1

Krajoznawstwo – wykład

KLASYFIKACJA WALORÓW

KRAJOZNAWCZYCH KULTUROWYCH

ORAZ ICH WPŁYW NA ATRAKCYJNOŚĆ

TURYSTYCZNĄ

I.

Walory krajoznawcze - są to specyficzne cechy i elementy środowiska naturalnego oraz przejawy

działalności człowieka, które są przedmiotem zainteresowań turystów. Walory dzielimy na:

1.

walory wypoczynkowe (uzdrowiska, czyste powietrze, klimat, woda, widokowe punkty),

2.

walory krajoznawcze:

A.

walory przyrodnicze (wodospady, góry),

B.

walory antropogeniczne (kulturowe - folklor, obrzędy ludowe, obiekty historyczne i

współczesne),

3.

walory specjalistyczne (jeździectwo, żeglarstwo, wędkarstwo, taternictwo).

II.

Walory kulturowe (antropogeniczne) są elementem krajobrazu kulturowego i odgrywają istotną

rolę w programowaniu imprez turystycznych. Do walorów kulturowych zaliczmy:

1.

Walory krajoznawcze pamiątek historii – są to wszystkie wydarzenia i zjawiska historyczne

udokumentowane dla późniejszych pokoleń w formie autentycznych reliktów przeszłości,

bądź pomników, tablic pamiątkowych, opisów lub legend. Do pamiątek historycznych zalicza

się:

A.

miejsca upamiętniające z walkami wyzwoleniem kraju,

B.

miejsca związane z ruchem oporu,

C.

miejsca martyrologii.

D.

Najważniejsze miejsca pamięci narodowej w Polsce:

a.

Gdańsk – Pomnik Bohaterów Westerplatte,

b.

Gdynia – cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich oraz Pomnik Wdzięczności na Kępe

Redłowskiej,

c.

Katowice – Pomnik Powstańców Śląskich,

d.

Studzianki koło Radomia - Mauzoleum Żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego,

e.

Oświęcim – Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau,

f.

Sztutowo – Państwowe Muzeum Martyrologii,

g.

Majdanek – Państwowe Muzeum Martyrologii,

h.

Treblinka – Mauzoleum i symboliczny cmentarz dawnego obozu zagłady,

i.

Sobibór - Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady,

j.

Rogoźnica koło Strzegomia - Muzeum Groß-Rosen,

k.

Luboń - Muzeum Martyrologii,

l.

Poznań - Muzeum Martyrologii Wielkopolan Fort VII,

m.

Bełżec – Mauzoleum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady,

n.

Łambinowice koło Opola - Centralne Muzeum Jeńców Wojennych,

2

o.

Palmiry – Cmentarz-mauzoleum ofiar zbrodni hitlerowskich,

p.

Góra Św. Anny – Pomnik Czynu Powstańczego,

q.

Warszawa – Grób Nieznanego Żołnierza, Pawiak, Powązki, Pomnik Bohaterów

Warszawy, Pomnik Bohaterów Getta, Pomnik Powstania Warszawskiego, Brama

Straceń na Cytadeli, Muzeum Katyńskie,

r.

Święta Katarzyna – Pomnik Partyzantów Ziemi Kieleckiej,

s.

Flisy koło Janowa Lubelskiego – Pomnik Bitwy Partyzanckiej,

2.

Walory krajobrazowe dóbr kultury:

A.

zabytki architektury, budownictwa i urbanistyki – są to obiekty użyteczności publicznej,

sakralne, militarne wybudowane w określonym czasie w ustalonym dla epoki stylu. Do

najważniejszych zabytków architektury możemy zaliczyć:

a.

budowle romańskie (rotundy, kolegiaty) w: Tumie, Kruszwicy, Strzelnie, Cieszynie,

Wrocławiu, Krakowie, Opatowie, Gnieźnie, portale w Trzebnicy, Wrocławiu,

Czerwińsku,

b.

budowle gotyckie – kościoły w: Pelplinie, Gdańsku, Toruniu, Wrocławiu, Poznaniu,

Krakowie, Kartuzach, zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim, Gniewie, na

Wawelu, Chęcinach,

c.

budowle renesansowe - kamienice w Kazimierzu Dolnym, Zamościu, Wrocławiu,

Krakowie, Warszawie, kościoły w Radzyniu Podlaskim, Kazimierzu Dolnym, Kaplica

Zygmuntowska na Wawelu, zamki w Pieskowej Skale, Baranowie Sandomierskim,

Sandomierzu, Niepołomicach, Krasiczynie, ratusze w Chełmnie, Sandomierzu,

Tarnowie,

d.

budowle barokowe – pałace w: Kozłówce, Wilanowie, Białymstoku, Łańcucie,

Nieborowie, Pszczynie, kościoły w Trzebnicy, Wrocławiu, Świętej Lipce, Krzeszowie,

Lubiążu, Henrykowie, kamienice we Wrocławiu, Warszawie, drewniane kościoły

Podkarpacia (Dębno, Sękowa, Lipnica Murowana (UNESCO) itd. i Opolszczyzny,

drewniane kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy wpisane na listę UNESCO, oraz

drewniane cerkwie w Komańczy, Rzepedzi, Wisłoku Wielkim, Turzański, Szczawne,

Morochowie, Sanoku, Zagórzu, Smolnikach, Krępnej,

e.

budowle klasycystyczne – kościoły ewangelickie w Warszawie, Sycowie, Wałbrzychu,

Dzierżoniowie, pałac w Łazienkach - Warszawa, pałac w Miliczu i Natolinie, teatry w

Warszawie – Teatr Wieki, Nysie, ratusze w Białymstoku, Siedlcach,

f.

