ukazuje sytuacj

społeczn

w Beocji.

Sprawiedliwo

ść

dla Hezjoda jest najwy

zasad

, pó

niejsza etyka

filozoficzna powróci do tego problemu .

W przedmowie muzy mówi

: Mo

emy wiele kłamstw powiedzie

, które

do rzeczywisto

ci podobne, lecz mo

emy tak

e, je

li chcemy, prawd

ogłosi

. Słowa te wskazuj

na krytyczne podej

cie do mitów. Hezjod sam

- 18 -

Por. Hezjod, Opera et dies,148:

¦(ã

AXDF®

¦JZJL



L2F\

<

Hezjod, Opera et dies, 11-24 (Przekład polski: W. Steffen, Prace i dnie,

Wrocław 1952, 3-4; Ereb (

§D,$@H

) – podziemie b

ce mieszkaniem nocy. Kronida

(

5D@<\*H

) – syn Kronosa czyli Zeus.

Por. Empedokles.

Powiedzenie znalezione na jednej z płytek odnalezionych na grobach orfików.

Inne to; z człowieka staniesz si

bogiem, poniewa

od boga pochodzisz, powrócisz

by by

z bogami.

chce opowada

prawdziw

histori

(Opisuj

c rzeczywisto

ść

od strony

dynamicznej dostrzega pewnego rodzaju dualizm:

Zatem nie jedna jest Walka. Na ziemi s

dwa jej rodzaje.

Jedn

pochwali ci ka

dy, kto zdrowo my

zdaje,

Drug

zgani

nale

y. Wszak ró

ne s

obu zamiary.

Jedna wojn

sprowadza, nieszcz

ęś

cie przynosi i swary,

Gro

na ze wszech miar. Jej

aden

miertelnik nie lubi.

Atoli, ludzie z przymusu t

walk

I z bóstw nie

miertelnych czcz

woli.

Drug

, od niej wcze

niejsz

, zrodziła Noc ciemna w Erebie.

to osadził Kronida, co władz

dzier

y na niebie,

W ziemi gł

boko i lepsz

bezprzecznie uczynił dla ludzi.

Ona i w gnu

nym do pracy skuteczny zapał obudzi.

li bowiem kto

widzi, jak wkoło si

inni bogac

Ci którzy orz

i siej

, jak dom urz

dzaj

Za prac

sam wnet zat

skni.

Tak s

siad prze

cign

ąć

zapragnie niebawem swego s

siada.

Ta walka jest dobrym w

ród ludzi objawem.

Krótki ten fragment pozwala u

wiadomi

sobie, jak bacznymi

obserwatorami

ycia byli pisarze i poeci greccy. Obserwacja Hezjoda

pó

niej zostanie wyra

ona na płaszczy

nie filozoficznej, kiedy byt

opisywany w porz

dku genetycznym zostaje uj

ty przy pomocy kategorii

dwóch walk (Nienawi

ci i Miło

ci) .

6.3. Orfizm

Z człowieka narodziłe

bogiem .

Orfizm to pr

d religijno-filozoficzny nawi

zuj

cy do mitycznego

Orfeusza, którego w staro

ytno

ci postrzegano nie tylko jako poet

piewaka i twórc

ruchu religijnego, ale te

jako filozofa i teologa.

Sam orfizm jest mityczn

interpretacj

rzeczywisto

ci i ludzkiego

istnienia, która wywrze istotny wpływ na pó

niejsze pogl

dy wielkich

filozofów greckich. Pogl

dy orfików przedstawił m

drzec Ferekydes z

Syros (VI w. przed Chr.),który uchodzi za najstarszego prozaika

greckiego. Jego dzieło Siedmiok

t przedstawia pochodzenie bogów i ludzi

- 19 -

Por. J.-M. Roessli, Orphismus und Orphiker, w: M. Erler/A. Graeser, Philosophen

des Altertums, Von der Frühzeit bis zur Klassik, Darmstadt 2000, 25;29.

z punktu widzenia wierze

orfickich. Teogonie i kosmogonie orfickie s

swoist

antytez

teogoni i kosmogoni Hezjoda. Je

li u Hezjoda wszystko

rozwija si

od chaosu do porz

dku, a wi

c od stanu pierwotnego

niezró

nicowania do zró

nicowanego i hierarchicznie uporz

dkowanego

wiata,który to

wiat podporz

dkowany jest autorytetowi Zeusa i rozwija

linearnie, to u orfików odwrotnie: na pocz

tku jest odwieczna

zasada i doskonała jedno

ść

. Ta doskonało

ść

i jedno

ść

zatracaj

coraz bardziej w miar

jak pojawiaj

ró

ne formy i jednostki.

Dlatego te

po okresie rozbicia konieczny jest powrót do pierwotnej

jedno

ci. Cała ta wizja oparta jest o mit o Dionizosie – synu Zeusa,

które przeciwnicy bogów olimpijskich – tytani – u

miercili i rozdarli

na cz

ęś

ci. Powrót Dionizosa do pierwotnej jedno

ci i

ycia jest

symbolem powrotu targanego sprzeczno

ciami

wiata do pierwotnej

jedno

ci.

Według orfików dusza ludzka jest nie

miertelna, a ciało jest dla

niej wi

zieniem, czy nawet grobem (

Fä



–

F−



). Dusze ludzkie znalazły

w ciałach na skutek pierwotnej winy, która ma swe wyja

nienie we

wspomnianym micie o zabójstwie Dionizosa przez tytanów. Zeus mszcz

mier

Dionizosa zabija tytanów zsyłaj

c na nich grom, który ich

spopiela. Z sadzy po spalonych tytanach zostaj

stworzeni ludzie. S

oni zło

eni z dwóch cz

ęś

ci: jednej pochodz

cej od tytanów i obarczonej

pierwotn

win

i drugiej – boskiej – pochodz

cej od Dionizosa. Dusza

ludzka nosi wi

c w sobie win

tytanów, ale i bosk

iskr

Dionizosa. Tak

c dla orfików ludzka grzeszno

ść

nie wynika z wolnej decyzji

człowieka, jak to jest w Biblii, lecz jest efektem kosmicznej pre-

historii . Dusza jest nie

miertelna; równie

dusza grzesznika

i nikczemnika, z tym,

e w tym ostatnim przypadku nie mo

e si

ona

wyrwa

z wiecznego kołowrotu

mierci, pobytu w Hadesie i ponownego

odrodzenia na ziemi, i wła

nie to jest jej kar

. Je

li za spraw

orfickich wtajemnicze

oraz orfickiego sposobu

ycia dusza oczy

ciła

i pozbyła wszelkich skala

, wówczas, uwolniona od konieczno

nast

pnych wciele

, mo

e wyrwa

z kr

gu stawania si

i przemijania.

