1

LITERATURA ŚREDNIOWIECZA

1.

Anonim tzw. Gall - Kronika polska

1112 – 1116

Napisana po łacinie, przez nieznanego autora, prawdopodobnie benedyktyna pochodzącego z Francji
Środkowej.
Powstała prawdopodobnie na zamówienie.
Cele „Kroniki”:
- opis dziejów Bolesława Krzywoustego (w „Kronice”: Marsowy Syn);
- obejmuje okres 250 lat
- napisana w duchu panegirycznym

Jest to pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej.
Cechy:



Staranny obraz autora (pisarz, poeta)



Samoświadomość pisanego dzieła – że jest ważne dla historii



Wyeksponowanie siebie



Przedmowy są napisane prozą



„skróty” wierszowane



składa się z III ksiąg (części)



zawiera opis zabójstwa Zbigniewa i pokutę Bolesława Krzywoustego



dokładnie opisuje bitwy z Pomorzanami.

W „Kronice” brak jest dat rocznych. Napisana jest proza rytmiczną.
Pierwsze wydanie „Kroniki” – Gdańsk, 1749 r.

2. Bogurodzica

1 połowa XIII

Nieznany jest:
- autor
-miejsce powstania
- data powstania
Najstarsze pierwsze dwie zwrotki datuje się na drugą połowę XIII w.
Jest to pieśni religijna, która jest tropem do Kyrieleison.
Została utrwalona na piśmie na początku XV wieku, w 1407 r.
Pieśń liczy 15 strof:



Pierwsza, najstarsza część - archaiczna, datuje się na ~XI-XIII w.w. obejmuje dwie zwrotki



Druga część, „wielkanocna” obejmuje cztery zwrotki, datuje się na ~XIV w.



Trzecia część, „pasyjna” obejmuje dziewięć zwrotek, datuje się na ~XIV-XV w.w.

Pieśń zawiera przedstawienie DEESIS – Chrystusa, Maryi i Jana Chrzciciela.

3. Wincenty zwany Kadłubkiem - Kronika polska

1190-1205

Kronika powstała na zlecenie Kazimiera Sprawiedliwego.
Cechy „Kroniki”:
- podzielona na 4 księgi:

I, II, III - dialog prowadzony przez arcybiskupa Jana i biskupa krakowskiego Mateusza
IV – narracja zamiast dialogu.

- każda księga zawiera incypit.
KSIĘGA I

Przedstawia pochodzenie narodu polskiego, zawiera legendy o Popielu (Pompiliuszu), o
Kraku (Grakchu) i smoku, o Wandzie, o podstępie Lestka z kolcami. Kwestie dynastyczne są
na dalszym planie.

KSIĘGA II

Opisuje dzieje od założenia dynastii Piastów po konflikt Bolesława Krzywoustego z bratem
Zbigniewom i jego upadek.

KSIĘGA III

2

Opisuje dzieje zwycięstw Krzywoustego na Pomorzu, okres rozbicia dzielnicowego po
śmierci księcia krakowskiego Bolesława Kędzierzawego w 1173 r.

KSIĘGA IV

Opisuje wstąpienie na tron krakowski księcia Mieszka III Starego w 1173 r., urywa się na
wydarzeniach 1202 r. (dotyczy ustąpienia Władysława III Laskonogiego z księstwa
krakowskiego).

Na początku dzieła jest Prolog (wspomniane są Kordus, Alkibiades, Diogenes).
„Kronika” zawiera wstawki wierszowane, jest to około 40 fragmentów poetyckich. Wśród nich
wybitne – z Księgi IV na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego.

4. Chrestomatia staropolska. Teksty polskie do roku 1543:



Psałterz floriański

przełom XIV / XV

Psałterz Floriański powstał ok. 1399-1405.
Zawiera:
- zbiór psalmów
- symbol wiary św. Atanazego
- kilka kantyków
- dwa prologi Ludolfa Saksończyka
Zawiera najstarszy polski przekład psalmów. Powstał w klasztorze w Kłodzku. Był przeznaczony
prawdopodobnie dla królowej Jadwigi.
Charakterystyczne zwroty: Gospodnie, Gospodzin
Zawiera bohemizmy i dialektyzmy środkowo-małopolskie. Znajdował się w opactwie Sankt-Florian w
Austrii, stąd nazwa Floriański.