budowle w stylu eklektycznym - liczne budowle sakralne w stylu neoromańskim i

neogotyckim w Warszawie, Wrocławiu a także zamki w Kamieńcu Wrocławskim,

Wojanowie,

g.

budowle w stylu socrealizmu we Warszawie (Pałac Kultury i Nauki), Krakowie (Nowa

Huta), Wrocław (budynek KDM).

h.

układy urbanistyczne:

•

Stare Miasto w Krakowie (UNESCO),

•

Stare Miasto w Warszawie (UNESCO),

•

Stare Miasto w Toruniu (UNESCO),

•

Stare Miasto we Chełmnie,

•

Stare Miasto we Wrocławiu,

•

Rynek w Lanckoronie,

•

Rynek w Starym Sączu,

3

•

Rynek w Kazimierzu Dolnym,

•

Rynek w Żywcu,

•

renesansowy układ przestrzenny Zamościa (UNESCO).

i.

budowle sakralne o wysokich walorach krajoznawczych: meczety w wraz z

cmentarzami (mizar) w Bohonikach, Kruszynianach, synagogi w Tykocinie, Łańcucie,

Bobowej, Pińczowie, Krakowie, Wrocławiu, Warszawie, cerkwie w Warszawie,

Wrocławiu, Hajnówce, monaster i cerkiew w Grabarce i Jabłecznej, kościół Wang w

Karpaczu, molena (cerkiew starowierców) w Wodzikach na Suwalszczyźnie, stupy

buddyjskie Oświecenia i Cudów w Kucharach koło Raciąża, krzyże pokutne dolnego

śląska – Borek Strzeliński,

j.

obiekty militarne – twierdze pruskie w: Świnoujściu, Grudziądzu, Giżycku, Toruniu,

Kostrzynie, Poznaniu, Głogowie, Srebrnej Górze, Nysie, Kłodzku, rosyjskie w

Zamościu, Osowcu, Łomży, Modlinie, Warszawie, Brześciu oraz Dęblinie, niemieckie z

czasów II Wojny Światowej w Międzyrzeczu, Gierłoży (Wilczy Szaniec), Mamerkach

(Kwatera Główna Niemieckich Wojsk Lądowych 1941-44), żelbetonowy tunel w

miejscowości Stępina koło Ropczyc (380 metrowej długości tunel wybudowany w

1940 m.in. na spotkanie Adolfa Hitlera i Banito Mussoliniego).

B.

zabytki archeologii - są to wszelkie pozostałości życia minionych pokoleń,

przechowywane w ziemi. Zabytkiem jest naczynie, narzędzie, ślad osiedla, cmentarzyska,

czy wał obronnych. W Polsce najważniejszymi obiektami archeologicznymi są:

a.

grodziska w Biskupinie i Gieczu,

b.

cmentarzyska w Rakowie koło Częstochowy,

c.

cmentarzyska i kurhany na Kaszubach w: Odrach, Leśnie, Piasznie, Grzybnicy,

Węsiorach, Trątkowicy,

d.

miejsca kultu na Ślęży w Masywie Ślęży oraz Łysej Górze w Górach Świętokrzyskich,

e.

jaskinie – Jaskinia Ciemna w Ojcowie,

f.

osady w Będkowicach k/Sobótki oraz Kluki na wybrzeżu,

g.

ośrodki produkcyjne w Igołomii – garncarstwo, kopalnie krzemienia w Krzemionkiach

Opatowickich, hutnictwo żelaza w Leszczynie koło Złotoryi, warzelnie soli w

Kołobrzegu oraz Otłoczynie na Kujawach,

h.

megalityczne grobowce w Wietrzychowicach na Kujawach,

C.

dzieła sztuk plastycznych – zabytki ruchome – malarstwo, rzeźba, grafika, pisma

zgromadzone w 491 obiektach muzeach (Załącznik 1):

a.

narodowych,

b.

etnograficznych,

c.

archeologicznych,

d.

historycznych,

e.

diecezjalnych,

f.

przyrodniczych,

g.

martyrologii.

3.

Walory krajobrazowe współczesnych osiągnięć – obiekty powstałe po 1945 roku oraz

wydarzenia kulturowe, należą do nich:

A.

zakłady przemysłowe – Łódź, Ćmielów fabryka porcelany, Bóbrka skansen nafty i gazu,

Rymanów huta artystycznego szkła Sabina, Szklarka Poręba – huta szkła artystycznego,

4

B.

budownictwo wodne – akwedukty na Brdzie, kanał bydgoski, kanał mazurski, kanał

Elbląski i Augustowski, zapory wodne itp.:

a.

Kanał Augustowski to system wodny łączący drogą okrężną dopływy Wisły z

Bałtykiem poprzez dopływy Niemna. Kanał ma długość około 102 km, z czego 82 km

na terenie Polski, 18,6km na terenie Białorusi. Na kanale wybudowano 18 śluz, z

czego 14 znajduje się na terytorium Polski. Kanał jest projektu gen. Ignacego

Prądzyńskiego, a jego budowa trwała 15 lat (1824-1839r.).

b.

Kanał Elbląski - żeglowna droga wodna na terenie województwa warmińsko-

mazurskiego o długość 80,5 km. Kanał łączy Drwęcę z jeziorem Druzno, skąd rzeka

Elbląg łączy szlak żeglowny z Zalewem Wiślanym oraz z jeziorem Jeziorak. Kanał na

długości 52 km posiada 5 pochylni i 2 śluzy. Nośność statków - 50 ton. Przy budowie

Kanału Elbląskiego wykorzystano jeziora leżące na różnych wysokościach między

Ostródą i Zalewem Wiślanym. Różnica poziomów sięga 100 m. Osobliwością na skalę

europejską jest 5 pochylni, po których przetacza się statki na specjalnych platformach

ustawionych na szynach. Nad projektem kanału zaczęto pracować w 1837, a

uruchomiono go w 1860. Projektantem i realizatorem Kanału był Georg Jacob

Steenke. Kanał Elbląski jest uważany za jeden z najbardziej spektakularnych zabytków

w Polsce.

c.