„Oczyszczenie” staje si

ostatecznym zbawieniem. Odrzucaj

ycie na

ziemskim padole dusza wzlatuje ku górze, jednak nie po to, by rozpłyn

ąć

w nico

mierci, bowiem dopiero wówczas

yje ona naprawd

podczas gdy przebywaj

c w ciele była ona niczym zwłoki zło

one do

grobu.

Podsumowanie pogl

dów orfickich.

a) w człowieku zamieszkuje pierwiastek boski, demon-dusza, który

wpadł w ludzkie ciało z powodu winy pierwotnej,

b) ten pierwiastek, nie tylko

e istniał wcze

niej ni

ciało, ale

je równie

prze

yje, przechodz

c przez seri

wciele

, a

oczy

ci si

- 20 -

yciu orfickim pisz

Herodot i Platon, co nast

puje: Wdziewaj

na siebie lniane

koszule, które dookoła ud obszyte s

dzlami, a nazywaj

je ‘kalasiris’. Na nich

nosz

jako narzutki białe, wełniane płaszcze. Do

jednak nie wchodz

wełnianych płaszczach, ani w nich nie s

grzebani, bo to si

nie godzi. Pod tym

wzgl

dem zgadzaj

z orfickimi i bakchicznymi zwyczajami, które jednak s

egipskie i pitagorejskie. Kto bowiem jest uczestnikiem tego tajemnego kultu, temu
równie

nie wolno by

grzebanym w wełnianych szatach. O tym te

mówi

podanie. (Herodot) Zaiste widzimy,

e jeszcze i teraz składanie ludzi przez siebie

nawzajem w ofierze ma miejsce u wielu; a od innych przeciwnie, słyszymy,

aden

nie

mie skosztowa

wołu, i

e ofiarami nie s

zwierz

ta, tylko placki i owoce

miodem nas

czone, a te

i inne tego typu czyste ofiary, za

od tego, co z mi

sa si

wstrzymuj

, poniewa

nie jest zbo

nym jego jedzenie, ani nawet kalanie ołtarzy

bogów krwi

, a wi

c powstały nam w tym czasie jakie

sposoby

ycia nazywane

orfickimi, korzystaj

ce z wszystkiego, co duszy nie ma, a tego wszystkiego, co j

ma, przeciwnie, unikaj

ce” (Platon, Prawa, 782c).

Por., F. Klimke, dzieło cyt. 30: Bł

dem byłoby s

dzi

e filozofowie ci

rozumieli hylozoizm tak, jak go rozumiemy dzisiaj, czyli jako pogl

d mówi

cym o

tym, i

tak

e materia jest

ywa, albo przynajmniej zawiera pierwiastki

ycia

(

à8

– materia;

>TZ

–

ycie). Aby tak my

musieliby oni mie

jasne

poj

cia materii i

ycia, podczas kiedy tak nie było. Ich hylozoizm jest

pierwotnym hylozoimem polegaj

cym po prostu na nierozdzielaniu tego, co

ywe

i posiadaj

ce dusz

, od tego, co materialne i martwe.

ze swej winy,

ycie orfickie jest jedyn

metod

uwolnienia si

od ciała,

d. na tych, którzy si

oczy

cili, w za

wiatach czeka nagroda.

Pojawia si

tutaj po raz pierwszy nadzieja

ycia pozagrobowego,

nieobecna jeszcze u Homera. Dusza nie jest ju

tylko krwi

, ale duchem

który pochodzi z innego

wiata.

Dominuje u nich dualizm pomi

dzy ciałem i dusz

, doczesno

yciem pozagrobowym. Jest prawdopodobne,

ródłem tych inspiracji

Upaniszady oraz perska religia Zoroastra.

6.4. Wprowadzenie w pierwszy okres historii filozofii.

Wnikanie w zasad

bytu.

Pierwsze wysiłki filozofów skierowane były ku odkryciu pierwszej

przyczyny – zasady wszystkich rzeczy. Filozofowie jo

scy, staraj

ukaza

z czego ostatecznie składaj

poszczególne przedmioty. Z

kolei filozofia italska, a wi

c pitagorejczycy i eleaci zadaj

sobie

pytanie, czym jest sam przedmiot, oraz czym jest wszech

wiat w sobie.

Wszyscy oni, je

li mówi

o Bogu, uto

samiaj

Go ze

wiatem i przypisuj

Mu rozci

gło

ść

. St

d te

nauk

ich mo

na te

nazwa

panteistycznym

hylozoizmem .

6.5. Filozofia jo

ska

Kolebk

filozofii greckiej były kolonie greckie w Azji Mniejszej

oraz w Italii. Pierwsi filozofowie greccy zwracali bardziej uwag

wiat, który ich otaczał, natomiast mniej uwagi po

cali zagadnienym

- 21 -

Arystoteles, Metafizyka,

982b.

Diogenes Laërtios, I, 22-44.

etycznym, czy te

psychologicznym. Nazywano ich cz

sto fizjologami,

poniewa

tytuły ich dzieł nosiły nazw

: O naturze czyli po grecku

A,DÂ

NbF,TH

Zasadniczym tematem przez nich poruszanym była przyroda.

Ich podej

cie mo

na jednak traktowa

jako metafizyczne spojrzenie na

rzeczywisto

ść

. Według Arystotelesa pocz

tków filozofowania nale

szuka

w zdolno

ci człowieka do zadziwienia. Pocz

tkowo zadziwienie to

było wyra

ane przez poetów, o których wy

ej była mowa. Wszystko dla

nich było uosobione. Okeanos czy te

Chaos byli bogami, a jednocze

nie

przedstawiali elementy pierwotne, z których Kosmos si

składał. To

mityczne opisywanie rzeczywisto

ci zostaje z czasem zast

pione przez

opis bardziej rozumowy.