Psałterz puławski

przełom XV / XVI

Psałterz Puławski powstał pod koniec XV lub w pierwszej połowie XVI w.
Oparty na starym prawzorze, wspólnym dla Psałterza Floriańskiego.
Zawiera:
- przekład psalmów i kantyków ze Starego Testamentu.
- Każdy psalm opatrzony argumentem, zawierającym alegoryczny wykład psalmu.
Był przeznaczony dla osoby świeckiej lub duchownego świeckiego. Jest to dzieło jednego pisarza.
Od XVII wieku znajdował się w bibliotece Czartoryskich w Puławach. Napisany jest jezykiem
bardziej zrozumiałym, niż Floriański.



Kazania świętokrzyskie

1 połowa XIV

Zostały odnalezione w łacińskim Kodeksie z biblioteki benedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża
na Łysej Górze.
Rękopis „Kazań” był pocięty na paski użyte jako zagiętki dla Kodeksu.
Rękopis „Kazań” w języku polskim.
Cechy charakterystyczne:
- liczne skróty i skrótowce;
- mocno rozbudowany system abrewiacyjny.
„Kazania Świętokrzyskie” składają się z:
6 kazań na dzień:

1 – św. Michała (zachowany koniec)
2 – św. Katarzyny (zachowana całość)
3 – św. Mikołaja (zachowany początek)
4 – Bożego Narodzenia (zachowany koniec)
5 – Trzech Króli (zachowany początek i koniec)
6 – Matki Boskiej Gromnicznej (zachowany początek)

Kazanie są pisane prozą, mają charakter intelektualny. Zawiera liczne archaizmy.
W kazaniu na dzień. Św. Katarzyny podział grzeszników, w zależności od pogrążenia w grzechu:
grzesznik siedzący, leżący, śpiący, umarły.

3



Kazania gnieźnieńskie

początek XV

Data powstania Kazań Gnieźnieńskich – początek XV w., krótko po 1409 r.
Kazania składają się z 10 polskich homilii. Nazwa zbioru pochodzi od biblioteki katedralnej w
Gnieźnie, gdzie przechowywano kodeks łaciński, do którego wpisano polskie teksty „Kazań”.
Skład Kazań Gnieźnieńskich:

1 i 2 – o Bożym Narodzeniu;
3 – o św. Janie Chrzcicielu;
4 – o św. Marii Magdalenie;
5 – o św. Wawrzyńcu;
6 – o św. Bartłomieju;
7, 8 – o Bożym Narodzeniu;
9, 10 – o św. Janie Ewangeliście.

Kazania były przeznaczone dla słuchaczy niewykształconych.
Początek każdego tekstu zaczyna się od: „Dziatki miłe!”
Zwroty Ty, Wy we wstępach i zamknięciach kazań. Dominująca forma MY.
O Chrystusie: Kryst.
Charakterystyczne konstrukcje: ”jest ona była...”, „jest był...”



Rozmyślanie przemyskie

przełom XV / XVI

Rozmyślania Przemyskie o żywocie Pana Jezusa.
Data powstania: XV w., zachowana kopia pochodzi z początku XVI w.
Składa się z 3 ksiąg.
Utwór jest przykładem prozy narracyjnej o konstrukcji biograficznej, przedstawiający całość
żywotów Zbawiciela i Maryi.
KSIĘGA I:

„Księgi o świętej Dziewicy Maryjej”

KSIĘGA II: „Księgi o żywocie błogosławionej Dziewice”
KSIĘGA III: „Księgi tej isnej wielebnej Dziewice Maryjej a także skutcech Syna jej, Pana naszego”
W „Rozmyślaniach Przemyskich” istotna jest rola dialogów. Zawierają bardzo szczegółowe opisy
wyglądu Maryi i Chrystusa, jest to opis pochwalny.
Rozmyślania Przemyskie były przechowywane w bibliotece kapituły greckokatolickiej w Przemyślu,
stąd nazwa zbioru.
Nazwy rozdziałów w „Rozmyślaniach Przemyskich”: CZCZENIE.