Zapory wodne na Sole w Tresnej, Porąbce, na Dunajcu w Niedzicy, na Sanie w Solinie,

na Bobrze w Pilchowicach, na Nysie Kłodzkiej w Paczkowie, Otmuchowie, Nysie, na

Wiśle we Włocławku,

C.

budowle komunikacyjne i transportowe - w Wolsztynie, Chabówce, Kościerzynie,

jaworzynie Śląskiej, skansen kolejnictwa, skansen kolei wąskotorowej w Wenecji,

wiadukty północne w Stańczykach, działające koleje wąskotorowe w Białowieży,

Komańczy, wiadukty w Lewinie Kłodzkim, Głogowie,

D.

budownictwa uzdrowiskowe – pijalnie wód zdrojowych (Świeradów Zdrój, Polanica Zdój,

Lądek Zdrój), tężnie – Ciechocinek, Inowrocław, Rabka Zdrój, mola – Sopot, Kołobrzeg,

E.

obiekty górnicze – kopalnia soli w Wieliczce (UNESCO), Bochni i Kłodawie, kopalnia węgla

kamiennego w Nowej Rudzie, Zabrzu, Rybniku, Wałbrzychu, kopalnia Rud Srebronośnych

w Tarnowskich Górach, kopalnia złota w Złotym Stoku, kopalnia kredy w Chełmie,

kopalnia krzemienia w Krzemionkach Opatowickich,

F.

obiekty i urządzenia rolne m.in. Muzeum Rolnictwa w Szreniawie,

Muzeum Historii

Młynarstwa i Wodnych Urządzeń Przemysłu Wiejskiego w Jaraczu,

G.

budowle morskie – latarnie w Świnoujściu (najwyższa), Kikucie, Niechorzu, Kołobrzegu,

Gąskach, Darłowie, Jarosławcu, Ustce, Czołpinie, Stilo, Rozewie, Gdańsku, Jastarni,

Krynicy Morskiej,

H.

obiekty podziemne: sztolnie z II Wojny Światowej w Walimiu, Osówce, Sztolnia Włodarz,

elektrownia szczytowo-pompowa Porąbka-Żar w Międzybrodziu Żywieckim,

I.

obiekty użyteczności publicznej – Hala Stulecia we Wrocławiu (UNESCO), Panorama

Racławicka we Wrocławiu, cmentarz Powąskowski, Rakowiecki, Żydowski we Wrocławiu,

makieta starego Poznania w Poznaniu, Park Miniatur Dolnego Śląska w Kowarach, Park

Miniatur Wielkopolski w Pobiedziskach (N-E do Poznania), Park Miniatur Świat Marzeń w

Inwałdzie koło Wadowic,

J.

obiekty i przejawy życia kulturalnego (międzynarodowy festiwal piosenki w Operze

Leśnej w Sopocie, festiwal piosenko polskiej w amfiteatrze w Opolu, festiwal piosenki

5

radzieckiej w Zielonej Górze, gonitwy koni w Warszawie, Wrocławiu i Sopocie, aukcje

koni w Janowie Podlaskim, Białym Borze) (Załącznik 1).

4.

Walory krajoznawcze tradycyjnej kultury ludowej. Obecnie kultura ludowa na obszarach

wiejskich istotnie wpływa na atrakcyjność turystyczną. Przejawia się w wytwórczości dóbr

materialnych jak i duchowych. Jest elementem wzbogacającym ofertę turystyczną stając się

czasami najważniejszym walorem regionu. Kulturę ludową w Polsce tworzą przekazywane z

pokolenia na pokolenie obrzędy i zwyczaje. To one przez wieki pozwoliły nam zachować

tożsamość narodową oraz regionalną. Współcześnie w dobie pośpiechu zapominamy o

dawnych obrzędach i tradycjach, jednakże, jeżeli wyruszamy w interesujący nas region

chętnie słuchamy a jeszcze chętniej uczestniczymy lub chcemy uczestniczyć w lokalnych

wydarzeniach kulturowych. Folklor nas interesuje i inspiruję a bogactwo tradycji w Polsce

wyróżnia nasz kraj spośród innych w świecie. Dawne formy gospodarowania ziemią, dawne

obrzędy i zwyczaje ludowe o wysokich walorach poznawczych są lub mogą się stać ważnym

produktem turystycznym. Polskie obrzędy i zwyczaje ludowe można podzielić na cztery

okresy związane z porami roku:

A.