Pierwszym, który podj

ł prób

opisania rzeczywisto

ci nie stosuj

do tego celu tylko mitów był Tales z Miletu.

6.7. Tales z Miletu

Tales urodził si

w Milecie w Jonii, a

ył w latach 624-547 przed Chr.

Wprowadził do filozofii kryteria wyodr

bniania my

lenia religijnego lub

mitycznego od filozoficznego. Poruszył tak

e problem jedno

i wielo

ci, wprowadził kategorie: zasady, principium,

•DPZ

i natury –

NbF4H

. Jednak

e nie u

ywał jeszcze tych nazw, chocia

sama ich idea

jest ju

u niego obecna. Był te

Tales astronomem i przewidział

mienie sło

ca na 28.05.585. Mówi nam o tym Herodot w swoich

Historiach. Tales miał wtedy 39 lat.

Pogl

Tales w swej filozofii za zasad

–

•DPZ

– wszelkiego istnienia

przyjmuje wod

– wilgo

. Jest to pierwiastek stały i pierwszy, natura

–

NbF4H

– całego istnienia. Zasada jest

ródłem wszystkich rzeczy, jest

cem wszystkiego, jest tym, co utrzymuje wszystko w istnieniu.

Z niego, dla niego i przez niego wszystko istnieje.

– ziemia pływa na wodzie

– wszystko z wody pochodzi

– wszystko pełne jest Boga

Tales to tak

e matematyk, on to pierwszy zbadał wysoko

ść

piramid,

rednic

, która dzieli koło na dwie równe cz

ęś

ci, opisał trójk

- 22 -

Twierdzenie Talesa: Je

eli ramiona k

ta przeci

te s

prostymi równoległymi, to

odcinki wyznaczone przez te proste na jednym ramieniu k

ta, s

proporcjonalne do

odpowiednich odcinków na drugim ramieniu k

ta.

Diogenes Laërtios, I. 35.

Tam

e I. 35.

Diogenes Laërtios, II, 1, 1-2.

Diogenes Laërtios, II, 1, 1.

równoramienny . Przepowiedział tak

e trz

sienie ziemi. Tales tłumaczy

przyrod

przez ni

sam

. Posiada on pewne umiej

tno

ci bardziej ni

wiedz

. Jego wiedza to ogólnikowa

wiadomo

ść

nieuporz

dkowana

niezanalizowana.

Nauka

nie

tylko

umiej

tno

ść

ale

i zrozumienie. Filozofia uprawiana przez Talesa zwana jest tak

hylozoizmem, a on sam fizykiem.

Talesowi przypisuje si

ró

ne powiedzenia:

Gadulstwo nigdy nie zwiastuje rozumnej my

li. Jednej szukaj

madro

ci, Jedn

wybieraj warto

ść

, a uwolnisz si

od gadatliwych j

zyków

ludzkich .

W dziedzinie moralno

ci znany jest Tales z wypowiedzi, któr

przypisuje mu Diogenes Laërtios:

Najstarsz

z rzeczy istniej

cych jest Bóg; jest bowiem niezrodzony.

Najpi

kniejsz

–

wiat; jest bowiem dziełem Boga.

Najwi

ksz

– miejsce; wszystko bowiem w sobie mie

ci.

Najszybsz

– my

l; poprzez wszystko bowiem przebiega.

Najsilniejsz

– konieczno

ść

; wszystkim bowiem rz

dzi.

Najm

drzejsz

– czas; wszystko bowiem ujawni .

Nie jest to jeszcze rozwa

anie filozoficzne, lecz m

dro

ść

zawarta

w tych sentencjach wyra

a zakres zainteresowa

ówczesnych ludzi.

6.8. Anaksymander

Tak

e Anaksymander pochodził z Miletu.

ył w latach 610-547 przed

Chr. i był uczniem i nast

Talesa. Podobnie jak Tales oprócz

filozofii zajmował si

astronomi

, geometri

i matematyk

Za pierwsz

zasad

(

•DPZ

) i element – pierwiastek (

FJ@4P,Ã@<

)

uwa

ał on to, co nieograniczone (

JÎ

–B,4D@<

), nie okre

laj

c tego ani

jako powietrze, ani jako wod

, ani jako co

innego. Twierdził

nast

pnie,

e zmianom podlegaj

tylko cz

ęś

ci, cało

ść

jest

niezmienna .

IÎ

–B,4D@<

– pierwiastek nieokre

lony jest czym

, co jest

pozbawione granic zewn

trznych, czyli czym

, co nie jest poznawalne

zmysłowo. Jako co

nieograniczonego mo

e da

pocz

tek wszystkiemu, co

istnieje.

!B,4D@<

przypomina pó

niejsz

BDfJ

à8

- materi

pierwsz

Arystotelesa.

Wydaje

czym

boskim,

poniewa

jest

nie

miertelne i niezniszczalne. Niezniszczalno

ść

zasady wyklucza jej

- 23 -

A,DÂ

NbF,TH

Anaksymandra jest pierwszym dziełem filozoficznym, o którym

wspomina si

w historii filozofii. Niestety nie zachowało si

ono, a i sam jego

tytuł jest te

tpliwy, zwa

ywszy,

e potomni wszystkie dzieła starych

czyków z racji ich tre

ci opatrywalli tym wła

nie tytułem.

Diels, 2 A 9.

Heidegger, M., Powiedzenie Anaksymandra, w: ten

e, Drogi lasu (Warszawa:

Aletheia, 1997), ss. 261-301.

pocz

tek lub koniec. Anaksymander wchodzi tu w konflikt z mitycznymi

teogoniami. On pierwszy u

ył terminu

•DPZ

w znaczeniu technicznym,

a wi

c nie tylko jako pocz

tek, ale jako zasad

, podstaw

ródło. Była

to innowacja techniczno-metodyczna,opieraj

ca si

na zasadzie analogii,

albowiem

•DPZ

oznacza co

, co dzier

y prymat czy to w sensie czasowym

jako pocz

tek, czy te

w znaczeniu rangi jako władza czy urz

Kosmologia

Z niesko

czono

ci przestrzeni i czasu wyłania si

wszystko, cztery

ywioły (

FJ@4P,Ã

), które poprzez sprzeczno

ci np. sucho

ść

-wilgotno

ść

zimno-ciepło tworz

cały

wiat jako

ciowo zró

nicowany, maj

cy swój

pocz

tek w niezró

nicowanym, jako

ciowo nieokre

lonym pierwiastku.