Rozmyślania dominikańskie

ok. 1532

Data powstania: krótko przed 1532 r. Odnalezione w klasztorze dominikanów (św. Trójcy) w
Krakowie.
Stanowią przykład prozaicznej literatury pasyjnej.
Dają bardzo dokładny opis cierpień Chrystusa, zwłaszcza fizycznych – opis realistyczny,
plastyczny i często bardzo drastyczny, jednocześnie wyolbrzymiający.
Utwór posiada cechy religijności ludowej.
„Rozmyślania Dominikańskie” zawierają 117 miniatur – ilustracji. Opisuje makabryczne szczegóły:
krew, mózg (np. ukoronowanie wieńcem cierniowym).



Jędrzej Gałka z Dobczyna - Pieśń o Wiklefie

ok. 1449

Andrzej (Jędrzej) Gałka z Dobczyna (~1400-1451).
Studiował w akademii Krakowskiej, później był jej profesorem. Sprzyjał husytyzmowi.
Utwór poświęcony został Janowi (Johnowi) Wiklefowi – angielskiemu herezjarchy. Utwór
wierszowany, dzieli się na 3 części:
Zwrotki 1-5 – pochwała Wiklefa
Zwrotki 6-10 – przeciwstawienie Kościoła Chrystusa kościołowi Papieża-Antychrysta.
Zwrotki 11-14 – chrześcijański sposób walki z Antychrystem.

4

Wyraz kluczowy: Antykryst



Legenda o św. Aleksym

ok. 1454

Legenda jest znacznie starsza, ok. X w. była znana na Zachodzie, a powstała ok. V-VI w.w. w Syrii.
Polska wersja – tzw. „małżeńska”, list z ręki Aleksego wyjmuje żona. W wersji „papieskiej” list
wyjmuje papież.
Na początku opis cudownego narodzenia Aleksego, po interwencji św. Idziego.
Legenda jest napisana asylabicznie, najwięcej jest 8-zgłoskowców.



Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

ok. 1465

Łacińska nazwa - De Morte prologu
Powstanie utworu: ok. 1463-1465
Istniał prozaiczny prawzór łaciński „Collegium de morte” („Rozmowa o śmierci”).
Polskie dzieło ma więcej walorów artystycznych, niż łaciński wzór. Jest to również najdłuższy znany
średniowieczny wiersz polski (498 wersów), napisany jest przeważnie ośmiozgłoskowcem.
Składa się z trzech części:
1 – wstęp (poetyckie „Ja”) z inwokacją do Boga o natchnienie i do słuchaczy
2 – narracja – prezentacja postaci dialogu i wprowadzenie w sytuację.
3 – obszerny dialog.
W tekście brak jest zakończenia.



Skarga umierającego

ok. 1470

Istnieją 2 przekazy tego dzieła.
1 – razem z „Dialogiem Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” zapisany w 1463 r. – płocki przekaz.
2 – w bibliotece kapitulnej we Wrocławiu, został zapisany w 1461-1470.
1 płocki przekaz – to pieśń o układzie abecadłowym, czyli pierwsze litery poszczególnych zwrotek
są w porządku alfabetycznym, od A do Z.
Pieśń liczy 23 strofy, napisana jest ośmiozgłoskowcem, rym AABB.
Pieśń to monolog konającego dającego upust swej rozpaczy o to, że za życia nie zapewnił duszy
zbawienia.



Władysław z Gielniowa - Żołtarz Jezusów

1488

„Jezusa Judasz przedał…” autorstwa Władysława z Goleniowa (1440-1505)
Władysław był członkiem zakonu benedyktynów. Był autorem licznych pieśni religijnych w języku
polskim, i łacińskich wierszy; przechowało się 6 polskich i 13 łacińskich utworów.
Data powstania pieśni – 1488. Jest to pieśń epicka.
Pieśń liczy 68 wersów w 17 strofach, rym ABAB, 13=7+6.
Żołtarz oznacza - PSAŁTERZ
Cechą charakterystyczną utworu jest compassio – współcierpienie z Jezusem, zwroty:
„Dusza miła, oglądaj…”
„O dusza moja, patrzaj, płaczy..”
„…patrzy, duszo, pilnie…”
Inne wiersze Władysława z Gleniowa datowane na koniec XV - początek XVI ww.