Zima to czas tradycji i obrzędów związanych z okresem Bożego Narodzenia oraz

karnawału do najbardziej interesujących dla potencjalnego turysty - obserwatora są:

a.

obchody Świętego Mikołaja w Beskidzie Śląskim gł. Jaworznie, Łąkach, Istebnej,

polegające na odwiedzaniu przez przebierańców Św. Mikołaja, dziadów, diabła

gospodarstw na początku grudnia,

b.

kolędowanie w okresie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli. Okres zwany Godami,

Koładką, Dwunastnicą, Szczodrymi, Świętymi Dniami, Świętymi lub Bożymi

Wieczorami dotyczy spotkań rodzinnych i sąsiedzkich. I tak: na Podhalu, ziemi

rzeszowskiej i sądeckiej (okolice Grybowa) ma miejsce sąsiedzka kolenda z żywymi

zwierzętami (koza, owca, koń, krowa), na Podkarpaciu, Beskidzie Sądeckim

(Gostwica, Nowy Sącz) kolenda z turoniem. Kolędowanie z turoniem polega na

noszeniu przez kolędników maski turonia wykonanej z drewna obitego futrem

baranim, do górnej jej części przymocowane są rogi zwierzęce, natomiast do dolnej,

szczęki przybijano kolczastą skórę jeża, lub gwoździki oraz dzwoneczek. Tak

wykonana głowa była osadzona na kiju, a trzymający ją był przykryty skórą baranią

lub tkaniną. Turowi w kolędowaniu towarzyszą: dziad, Cygan, Cyganka, Żyd oraz

muzykant;

c.

w pasie Karpat bardzo popularne jest kolędowanie z gwiazdą lub szopką, osoby

często dzieci przebrane za śmierć, dziada, anioła, lub trzech króli wędrują między

domostwami, odwiedzając je śpiewają kolędy,

d.

na Podhalu, Podkarpaciu, w Beskidach przedstawianie inscenizacji Bożego

Narodzenia zwane Jasełkami. Jasełka odbywają się w kościołach, a aktorzy –

amatorzy przebrani są w tradycyjne wchodzie stroje z okresu życia Jesusa, jednakże

nie brakuje też strojów regionalnych;

e.

w Modlnicy koło Krakowa odbywa się widowisko Herodowe. Przedstawienie o

Bożym Narodzeniu odgrywane jest przez wędrowne grupy młodych aktorów –

amatorów nazywanych herodami od imienia tytułowej postaci spektaklu. W

tematykę biblijną wplecione są elementy regionalnego folkloru. W przedstawieniu

bierze udział król Herod z małżonką Herodiadą, oraz marszałek, adiunkt, żołnierze,

dziad, pielgrzym, uczony żyd, rabin, diabeł, śmierć oraz grabarz;

6

f.

w Żywcu, Suchej Beskidzkiej, Makowie Podhalańskim, Szczyrku odbywa się

międzynarodowy festiwal Żywieckie Gody, podczas którego przedstawiane są

współczesne inscenizacje obchodów Bożego Narodzenia. Tradycją żywieckich godów

jest tzw. Pękanie z Batów czyli głośne, rytmiczne strzelanie z batów przez

poprzebieranych kawalerów (Kocierz);

g.

w południowo-zachodniej części Beskidu Żywieckiego (Żywiec, Zabłocie, Kamesznica,

Żabnica, Rajcza, Milówka, Laliki, Zwardoń) ma miejsce kolędowanie dziadów

żywieckich (jukaców). Dziady biegając po wsiach składają życzenia oraz wróżby

mieszkańcom. Grupa przebierańców składa się z dziada, baby, cygana, cyganki z

dzieckiem, żyda, diabła, śmierci, niedźwiedzia, jeźdźców na drewnianych koniach,

pachołków, sznurkarza, księdza, nowożeńców, dziegciarza, kominiarza.

h.

Szopki Krakowskie coroczny konkurs odbywający się z Krakowie od 1937 roku.

Pierwsze szopki zostały wykonane w 1860 przez Michała i Leona Ezenekierów w

Krakowie. Szopki cechują się piękną bajkową kompozycją, inspirowaną arcydziełami

architektury gotyckiej i barokowej Krakowa. Tradycją Krakowa było kolędowanie z

szopką, dzisiaj organizowany jest jedynie konkurs na Rynku Głównym pod pomnikiem

Adama Mickiewicza.

i.

W okresie Nowego Roku na Kurpiach gospodynie pieką ciasteczka zwane Nowym

Latkiem lub fafernuchy dla swych rodzin oraz gości. Są to słodkie, twarde ciasteczka

korzenne o geometrycznych kształtach. Na Górnym Śląsku na Nowy Rok pieczony jest

kołacz lub kołocz. Jest to wyrośnięty placek drożdżowy z kruszonką często przełożony

serem, masą makową, lub powidłami. Na północnym-wschodzie Polski na Warmi,

Mazurach i Podlasiu w czasie noworocznym piecze się tzw. byśki. Są to pieczone

ciasteczka w formie zwierzątek (koniki, świnki, pieski, jelonki, dziki). Natomiast w

Beskidzie Żywieckim, na ziemi sądeckiej i na Podhalu pieczone są bułki lub okrągłe

chlebki często smarowane bryndzą nazywane nowolutkami, szczodrakami lub

kukiełeczki moskaliczki.

j.

Święto Jordanu – święto obchodzone w kościele Prawosławnym, jest wspomnieniem

chrztu Jezusa Chrystusa w rzece Jordan. Należy do najważniejszych świąt

cerkiewnych, obchodzony jest bardzo uroczyście. Podczas tego święta święci się

wodę w rzekach i strumieniach, na które udają się wierni prowadzeni przez

batiuszkę. Uroczyste procesje odbywają się w Warszawie nad Wisłą, Jabłecznej, oraz

Drohiczynie nad Bugiem.

k.

Inny charakter mają obrzędy i tradycje w okresie zapustów, czasie zbaw trwającym

od Nowego Roku do Środy Popielcowej. Szczególnie 3 ostatnie dni zapustów są

ważne i nazywane są ostatkami, kusymi dniami, zapuśnymi dniami. W Ciechanowie

na Mazowszu w ostatki chodzi się na wysokich szczudłach kołysząc się w takt muzyki.

Przebierańcy zwani są wielkoludami lub straszydłami.

l.