Niesko

czono

ść

jest boska, poniewa

jest nie

miertelna i niezniszczal-

na.

W dziele

A,DÂ

NbF,TH

(De natura), przedstawia swoj

wizj

wiata:

¦>

ô<

*¥

(¥<,F\H

¦FJ4

J@ÃH

@ÞF4

6Â

N2@DV<

,ÆH

JØJ

(\<,F24

6J

JÎ

PD,f<

*4*`<4

(VD

ÛJ

*\6<

6Â

J\F4<

•88Z8@4H

J−H

•*46ÂH

6J

J¬<

J@Ø

PD`<@L

JV>4<

. - Sk

d rzeczy bior

swój pocz

tek, tam te

musz

przepada

, zgodnie z konieczno

; musz

bowiem płaci

kar

i zosta

dzone za sw

nieprawo

ść

, w zgodzie z porz

dkiem czasu. Jest to

słynne powiedzenie Anaksymandra, które uwa

a si

za najstarsze

powiedzenie my

lenia zachodniego. M. Heidegger po

cił mu nawet jedno

swe dziełko .

Tezy kosmologiczne Anaksymandra mo

na by stre

w nast

puj

sposób:

- z czego co

powstaje, w to si

obraca

- cykliczno

ść

i wieczno

ść

przemian

- ruch jest wieczny, on jest pocz

tkiem wszystkiego.

Tak wi

c daje on odpowied

na to, z czego i czym jest

wiat.

wiat

powstaje nie na zasadzie jako

ciowej zmiany pratworzywa, ale na

wyodr

bnianiu si

przeciwie

stw wskutek wiecznego ruchu. Przeciwie

stwa

te tkwi

w jedno

ci i z niej si

wyłaniaj

!B,4D@<

, to przeciwie

stwo

B,BXDF

,<@<

, które pochodzi od słowa

B,D\<T

, co znaczy sko

czy

, ograniczy

–

B,4D@<

, bez ko

ca, bez

kresu lub kra

ca (

BXDH

– kraniec – co

, co podpada pod zmysły).

Anaksymander wprowadził tak

e poj

cia:

- rzeczywisto

ci nie-jawnej –

•N<V

*b<

– potentia – moc,

- 24 -

Por. F. Klimke, 31.

Diogenes Laërtios, II, 1, 3-5.

ść

rzeczy.

- bezkresno

ci – jest to pewnego rodzaju subtelno

ść

, nie-

uchwytno

ść

, przeciwie

stwa istniej

pierwiastkowo w

–

B,4D@<

wiat według niego jest

miertelny, jednak

e w sensie ci

głego

procesu. Czas jest tam, gdzie jest

wiat. Uznawał,

e jednocze

nie

istnieje wiele

wiatów, wyłaniaj

cych si

z chaosu jeden po drugim

i jeden obok drugiego.

Był on tak

e geografem, stworzył map

geograficzn

wiata, zegar

słoneczny,

planetarium

twierdził,

ziemia

jest

rodkiem

wszech

wiata i ma kształt kuli, ksi

ęż

yc za

wieci nie własnym

wiatłem, ale odbitym.

na teori

Anaksymandra o pochodzeniu wszystkiego od apeironu

uwa

za form

prymitywnego ewolucjonizmu, który w czasach nowo

ytnych

rozwin

Kant i Laplace oraz Darwin. Mo

na tak

e dopatrywa

tutaj

próby rozwi

zania wiecznego problemu wielo

ci bytów i jedno

ci. Klimke

okre

la filozofi

Anaksymandra jako hylozoiczny panteizm emanacyjny.

Dwie zasługi mo

emy przypisa

Anaksymandrowi: wprowadza poj

cie

niesko

czono

ci oraz ide

rozwoju kosmicznego .

6.9. Anaksymenes

Anaksymenes urodził si

około 528 przed Chr. Zalicza si

go do

uczniów Anaksymandra. Według przekazu Diogenesa Laërtiosa korespondował

on z Pitagorasem, korespondencja ta nie dotyczyła jednak kwestii

filozoficznych, lecz politycznych. Był przeciwny tyranii, zazdro

cił

Pitagorasowi jego powodzenia w italskiej Krotonie.

Rozwa

ania jego potwierdzaj

jedno

ść

przyrody: Wszystko stanowi

jedno

ść

zbudowan

z tego samego materiału (z tego co nieograniczone i z

powietrza). Dostrzega on zwi

zek pomi

dzy temperatur

a stanem

skupienia materii.

Główn

zasad

jest dla niego powietrze –

•ZD

wiat jest

zawieszony w powietrzu, przykryty krystaliczn

kopuł

z gwiazdami

ruchomymi i stałymi. Jak ciało nasze utrzymuje w jedno

ci dusza, tak

cały porz

dek

wiata utrzymuje si

dzi

ki powietrzu.

Podobnie jak jego mistrz uznaje równoczesno

ść

wielu

wiatów.

Ab6<TF4H

– zag

szczanie i µ

V<TF4H

–

•D\@F4H

– rozrzedzanie czterech

elementów (wiatr, woda, chmury, ziemia), prowadz

do powstania

kolejnych istot.

Równie

dusza ludzka jest powietrzem, ona nas zawiera i utrzymuje.

Powiew i powietrze zawieraj

cały

wiat. Tak

e bogowie s

z powietrza.

Powietrze stałe jest zasad

, która nie podpada pod zmysły. Powietrze

ruchome mo

e by

zmysłowo uchwytne.

!ZD

@4`JJ@H

jest

niepostrzegalny.