1) Już się anieli wiesielą…

O Wniebowstąpieniu Maryj Panny, obecny – Jan Ewangelista, Anioł Boży, Apostołowie, monolog
Jezusa, motyw spalenia ciała i ukarania Żydów.

2) Augustus kiedy królował

Przybycia Józefa z Maryją do Betlejem, narodziny Jezusa. Sprzeciw przeciwko opinii, że Maryi przy
porodzie służyły kobiety.

5

5. Średniowieczna pieśń religijna polska

Zdrów bądź, królu anielski – data powstania 1424 r.
Późniejsze pieśni – bernardyńskie.



kolędy

2 połowa XV

Rotuła kolędowa – 5 pieśni, datowane na 2 połowę XV w.

Zstałać się rzecz wielmi dziwna – 1442 r.



pieśni pasyjne

przełom XV-XVI

Pieśni pasyjnie często powstawały na przełomie XV i XVI ww. w klasztorach bernardyńskich, np. z
początku XV w.:
„Mękę Bożą spominajmy”
„Wspominając Boże słowa”



wielkanocne

2 połowa XV



maryjne

przełom XV-XVI



planctus - Posłuchajcie, bracia miła

lata 70. XV

Posłuchajcie, bracia miła – inna nazwa – Lament świętokrzyski

Pochodzi z biblioteki benedyktyńskiego klasztoru św. Krzyża na Łysej Górze. Spisany przez Andrzeja ze Słupi,
przeora klasztoru.
Jest to sekwencja licząca 38 wersów.
Jest to plankt – monolog Matki Boskiej opłakującej śmierć Chrystusa. Ten utwór mógł się wywodzić z dramatu
liturgicznego – misterium wielkopiątkowego.

6.

Toć jest dziwne a nowe. Antologia literatury polskiego średniowiecza



Hymn do św. Stanisława

XIV

Hymn do św. Stanisława – XIV w. „Gaude mater Polonia”
O cudzie poćwiartowanego św. Stanisława, ciało którego się zrosło po poćwiartowaniu; cudowny
pierścień jego uzdrawia. Utwór anonimowy.



sekwencje



O św. Stanisławie

1253

Sekwencja o św. Stanisławie – autor prawdopodobnie Wincenty z Kielc. Data powstania: ok. 1253 r.



Nagrobek Zawiszy Czarnemu

1428

Zawisza Czarny z Garbowa – słynny rycerz, wzór cnót rycerskich. Zginął wałcząc z Turkami (odcięto
mu głowę, ciało porzucono na pastwę zwierza i ptactwa).



teksty hagiograficzne:



Nawiedzenie Grobu

przełom XIV-XV

„Nawiedzenie grobu” to dramat liturgiczny, ukazuje Zmartwychwstanie Jezusa z groby; utwór
opatrzono scenicznym komentarzem.



Tragedia Piotra Włostowica

początek XVI

Tragedia Piotra Włostowica – historia prozaiczna, napisana w klasztorze wrocławskim św.
Wincentego w Polsce. Data powstania: początek XVI w.
Piotr Włostowic był wojewodą Krzywoustego. Oślepiony przez Władysława II w 1145 r.



Żywot św. Wojciecha

1004

6

Żywot I św. Wojciecha – data powstania 998-999, Rzym, autorstwa Jana Kanapariusza. W Polsce
tekst był kopiowany w XIV-XV ww.
Żywot II św. Wojciecha – 1004 r., autor Brunon z Kwerfurtu.



Żywot pięciu braci

1006

Żywot pięciu braci – męczenników Benedykta, Jana, Izaaka, Mateusza i Krystyna. Napisany w 1006
r. przez Brunona. Bracia zginęli w Polsce podczas pierwszego pobytu w 1003 r., byli misjonarzami.