Oryginalny, ciekawy zwyczaj ostatkowy ma miejsce w Jedlińsku na ziemi radomskiej,

jest to zwyczaj zwany Ścięciem Śmierci. Trwające trzy dni zabawy i uliczne pochody

(jedlińskie kusaki) kończą się widowiskiem ścięcia śmierci.

B.

Wiosna to czas odradzania się przyrody to czas nadchodzących zmian.

a.

Okres wiosenny rozpoczyna stary zwyczaj Topienia Marzanny zwany również

Topienie Moreny, lub Marzoniokiem (na Śląsku), Śmiercichą (w Wielkopolsce),

Śmierzcią (na Podhalu).

7

b.

Piękną tradycją w krajobrazie Polski jest obrzęd Niedzieli Palmowej – symbol triumfu

wjazdu Jezusa Chrystusa do Jerozolimy, gdzie przybył wraz z uczniami na święto

Paschy. Uroczystości Niedzieli palmowej towarzyszy procesja wokół kościoła z

palmami. Najpiękniejsze widowisko z najwyższymi palmami możemy obserwować w

miejscowości Łyse na Kurpiach, w Lipnicy Murowanej oraz Nowym Sączu. Natomiast

pięknym widowiskiem tego dnia jest procesja z drewnianą figurą Chrystusa jadącego

na osiołku w Tokarni koło Myślenic.

c.

Wielki Tydzień to czas wzmożonej pobożności i praktyk religijnych w kościele

katolickim. To czas odbywania rekolekcji, udziału w nabożeństwach pasyjnych,

spowiedzi, nawiedzaniu świątyń oraz pieczenia baranka czy malowania pisanek. W

wielkim tygodniu na szczególna uwagę zasługuję okres Wielkiego Trydum - Wielki

Czwartek, Piątek, Sobota.

•

W Wielki Czwartek we wsi Pruchnik, Ciężkowice na ziemi przemyskiej, odbywa

się zwyczaj Palenie Judasza. Obrzęd rozpoczyna się wieczorem w środę i polega

na powieszeniu szmacianej kukły na drzewie, aby mieszkańcy mogli ją oglądać.

Wczesnym popołudniem kukłę odcina się ze stryczka a wybrany sędzia i

oskarżyciel wlecze kukłę przez wieś. Wleczona wśród okrzyków, drwin kukła bita

jest przez zgromadzonych, wreszcie na końcu wsi zostaje podpalona i wrzucona

do wody.

•

W Wielki Piątek w dziesięciu miejscach Polski ma miejsce niesamowite zjawisko,

przyciągające tysiące wiernych oraz turystów. Jest to widowisko zwane

Misterium Męki Pańskiej – obrzęd ukazujący ostatnie chwile życia, męki oraz

śmierci Jezusa Chrystusa. Misterium odbywa się na wzgórzach kalwaryjskich:

Górki Klasztornej koło Łobżenicy, Kalwarii Zebrzydowskiej, Kalwarii Pacławskiej,

Kalwarii Wejcherowskiej, Kalwarii Opolskiej na Górze Św. Anny, Kalwarii

Krzeszowskiej, Kalwarii Wambierzyckiej, Kalwarii Bardzkiej, Kalwarii w Piekarach

Śląskich oraz Kalwarii na Górze Kalwaria.

•

Wielka Sobota to zwyczaj święcenia pokarmów, w skład których wchodzą

barwnie malowane jajka zwane kraszankami, pisankami, byczkami.

Najpiękniejsze pisanki wykonuje się na Opolszczyźnie, Podlasiu (Lipsk,

Siemiatycze) oraz na Kurpiach.

•

Poniedziałek Wielkanocny to dzień spotkań rodzinnych i towarzyskich, dzień

zabaw, lejącej się wody, zalotów, żartów i radości. W miejscowości Pietrowice

Wielkie na Śląsku raciborskim odbywa się procesyjny objazd pól zwany procesją

stu koni. W Wieliczce, Bochni i okolicznych wsiach chodzi Siuda Baba, która

składa życzenia. Na Kurpiach, Opolszczyźnie i Podhalu obchodzi się śmigusa-

dyngusa. W Poniedziałek Wielkanocny w Krakowie na Zwierzyńcu odbywa się

świąteczny kiermasz zwany Emaus.

C.

Lato okres odbywania się pięknych obrzędów religijnych kościoła katolickiego i

prawosławnego.

a.

Dzień Św. Onufrego – uroczystości religijne kościoła prawosławnego odbywające się

w Jabłecznej nad Bugiem. Najważniejszym momentem uroczystości jest poranna

procesja z udziałem duchownych i wiernych.

b.

Podobny charakter ma zwyczaj, procesja Bożego Ciała w kościele katolickim, będące

wielkim świętem Eucharystii ustanowionym w Polsce już XIV wieku. Procesja z

8

Najświętszym Sakramentem odbywa się do czterech ołtarzy ustawionych na

zewnątrz kościoła. Wiernym niosącym sztandary, rzeźby, obrazy, towarzyszą dźwięki

dzwonków oraz towarzyszy sypanie kwiatów. Do najpiękniejszych procesji Bożego

Ciała możemy uznać procesje w Spycimierzu koło Uniejowa, gdzie procesja stąpa po

niezwykłych, oryginalnych dywanach kwiatowych oraz procesje w Zakopanem czy na

Kurpiach.

c.

Interesującym obrzędem a zarazem tradycją jest obchodzony 15 sierpnia w Kalwarii

Zebrzydowskiej obrzęd Zaśnięcia i Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny.

Okres letni to czas obchodzenia dożynek na obszarach rolniczych, festyny podczas

których również możemy spotkać się z kulturą ludową.