Istniej

dwa

typy

ruchu:

wirowy

–

kolisty,

- 25 -

dzy

wiatowy, oraz ruch polegaj

cy na zag

szczaniu i rozrzedzaniu.

Zasług

Anaksymenesa jest próba stworzenia pewnej monistycznej

wizji

wiata, mamy tutaj pierwiastek jednocz

cy i dwie jako

ró

nicuj

ce: g

sto

ść

i rzadko

ść

. Inny element nowy to analogia pomi

dzy

makrokosmosem (wszech

wiatem), a mikrokosmosem (człowiekiem).

6.10. Podsumowanie szkoły jo

skiej:

a. podkre

la jako

b. charakteryzuje j

pluralizm

c. pozostaje na najni

szym stopniu abstrakcji filozoficznej,

poniewa

pomija si

czynniki indywidulane zachowuj

c wył

cznie

powtarzaj

ce si

jako

ci.

d. jest hylozoiczna.

e. nie s

to jeszcze cało

ciowe systemy, lecz filozofia przyrody.

- 26 -

Por. Diogenes Laërtios, VIII, 1, 1-50. Diogenes przytacza wiele fragmentów

dzieł przypisywanych Pitagorasowi.

Tam

e VIII, 1.2.

Diogenes Laërtios, II, 2,5.

Por. tam

e VIII 1, 21; Arystyp uwa

a je za zło

enie z

Ab24@H

– Apollo Pytyjski

•(@D,b,4<

– głosi

, mówi

Tam

e VIII, 1

6.11. Pitagorejczycy

Po omówieniu filozofii jo

skiej, zapocz

tkowanej przez Talesa,

przejdziemy teraz do filozofii italskiej, której dał pocz

tek

Pitagoras, syn grawera Mnezaracha . Słuchał on wykładów Ferekydesa

i Anaksymandra, a jako człowiek młody i

żą

dny wiedzy, chciał pozna

greckie i barbarzy

skie misteria i w tym celu opu

cił ojczyzn

i odwiedził liczne kraje basenu Morza

ródziemnego . Na koniec osiadł

w Krotonie. Znany jest list, który napisał do niego Anaksymenes

rozpoczynj

cy si

od słów: Najm

drzej post

piłe

z nas wszystkich

przenosz

c si

z Samos do Krotony. Tam

yjesz spokojnie, podczas gdy

tutaj Eacydzi popełniaj

zbronie za zbrodni

i w Milecie wci

ąż

tyrani. [...] Czy mo

e Anaksymenes my

o badaniu nieba, kiedy grozi

mier

lub niewola?

Pitagoras

Swoje imi

– zdaniem Arystypa z Cyreny –

AL2(`DH

zawdzi

cza

temu,

e głosił prawd

nie gorzej ni

Apollo Pytyjski. Urodził si

wyspie Samos ok. roku 572. W jego formacji wida

mocne wpływy

Ferykedesa, Anaksymandra oraz egipskich kapłanów. Jest on zało

ycielem

pierwszej znanej szkoły filozoficznej. Powstała ona w Krotonie

w południowej cz

ęś

ci Półwyspu Apeni

skiego i miała charakter

stowarzyszenia religijnego na wzór organizacji orfickej. Nale

ały do

niego równie

kobiety, podobnie zreszt

jak b

dzie to pó

niej

w Akademii Platona. Panowała tam wspólnota pogl

dów, dlatego wszystkie

li s

anonimowe, przypisywane tradycyjnie Pitagorasowi. Według

przekazów miał tak pi

aparycj

e jego uczniowie przypuszczali,

jest Apollinem. Opowiadano te

e przemówiła do niego rzeka, przez

któr

przechodził. On sam mawiał,

ycie jest podobne do

ludowego; jedni id

na nie,

eby wzi

ąć

udział w igrzyskach, inni –

eby

handlowa

, a jeszcze inni, i to ci najlepsi, jako widzowie; podobnie

yciu, jedni s

niewolnikami sławy, inni władzy, inni natomiast s

filozofami i szukaj

prawdy

- 27 -

Por. Wł. Tatarkiewicz, Historia filozofii, W-wa 1981, I, 57.

Por. Tam

e I, 56.

Ontologia.

Dla pitagorejczyków zasad

wszechrzeczy jest liczba jako model,

wzorzec wszelkiego istnienia. Wszystko sprowadza si

do harmonii liczb.

Liczba jest albo parzysta albo nieparzysta. Liczba parzysta jest

podzielna, oznacza niesko

czono

ść

. Liczba nieparzysta jest niepodzielna

i oznacza sko

czono

ść

. Wszystkie rzeczy składaj

z niesko

czono

i sko

czono

ci, które dzi

ki harmonii tworz

jedno

ść

Teoria liczb.

Natura liczby jest inna ni

natura rzeczy, która jest rozci

gła

i posiada cztery wymiary. Według W. Tatarkiewicza pitagorejczycy nie

uwa

ali liczby za abstrakcj

, lecz rozumieli j

jako przestrzenn

wielko

ść

, jako realny kształt, co zmniejsza w znacznym stopniu

paradoksalno

ść

w ich twierdzeniu o kosmicznym znaczeniu liczby .

Pocz

tkiem wszechrzeczy jest jedyno

ść

– monada – µ

@<VH

z jednyno

ci powstaje nieograniczona dwójka – diada –

•`D4FJ@H

*LVH

Z jednyno

ci – monady i nieograniczonej diady powstaj

liczby, z liczb

punkty, (

F

\

) z punktów linie (

(D

µµ

Â

), pó

niej płaszczyzny,

¦B\B,*

FPZ

J

•4F2J

Fä

J

. Wi

kszo

ść

spekulacji na liczbach ma za

podstaw

odkrycia Pitagorasa w dziedzinie aukustyki. Pitagoras badaj

ki odkrył ich zale

ci liczbowe.

Teoria pitagorejska była wynikiem:

a. zajmowania si

matematyk

, szukania cech ilo

ciowych, zwracania

uwagi na stosunek pomi

dzy rzeczami.

b. traktowania liczb jako przestrzennych.

c. odkrycia,

e wszystko zale

y od proporcji .

Dwoisto

ść

bytu.