LITERATURA RENESANSU

1. Klemens Janicki (Janicjusz) [1516-1543] - Tistium liber (Księga żalów) 1542

„Żale, elegie, epigramaty” – wydrukowane w Krakowie w 1542 r.
Janicjusz pisał po łacinie. Miał mecenasów: arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego, po jego śmierci –
Piotra Kmitę.
Wiersze i epigramaty były adresowane, dedykowane bądź zawierały aluzje do konkretnych osób.
Janicjusz miał świadomość twórcy-kreatora oraz wartości swej twórczości. Poeta cierpiał na puchlinę
wodną, zmarł młodo.
Osiągnął wysoką sprawność poetycką w języku łacińskim, kończy i wieńczy etap poetów łacińskich,
zaczyn się - dwujęzycznych. Janicjusz był pochodzenia chłopskiego, ojciec wysłał go do szkoły.
Później, w roku 1540 uzyskał on tytuł „doktora stuk wyzwolonych i filozofii”. Pierwszy polski poeta i
do tego niskiego pochodzenia, uhonorowany złotym wawrzynem z rąk papieża.
ELEGIA I
Monolog do książki, jak ma postępować, by nie zginąć w świecie.
ELEGIA II
O chorobie, własny portret, inwokacja do Boga i Maryi.
ELEGIA III
Do Piotra Kmity – prośba o przychylność mecenasa, tłumaczenie się z milczenia. Wątki starożytne:
Apollo, Feb.
ELEGIA IV
List z Włoch, skarga na chorobę. Zaufanie do lekarzy, nadzieja powrotu z Padwy do domu.
ELEGIA V – do Piotra Myszkowskiego
Opisuje podróż z Włoch do Polski, jej trudy i utrapienia (w Styrii), swe nadszarpnięte chorobą
zdrowie.
ELEGIA VI – do Łazarza Bonamiko
Podziękowanie za pomoc w Padwie, list napisany do Włoch z Krakowa. Porównanie Bonamiko do
ojca.
ELEGIA VII – „O sobie samym do potomności”
Jest to najważniejsza elegia cyklu.
W niej Janicjusz opisuje swój życiorys, drogę nauki, pierwsze sukcesy poetyckie, pisze własne
EPITAFIUM na nagrobek, ukazuje własny portret przed chorobą; chwali lekarza, mimo że nie zdołał
go uleczyć.
ELEGIA VIII – do Jana Antonina (lekarza)
Adresowana do lekarza, który był Węgrem – na zajęcie Budy przez Turków. Pochwała Chrystusa.
Antropomorfizacja Budy – miasto jako kobieta.
ELEGIA IX – do Seweryna Bonera
Na śmierć Łaskiego. Opisane są losy Węgier i Polski, sprawa turecka, (Łaski posłużył się nimi, by
odnieść zwycięstwo). Janicjusz usprawiedliwia Łaskiego, porównuje go do Ulissesa (Odyseusza).
ELEGIA X – do Rafała Wargawskiego
Wargawski
Podróżuje do rodzinnych stron Janicjusza. Poeta prosi go o szybki powrót, ponieważ przyjaciele są
jego jedyną pociechą w chorobie. Tęsknota za własną wsią, rodzinnym kątem. Matka i brat jeszcze
żyją, ojciec zmarł. Epitafium dla ojca.

2. Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543:

7

CECHY OGÓLNE:

- wprowadzenie realiów antycznych do poezji;
- zła znajomość polszczyzny (oprócz Krzyckiego i Janicjusza);
- większość poetów polsko-łacińskich pisała wyłącznie po łacinie;
- była to poezja wydarzeń aktualnych, zarówno wagi państwowej, jak i osobistych doznań,
dawała ona prawdziwy obraz epoki, opisywała konkrety.
- charakterystyczny dla niej były panegiryzm oraz samowychwalanie;



Filip Kallimach

1471

Filip Buonaccorsi – Kallimach – Włoch, członek akademii Rzymskiej. Uciekła z Rzymu do Polski
(konflikt z papieżem). Miał w Polsce kochankę – Fanię, do niej pisał wiersze. Do Polski przybył w
roku 1470. Pisał wiersze ku czci arcybiskupa Grzegorza, który uratował go przed wydaniem
papieżowi Pawłowi II.
Utworu: np. o pocałunkach Fanii. Nowa kochanka w Krakowie – Drusilla, potem Roksana –
dowiadujemy się o nich z wierszy poety.
Elegie i epigramaty do Fanii – 1470-1471.
Cecha charakterystyczna: bardzo długie wersy, 16-17-zgłoskowe.
Mecenasem poety był Grzegorz z Sanoka.