D.

Jesień to czas obchodzenia zwyczajów związanych ze świętem zmarłych.

a.

Interesującym w tym okresie świętem jest Święto Świętego Marcina obchodzone w

Poznaniu na ulicy Św. Marcina. Wielka parada, prowadzona przez rzeźbę Św. Marcina

na koniu rozpoczyna festyn uliczny. W tym dniu w całej Wielkopolsce pieczone są

rogale z makiem zwane marcinkami.

5.

Do ważnych ośrodków kultury ludowej w Polsce prezentujących dorobek sztuki ludowej:

architekturę, literaturę, muzykę, tkactwo, ceramikę, strój, hafty i koronki, wycinanki,

snycerstwo, meblarstwo, malarstwo, rzeźbę możemy podziwiać w muzeach, skansenach czy

izbach regionalnych (Załącznik 1) zaliczymy:

A.

Zakopane – Muzeum Tatrzańskie,

B.

Chochołów z tak zwanym żywym skansenem (Podhale),

C.

Jurgów (Muzealna Zagroda Sołtysów); Czarna Góra (Muzealna Zagroda Korkoszów) -

Spisz,

D.

Zubrzyca Górna (Orawski Park Etnograficzny) - Orawa,

E.

Nowy Sącz (Sądecki Park Etnograficzny), Kamianna (Skansen Pszczelarski) - Beskid

Sądecki,

F.

Zyndranowa (Skansen Wsi Łemkowskiej) – Beskid Niski,

G.

Sanok – Muzeum Budownictwa Ludowego - Podkarpacie,

H.

Maurzyce koło Łomży (Skansen Wsi Łowickiej),

I.

Kluki (Skansen Wsi Słowińskiej) – Pobrzeże Słowińskie,

J.

Tokarnia (Muzeum Wsi Kieleckiej) – Góry Świętokrzyskie,

K.

Wdzydze Kiszewskie (Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny),

L.

Wambierzyce (Skansen Gospodarstwa Domowego),

M.

Pstrążna koło Kudowy Zdrój (Skansen Wsi Sudeckiej),

N.

Zalipie - Zagroda Felicji Curyłowej w Zalipiu (oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie)

O.

Koniaków – Koronka Koniakowska u Pani Gwarkowej, Hata Kawuloka.

6.

Kultura ludowa prezentowana jest również podczas licznych festiwali folklorystycznych, do

najważniejszych możemy zaliczyć:

A.

Tydzień Kultury Beskidzkiej – festiwal folklorystyczny odbywający się od 1964 r.

rokrocznie, w lipiec/sierpniu, w Bielsku-Białej, Wiśle, Żywcu, Szczyrku, Oświęcimiu i

Makowie Podhalańskim. Podczas Tygodnia Kultury Beskidzkiej w sześciu miastach

odbywają się koncerty zespołów polskich i zagranicznych, które prezentują oryginalne

bogactwo ludowej muzyki, tańca, śpiewu, obrzędów i zwyczajów, ludowi artyści zaś

prezentują swoją twórczość, a organizacje i instytucje kultury osiągnięcia w zakresie

ochrony, dokumentacji i popularyzowania dorobku ludowej kultury;

9

B.

Festiwal Folkloru Górali Polskich w Żywcu,

C.

Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne w Żywcu,

D.

Góralskie Święto w Jabłonkowie,

E.

Wawrzyńcowe Hudy w Ujsołach

F.

Festyn Istebniański w Istebnej,

G.

Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich - międzynarodowa impreza

folklorystyczna o długiej tradycji odbywająca się rokrocznie od 40 lat w drugiej połowie

sierpnia w Zakopanem,

H.

Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów - największy festiwal Romów w

Europie organizowany od 1997 roku przez Dona Wasyla. Od 1997 do 2007 roku odbywał

się w Ciechocinku, a od 2008 roku organizowany jest w Glinojecku,

I.

Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne im. Ignacego Wachowiaka - cykliczna

impreza folklorystyczna odbywająca się w Lublinie od 1985. Powstały dzięki inicjatywie

lubelskich zespołów folklorystycznych oraz Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Miasta. Od

1994 organizatorem festiwalu jest Zespół Pieśni i Tańca "Lublin" im. Wandy Kaniorowej.

Spotkania odbywają się pod patronatem CIOFF – Międzynarodowej Organizacji Festiwali

Folklorystycznych. W festiwalu uczestniczą przemiennie: w jednym roku zespoły dorosłe,

w następnym dziecięce;

J.

Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych – to festiwal etnograficzny, teatralny i

muzyczny, jedna z najstarszych imprez folklorystycznych w Polsce. Odbywa się od 1980

roku w Toruniu. Jest przeglądem sztuki ludowej nie tylko regionu kujawsko-pomorskiego,

z całej Polski, Europy i z całego świata. Celem festiwalu jest przybliżenie mieszkańcom

regionu i Torunia bogatej sztuki ludowej i folkloru innych społeczności i krajów. Festiwal

odbywa się corocznie w czerwcu. Organizatorem jest Muzeum Etnograficzne w Toruniu;

K.

Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny Kasztelania to największa tego typu impreza

odbywająca się na północnym Mazowszu. Pierwsza edycja festiwalu odbyła się w 1996

roku z inicjatywy Roberta Chojnackiego, który przez wiele lat był dyrektorem

artystycznym festiwalu. Następnie funkcję dyrektora artystycznego pełniła Jagoda

Chojnacka. Gospodarzem festiwalu jest Ludowy Zespół Artystyczny "Kasztelanka".