Ostateczna rzeczywisto

ść

, któr

stanowi

liczby, a raczej jedna

liczba – jedynka (

©<VH

), nie jest rozci

gła, ale jest to siła zdolna

tworzy

to, co rozci

głe. Jedynka to pocz

tkowe niepodzielne kwantum

siły

wiatotwórczej. W wyniku tej siły powstaje

wiat jako sko

czona

cało

ść

w niesko

czonej pró

ni.

wiat j

ęś

ciowo wchłania, jakby ni

oddychał przez cykliczne zmiany. Powstawanie tu jakby płyni

cie –

DbF4H

. Nierozci

gło

ść

pozostaje w

cisłym zwi

zku z ilo

, której

cech

jest odr

bno

ść

i sko

czono

ść

. Liczba jest tu zasad

bytu, a cechy

ilo

ciowe to cechy jedynie realne. Pełni ona tutaj t

rol

, jak

form

u pó

niejszych filozofów.

Dwoisto

ść

bytu polega na tym, i

z jednej strony mamy czynnik

- 28 -

kształtuj

cy i ograniczaj

cy, a z drugiej czynnik kształtowany

i ograniczony. To liczba jest tym, co ogranicza i kształtuje.

Pitagoras wskazał na dziesi

ęć

przeciwie

stw: granica i bezkres,

parzyste i nieparzyste, jedno

ść

i mnogo

ść

, spokój i ruch,

wiatło

i ciemno

ść

Pitagorejczycy

wszystkiemu

przyporz

dkowali

jak

ąś

liczb

poczynaj

c od bytów najprostszych, a na najbardziej zło

onych ko

Oto podstawowe przykłady: 1 – punkt, 2 – linia, 3 – figura

geometryczna, 4 – ciało geometryczne, 5 – własno

ci fizyczne, np.

barwa, 6 –

ycie, 7 – duch, 8 – miło

ść

, 9 – roztropno

ść

, 10 –

doskonało

ść

wszech

wiata.

Kosmologia

Wszech

wiat jest organizowany przez przeznaczenie (

,Ê

D

X<

Ciała podpadaj

ce pod zmysły składaj

z czterech elementów

(

FJ@4P,Ã

a): ogie

, woda, ziemia, powietrze. Te elementy wymieniaj

i przechodz

w siebie nawzajem, przy czym powstaje z nich

wiat

ywiony (

6`F

RLPÎH

), rozumny (

<@FÎH

), kulisty. W jego centrum

znajduje si

ziemia, która ma kształt kuli i wsz

dzie jest zamieszkana.

Wszystko w

wiecie wyst

puje w równej ilo

ci (izomeria). Gdy co

przewa

a to mamy zmian

; gdy przykładowo przewa

a ciepło, mamy lato.

Pitagorejczycy twierdzili,

e powierzchnia ziemi jest okr

gła

i wypukła, horyzont jest złudzeniem, a kształt ziemi mo

e by

tylko

ty matematyczn

i nie jest ogl

dalny. Utrzymywali równie

, i

ład i harmonia panuj

wiecie gwiazd, a w ruchu planet regularno

ść

Szybko

ść

planet jest w odwrotnym stosunku do ich odległo

ci. W systemie

pitagorejskim ziemia kr

ąż

y dookoła własnej osi. Pitagorejczycy byli

przekonani,

ruchem

ziemi

wytłumaczy

wiele

zjawisk

astronomicznych. Uwa

ali,

e ruch sło

ca jest pozorny, i

e to ziemia

porusza si

w przeciwnym kierunku. Ziemia – ich zdaniem – jako kula

jest gwiazd

pomi

dzy innym gwiazdami.

Powietrze

okalaj

ziemi

jest

nieruchome

niezdrowe,

a wszystko, co si

w nim znajduje podlega

mierci. Powietrze znajduj

w najwy

szych warstwach, które pozostaje w ustawicznym ruchu, jest

czyste i zdrowe, a wszystko co si

w nim znajduje, jest nie

miertelne,

a wi

c boskie. Sło

ce, ksi

ęż

yc i inne gwiazdy s

bogami, bo przewa

w nich ciepło, które jest podstaw

ycia. Poniewa

człowiek uczestniczy

w cieple, jest spokrewniony z bogami.

Muzyka

wiata: przyczyn

ków jest ruch, wi

c istnieje tak

e muzyka

wiata i sfer. Poniewa

jednak słyszymy j

od urodzenia, take

my do

niej przywykli,

e jej nie zauwa

amy.

Antropologia

Pitagoras

stworzył

definicj

filozofa,

któr

odnajdujemy

- 29 -

Cyceron, Tuskulanki V, 3,79.

Tam

e VIII, 1. 10

Diogenes Laërtios, VIII, 1, 30-33.

u Cycerona . Twierdzi on,

e filozof za nic ma wszystko, docieka istoty

rzeczy i jest miło

nikiem m

dro

ci. Człowiek

yje po to, by ogl

niebo, albowiem kontemplacja kosmosu –

wiata ładu – umoralnia

człowieka. Zabrania on ludziom modli

o co

dla siebie, poniewa

nikt nie wie, co mo

e przynie

ść

mu naprawd

ytek. Upijanie si

nazywa lapidarnie szkod

(

$8V$

) i pot

pia wszelki nadmiar. Wzywa

swoich uczniów do wstrzemi

ęź

liwo

ci w jedzeniu: polecał im pi

tylko

czyst

wod

, twierdz

e takie od

ywianie zapewnia zdrowie ciała

i bystro

ść

umysłu. Ludzkie

ycie dzieli w ten sposób: dziecko przez lat

dwadzie

cia, młodzieniec przez lat dwadzie

cia, młody człowiek, przez

lat dwadzie

cia, starzec przez lat dwadzie

cia. Te stopnie wieku

odpowiadaj

porom roku, a wi

c dziecko – to wiosna, młodzieniec to

lato, młody człowiek to jesie

, starzec to zima. Pitagoras, jak podaje

Timaios, twierdził, i

rzecz

najpi

kniejsz

i najwi

ksza mi

dzy lud

jest przyja

źń

. Przyjaciel to drugie ja. Mi

dzy przyjaciółmi wszystko

jest wspólne, a przyja

źń

to równo

ść

Dusza i umysł to równie

układ liczb. Istnieje relacja analogii

dzy dusz

wiata i dusz

ludzk

. Inni pitagorejczycy stworzyli

teori

mierci duszy. Pitagoras uwa

e dusza to substancja i tak jak

orficy i głosi w

drówk

, która jest nagrod

lub kar

ycie: Mówi

e Pitagoras wypowiedział pierwszy my

l, i

dusza musi przej

ść

cykl

wciele

, przechodz

c w coraz inne istoty

ywe... Dusza człowieka dzieli

na trzy cz

ęś

ci: na umysł (

<@ØH

), rozum (

ND,<ÎH

) i po

żą

dliwo

ść

(

ÎH

). Umysł i po

żą

dliwo

ść

maj

tak

e inne istoty

ywe, rozum za

przysługuje tylko człowiekowi. Siedlisko duszy u człowieka rozci

ga si

od serca do mózgu, cz

ęść

znajduj

ca si

w sercu jest dusz

żą

dliw

rozum za

i umysł mieszcz

w mózgu. Krople płyn

ce z nich to

postrze

enia. Rozum jest nie

miertelny, wszystko inne –

miertelne.

Dusza

ywi si

krwi

. Relacjami duszy s

tchnienia. Dusza jest

niewidzialna i niewidzialne s

jej relacje, tak jak niewidzialny jest

eter.... Hermes jest włodarzem dusz i nazywa si

Przewodnikiem,

wiernym i Podziemnym, dlatego

e z ziemi i z morza wyprowadza dusze,

które opu

ciły ciała. Najwa

niejsze jest dla człowieka – uczy Pitagoras

– czy umie nakłoni

dusz

do dobrego, czy do złego . Dusza jest

rozumiana przez pitagorejczyków jako harmonia ciała, porównywalna

z harmoni

ków. Z tego powodu nale

ałoby j

uwa

mierteln

poniewa

, je

li zniszczy si

instrument (ciało), to i d

k zaniknie.

Istnieje jednak inny nurt w my

li pitagorejskiej, który uznaje dusz

za nie

mierteln

, migruj

od ciała do ciała. Mo

na zakłada

e pitagorejczycy uznaj

dwa rodzaje dusz; jedn

mierteln

i drug

nie

mierteln

. Arystoteles w De anima, omawiaj

c problem duszy,

- 30 -

Arystoteles, De anima, I, 3, 407b 21

Diels 45 C 4.

Por. I. D

mbska, Zarys historii filozofii greckiej, 1994, 34-35.

przedstawia my

l Pitagorasa i dziwi si

, jak to jest mo

liwe,

eby

jakakolwiek dusza mogła wej

ść

w jakiekolwiek ciało . Według jego bowiem

relacji pitagorejczycy za dusze uwa

ali drobne pyłki, unosz

ce si

w powietrzu w ustawicznym ruchu, widoczne w promieniach sło

ca, albo

to, co owe pyłki w ruch wprowadza... Według pitagorejczyków wa

nym

czynnikiem doskonalenia duszy i zbli

ania jej do Boga jest zagł

bianie

w badaniach naukowych. Wydaje si

pod koniec V wieku przed Chr.

nast

pił w

ród nich rozłam na akusmatyków , którzy przede wszystkim

przywi

zywali wag

do praktyk sakralnych i do orfickich tradycji

mistycznych i matematyków, u których przewa

ały zainteresowania czysto

naukowe .

Etyka

Przedmiotem etyki jest psychofizyczna jedno

ść

duszy i ciała. Cech

duszy jest dobry rozum, a cech

ciała złe po

żą

dliwo

ci. Trzeba wi

dzi

rozumem i nie ulega

nami

tno

ciom. Te wybory dokonuj

w człowieku w wieku młodzie

czym jak Herakles. Przez trudn

prac

wybra

drog

cnoty (rozumu). Pitagoras pot

pia rozpust

, seksualn

rozwi

zło

ść

, nami

tno

ść

i rozkosz seksualn

. Proponuje on miło

ść

zdrow

, wierno

ść

mał

, w ten sposób ludzko

ść

wydaje zdrowych

czcicieli bóstw. Pitagorejczycy leczyli ciało i dusz

, ciało za pomoc

lekarstw, dusz

za pomoc

muzyki.

Polityka

Najlepsze rz

dy to rz

dy najlepszych czyli arystokracja. Cała

rzeczywisto

ść

jest uło

ona hierarchicznie. Bogów nale

y czci

najbardziej, pó

niej demony, nast

pnie herosów, rodziców i starców. Tak

nale

, aby z przyjaciół nie robi

sobie wrogów, lecz przeciwnie.

Niczego nie nale

y uwa

za swoj

własno

ść

. Prawu nale

y pomaga

, a

z bezprawiem walczy

. Wstydliwo

ść

i pow

gliwo

ść

nie powinny by

ani

miewane, ani pogardzane.

Pedagogia

Jednym z wielkich osi

gni

ęć

li pitagorejskiej była pedagogia.

Do podstawowych

rodków wychowawczych Pitagoras zaliczał ascez

!F6F4H

oznacza

wiczenie i styl

ycia podporz

dkowany celowi, który

pragnie si

osi

ąć

. W jego szkole pierwsze pi

ęć

lat było przeznaczone

do słuchania bez widzenia mistrza.

- 31 -

Por. Diogenes Laërtios, VIII, 1, 22.

Pierwej, zrywaj

c si

ze snu, nim pozostawisz swe ło

Rozpatrz w umy

le te czyny, których winiene

dokona

...

Sen twoich powiek niech nigdy nie sklei, nim zwa

ysz u siebie

dy krok minionego dnia, zanim powiesz sam sobie,

Com zrobił złego, com zdziałał, a j

kam zaniedbał powinno

ść

Od pierwszego zaczynaj punktu, kolejno — przechodz

Dalsze i je

co złego popełnił, to

ałuj, a ciesz si

ył, jak nale

y. W tej pracy si

wicz i pokochaj

Trudy łamania si

z sob

— to droga do boskiej dzielno

ci.

Diogenes Laërtios, VIII, 1, 48.