Tabela 1. Okresy, miejsca obchodzenia polskich obrzędów i zwyczajów

Okres

Nazwa obrzędu lub tradycji

Region turystyczny /nazwa miejscowości

Zima

Obchody Świętego Mikołaja

Beskid Śląski, Pogórze Śląskie

Sąsiedzka Kolenda z żywymi zwierzętami

Podhale, Ziemia Rzeszowska, Ziemia

Sądecka (okolice Grybowa)

Kolenda z turoniem

Podkarpacie, Beskid Sądecki (Gostwica,

Nowy Sącz)

Kolędowanie z gwiazdą lub szopką

Beskid Żywiecki, Mały, Śląski, Sądecki,

Podhale

Jasełka

Podhale, Beskidy, Podkarpacie

Widowisko Herodowe

Okolice Krakowa – Modlnica

Żywieckie Gody

Beskid Żywiecki, Beskid Makowski

Szopki Krakowskie

Kraków

Noworoczne pieczenie fafernuchy

Kurpie

10

Noworoczne pieczenie kołacza

Górny Śląsk

Noworoczne pieczenie bysiek

Warmia, Mazury, Podlasie

Noworoczne pieczenie nowolatek,

szczodratek, kukiełeczek

Beskid Żywiecki, Ziemia Sądecka, Podhale

Wiosna

Dziady Żywieckie

Beskid Żywiecki

Święto Jordanu

Warszawa, Podlasie

Ścięcie Śmierci

Jedlińsk (Ziemia Rzeszowska)

Topienie Marzanny

Beskidy, Podhale, Wielkopolska, Śląsk,

Mazowsze,

Niedziela Palmowa

Łyse (Kurpie), Lipnica Murowana, Nowy

Sącz, Tokarnia koło Myślenic

Palenie Judasza

Pruchnik, Ciężkowice (Ziemia Przemyska)

Misterium Męki Pańskiej

Górka Klasztorna koło Łobżenicy

(Wielkopolska), Kalwaria Zebrzydowska,

Kalwaria Pacławska, Wejherowo, Kalwaria

Opolska na Górze Św. Anny, Krzeszów,

Wambierzyce, Bardo Śląskie, Piekary Śląskie,

Góra Kalwaria

Turki Wielkanocne

Święcenie pokarmów

Opole, Podlasie, Kurpie

Procesja stu koni

Pietrowice Wielkie (Ziemia Raciborska)

Śmigus-dyngus

Opole

Emaus

Kraków

Boże Ciało

Spicymierz koło Uniejowa, Zakopane, Kurpie

Lato

Noc Świętojańska, Sobótka

Podkarpacie, Mazowsze

Święto Św. Onufrego

Jabłeczna koło Włodawy

Święto Matki Bożej Zielnej

Podkarpacie, Podhale,

Obrzęd Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny

Kalwaria Zebrzydowska

Festyny dożynkowe

Polska

Jesień

Święto Zmarłych

Polska

11 listopada Święto Świętego Marcina

Wielkopolska

Literatura:

1.

Bieńczyk G., 2003, Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, Wyd. WSE, Warszawa.

2.

Encyklopedia Polskich Tradycji.

3.

Hryń-Kuśmierek R,. Śliwa Z., 2000, Encyklopedia tradycji polskich, Wyd. Podsiedlik Kaniowski i

Spółka, Poznań.

4.

Kruczek Z., 1997, Metodyka krajoznawstwa, Wyd. AWF Kraków, Kraków.

5.

Kruczek Z., Kurek A., Nowacki M., 2003, Krajoznawstwo. Zarys teorii i metodyki, Proksenia,

Kraków.

6.

Nowiński K., 2003, Polska – arcydzieła w architekturze, Wyd. Muza S.A., Warszawa.

7.

Ogrodowska B., 2009. Ocalić od zapomnienia. Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Wyd.

Sport i Turystyka Muza SA, Warszawa,

8.

Polska niezwykła, 2008, red. A., Wędrychowska, Wyd. Demart, Warszawa.

11

Test wiedzy do wykładu 4

1)

Podaj nazwy miast, w których zachowały się drewniane obiekty:

a)

Pastewnik

b)

Dwunastu Apostołów

c)

kościół Wang

d)

Kościół Pokoju

e)

Karczma Rzym

2)

Z jakimi uzdrowiskami są związani:

a)

Fryderyk Chopin

b)

Nikifor

c)

Jan Kiepura

d)

Stefan Żeromski

e)

Feliks Mendelssohn

f)

Bolesław Prus

g)

Henryk Wieniawski

3)

Z jakimi rodami są związane rezydencje:

a)

Ossolińscy

b)

Raczyńscy

c)

Braniccy

d)

Zamoyscy

e)

Leszczyńscy

f)

Lubomirscy

g)

Potoccy

h)

Radziwiłowie

4)

Jakie zabytki/obiekty techniki łączą wymienione miejscowości?

a)

Święta Lipka, Leżajsk, Kamień Pomorski

b)

Toruń Chorzów, Olsztyn

c)

Kazimierz Dolny, Bydgoszcz, Grudziądz

d)

Bolesławiec, Bydgoszcz-Fordon, Lewin Kłodzki

e)

Pilchowice, Jeziorsko, Rożnów

f)

Żar, Żarnowiec, Żydowo

g)

Stronie Śląskie, Krosno, Inowrocław,

h)

Ciechocinek, Inowrocław, Rabka Zdrój

5)

Jakie muzea techniki i przemysłu znajdują się w miejscowościach?

a)

Opatówek

b)

Częstochowa

c)

Kamienna Góra

d)

Ziębice

e)

Mysłowice

f)

Jaracz

g)

Duszniki Zdrój

h)

Przemyśl

6)

Jakie obiekty militarne znajdują się w miejscowości?

a)

Mamerki

b)

Walim

12

c)

Węgierska Górka

d)

Głuszyca-Osówka

e)

Srebrna Góra

f)

Giżycko

g)

Osowiec

h)

Gierłoż

i)

Międzyrzecz

7)

Jakie muzea wojskowe znajdują się w miejscowościach?

a)

Kołobrzeg

b)

Gdynia

c)

Skarżysko-Kamienna

d)

Poznań

e)

Legnickie Pole

f)

Zamość

g)

Jelenia Góra

8)

Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie znajduje się w dworku, w którym urodził się:

a)

Stefan Czarnecki

b)

Józef Wybicki

c)

Józef Piłsudski

d)

Henryk Dąbrowski

9)

W którym mieście znajduje się Synagoga Nożyków?

a)

Kazimierzu Dolnym

b)

Krakowie

c)

Warszawie

d)

Tykocinie

10)

W którym mieście znajduje się Icho Igielne?

a)

Kraków

b)

Lublin

c)

Wrocław

d)

Sandomierz

11)

Charakterystycznym elementem krajobrazu Dolnego Śląska są:

a)

krzyże pokutne

b)

drewniane cerkwie

c)

krzyże żeliwne

d)

kapliczki Maryjne

12)

Z czego słynie trój wieś Koniaków – Istebna – Jaworzyna?

a)

Koronki

b)

Świątki

c)

tkanina dwuosnowowa

d)

kowalstwo

13)

Koronka klockowa wyrabiana jest w?

a)

Koniakowie

b)

Lipsku

c)

Bobowej

d)

Żywcu

13

14)

Gdzie pochowano pierwszych władców Polski – Mieszka I i Bolesława Chrobrego?

a)

Gniezno

b)

Poznań

c)

Kraków

d)

Warszawa

15)

W Kazimierzu Dolnym wypieka się?

a)

Kogutki

b)

Kotki

c)

Koniki

16)

W której miejscowości znajduje się Muzeum Kargula i Pawlaka?

a)

Ludźmierz

b)

Lubomierz

c)

Lubiatów

17)

Największy na Świecie Festiwal Muzyki Cerkiewnej odbywa się:

a)

Białystok

b)

Białowieża

c)

Hajnówka

d)

Siemiatycze

18)

W którym sanktuarium inscenizowana jest w Misterium Męki Pańskiej?

a)

Jasna Góra

b)

Kalwaria Zebrzydowska

c)

Sobótka

d)

Niepokalanów

19)

Cmentarz żydowski to:

a)

kirchof

b)

Kirkut

c)

Monaster

d)

mizar

20)

Gdzie odbywa się Festiwal Wikingów?

a)

Kołobrzeg

b)

Darłowo

c)

Gdańsk

d)

Wolin

21)

Jedyny w Polsce skansen pszczelarski znajduje się w miejscowości:

a)

Pszczela Góra

b)

Swarzędz

c)

Kamianna

d)

Miodowo

22)

Zażywanie tabaki na powitanie to tradycja:

a)

Kurpiów

b)

Kaszubów

c)

Łemków

23)

Jak nazywa się impreza ściągająca do Gdańska tysiące turystów?

a)

Odpust Św. Brygidy

b)

Święto Morz

14

c)

Jarmark Dominikański

24)

Jedyny egzemplarz Biblii Gutenberga znajduje się w miejscowości:

a)

Pelplin

b)

Gdańsk

c)

Wrocław

d)

Kraków

25)

W jakiej miejscowości mieszkają polscy Tatarzy?

a)

Bohoniki

b)

Szypliszki

c)

Trakiszki

d)

Gulbieniszki

26)

Słynny Ołtarz Wita Stwosza znajduje się:

a)

katedrze wawelskiej

b)

sukiennicach

c)

Kościele Mariackim

d)

Kościele Św. Piotra i Pawła

27)

Pochylnie rolkowe umożliwiające podróż statkiem po lądzie znajdują się na kanale:

a)

elbląskim

b)

augustowskim

c)

mazurskim

d)

bydgoskim

28)

W jakim sanktuarium znajduje się obraz Madonna z Gwadelupy skradziony z kaplicy papieskiej

w Rzymie przez Mikołaja Sapiehę?

a)

Kodeń

b)

Kalwaria Pacławska

c)

Kalwaria Wejherowska

d)

Góra Kalwaria

29)

Najcenniejszym średniowiecznym zabytkiem Lublina jest:

a)

kaplica Trójcy Świętej

b)

Kaplica Zygmuntowska

c)

Kaplica Firlejów

30)

Założycielami browaru w Żywcu byli?

a)

Habsburgowie

b)

Jagiellonowie

c)

Holendrzy

d)

Zamoyscy

31)

Malowana wieś to:

a)

Chochołów

b)

Spicymierz

c)

Zalipie

32)

Wieś kwietnych dywanów to:

a)

Chochołów

b)

Spicymierz

c)

Zalipie

33)

Fundatorem klasztoru na Jasnej Górze był:

15

a)

Władysław Jagiełło

b)

Władysław Opolczyk

c)

Władysław Herman

d)

Henryk Pobożny

34)

Cmentarz Powązkowski znajduję się w:

a)

Kraków

b)

Wrocław

c)

Warszawa

d)

Poznań

35)

Panorama Racławicka znajduje się w:

36)

Kraków

37)

Warszawa

38)

Wrocław

39)

Toruń

Opracowanie na podstawie: Geografia Turystyki Polski – przewodnik do ćwiczeń krajoznawczych, red.

A. Stasiak, Wyd. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.