Diogenes Laërtios, VIII, 1. 39.

Pitagoras jako pierwszy wprowadził zwyczaj codziennego rachunku

sumienia. Zach

cał swoich uczniów, aby wracaj

c wieczorem do domu

zadawali sobie nast

puj

ce pytania:

Jaki bł

d popełniłem?

Co zdziałałem?

Jakiego obowi

zku nie dopełniłem?

Natura ludzka, jego zdaniem, zło

ona jest z dwóch pierwiastków:

dobrego i złego. Tego ostatniego Pitagoras radzi nie budzi

Matematyka

Jak ju

wspominali

my matematyka odgrywała u pitagorejczyków

bardzo wa

rol

. Im te

zawdzi

cza ta dziedzina cały szereg odkry

z których najbardziej znane to z geometrii tzw. twierdzenie Pitagorasa:

Suma kwadratów przyprostok

tnych w trójk

cie prostok

tnym równa si

kwadratowi przeciwprostok

tnej. Jak podaje Favorinus, Pitagoras filozof

stosował definicje w zakresie matematyki; nauk

o definicjach rozwin

potem Sokrates i jego uczniowie, a nast

pnie Arystoteles i stoicy .

Pitagoras zmarł ok. 497/6 r. zabity przez mieszka

ców Krotony,

którzy obawiali si

dów filozofów. Obawy takie, jak uczy

wiadczenie wieków, nie s

rzecz

bezzasadn

Inni wybitni pitagorejczycy

Hippassos

–

urodzony

Metaponcie,

nale

ał

szkoły

pitagorejczyków, lecz w wielu punktach przypomina Heraklita. Istnieje

tylko jeden

wiat, sko

czony, lecz w wiecznym ruchu. Zasad

jest ogie

który mo

e by

zag

szczony i rozrzedzony. Ogie

jest jedynym tworzywem

dego bytu.

Alkmaion z Krotony – napisał dzieło

A,DÂ

NbF,TH

– O przyrodzie.

Był lekarzem, anatomem i filozofem. Jego pogl

dy s

nast

puj

ce: dusza

jest nie

miertelna i w ci

głym ruchu tak jak sło

ce. Siedzib

duszy

jest mózg albo przepona. Sformułował pierwsz

zasad

teoriopoznawcz

- 32 -

Filolaos, Frg. 14, Vorsokr. I, s. 413.

Cyceron w Ksi

gach Akademickich II 39, 123 twierdzi, i

jest to teoria

pochodz

ca od Hiketasa z Syrakuz.

Diels, Fr. Vorsokr. 25 B 1.

Diogenes Laërtios, IX, 2, 18-20.

przeciwne poznajemy przeciwnym. Wra

enia, ich powstawanie i przebieg

zale

żą

od organów zmysłowych. Rozgraniczył pomi

dzy doznaniem zmysłowym

i działalno

umysłow

. Jego zdaniem, o rzeczach niewidzialnych

miertelnych pewn

wiedz

posiadaj

jedynie bogowie.

Filolaos – astronom, lekarz, filozof i polityk z Tarentu. O

stosunku ciała do duszy Filolaos tak pisze: Za

wiadczaj

tak

e dawni

teologowie i wró

bici,

e z powodu jakich

win dusza została

sprz

gni

ta z ciałem i jakby w grobie pogrzebana (

¦<

J4

JX2BJ4

) .

Pogl

d ten przejmi

potem pó

niejsi filozofowie, mi

dzy innymi Platon.

Dla niego ziemia nie jest centrum

wiata.

MbF4H

– przyroda powstała

z harmonijnego uporz

dkowania, z tego co nieograniczone i ograniczone.

Wszystko, co daje si

pozna

, ma liczb

za zasad

, nie mo

na bez niej

uchwyci

, ani pozna

niczego. Podkre

lenie elementu ilo

ciowego.

Za czynnik

wiata uznana zostaje nie tylko materia ale i forma, któr

dla niego, jak przystało na pitagorejczyka, jest liczba. Jedno

ść

jest

pocz

tkiem wszystkich rzeczy.

wiat za

składa z pi

ciu elementów;

ogie

, woda, ziemia, powietrze i eter.

Wszystko zostało stworzone przez konieczno

ść

i harmoni

. Twierdzi

tak

e ziemia porusza si

ruchem kołowym .

Ion z Chios – był on tragikiem i napisał dzieło pt.

ID4(

ÎH

–

Zwyci

stwo trójki. Podkre

lił w nim zasadnicze znaczenie liczby trzy,

któr

w zgodzie z wieloma innymi pitagorejczykami uwa

ał za pocz

tek,

rodek i koniec. Wszystko jest liczb

“trzy”, pisał, i nie ma niczego,

co byłoby wi

ksze albo mniejsze od “trzech”. Przewy

szaj

wszystkie trójc

jest ta: rozum, siła i szcz

ęś

cie . Uznawał tak

e trzy

pierwiastki: ogie

, ziemi

i powietrze.

Pitagoreizm wywarł olbrzymi wpływ na pó

niejsz

filozofi

. Jego

elementy znajdziemy potem prawie we wszystkich systemach staro

ytnych

i nowo

ytnych.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Filozofia opracowanie id 170613 Nieznany
Filozofia Madhyamiki id 170588 Nieznany
Filozofia prawa id 170654 Nieznany
8 Filozofia religii id 46900 Nieznany (2)
Filozofia sciaga id 170490 Nieznany
filozofia kultury 3 id 170585 Nieznany
filozofia notatki id 170598 Nieznany
filozofia w pigulce id 170745 Nieznany
filozofia zycia id 170493 Nieznany
filozofia kultury 2 id 170584 Nieznany
FILOZOFIA POJECIA id 170809 Nieznany
Filozofia slownik id 170702 Nieznany
pojecia z filozofii id 370388 Nieznany
Portrety filozof c3 b3w id 3772 Nieznany
Filozofia skrypt do nauki id 47 Nieznany
Filozofia grecka cz 1 id 170543 Nieznany
Inkaska filozofia id 214472 Nieznany
Cyliwizacje starozytne (3) id 1 Nieznany
Filozofia zycia docx) id 170494 Nieznany

więcej podobnych podstron