Jan z Wiślicy

1516

Jan z Wiślicy (1475~1533)
Napisał poemat Bellum Prutenum („Wojna pruska”), r. 1516. w poemacie najważniejszy jest opis
bitwy grunwaldzkiej. Epigram na zawistnego – drugie dziełko, krótkie, zawistny to Zoil.



Mikołaj Hussowski

1523

Mikołaj Hussowski (~1475-85-1533)
Napisał Pieśń o żubrze (1523 r.). zamówiony dla papieża Leona X poemat o egzotycznym
zwierzęciu, zawiera opisy żubra, litewskich pejzaży, scen myśliwskich, wzmianki o księciu Witoldzie
i ludzie litewskim.



Andrzej Krzycki

początek XVI

Andrzej Krzycki (1482-1537)
Miał szlacheckie pochodzenie (jako nieomal jedyny z poetów (polsko-łacińskich) na przełomie XV i
XVI ww.)
Pisał panegiryki – dla Barbary Zaploy, Bony Sforzy – żon Augusta Zygmunta; oraz złośliwe
pamflety na dworzan i swych przeciwników, paszkwile, nawet erotyki. Wiersze jego umieszczone są
w królewskiej kaplicy na Wawelu.



Jan Dantyszek

1517

Jan Dantyszek (1485-1548)
Dyplomata, dostojnik kościelny. W 1510 r. wydał zbiór „Sen o różności Cnoty i Fortuny”. Pisał
moralizatorsko.
Na uwagę zasługują dwa utwory Dantyszka:

1) Elegia amatoria (Ad Grineam) – 1517 r. O “Twardych kolejach żywota nieszczęsnych

kochanków”. Utwór zawiera aluzje do postaci mitologicznych: Amora, Apollina, Achillesa, a
zarazem wzmianki o zdarzeniach i faktach rzeczywistych, pozwalających zidentyfikować
autora.

2) Życie Jana von Höfen Dasntyszka – utwór napisany pod koniec życia, zamyka twórczość,

zawiera przestrogi przed światem wielkiej polityki, przed intrygami. Perspektywa zbawienia i
nadzieja na miłosierdzie Boskie.

Ostatnie dzieło – zbiór hymnów kościelnych – w 1532 r. Dantyszek został biskupem. W
epigramatach jest sporo wzmianek o Janusie dwulikim.

8

3.

Biernat z Lublina [1460-1529]- Żywot Ezopa Fryga oraz bajki

1522

Biernat z Lublina był księdzem, pochodził z ubogiej mieszczańskiej rodziny. Służył na różnych
dworach szlacheckich.
Jego dzieła:
„RAJ DUSZNY”
ŻYWOT EZOPA FRYGA – ok. 1522 r., drugie wydanie 1578 r.
Jest to tłumaczenie bajek, wykonane z najbardziej znanej wersji z XV w., Włocha Rimicjusza i
Niemca Heinricha Steinhöwela.
Pełna nazwa dzieła brzmi: OPISANIE KRÓTKIE ŻYWOTA EZOPOWEGO I TEŻ INSZYCH
SPRAW JEGO.
Tematy bajek:

a) Słudzy, figi i ukrop.
b) Kapłan modli się i Bóg przywraca Ezopowi mowę.
c) Zenas oczernia Ezopa przed panem, następnie sprzedał go.
d) Podróż do Efezu; historia z koszem chleba.
e) Swara z żona Ksantusa.
f) Zagadki Ezopa; Ksantus w łaźni.
g) Historia z nogami wieprzowymi 4=5.
h) Historia z kołaczem a psiczką.
i) Ezop odgaduje zagadki na dyspucie.
j) Ezop gotuje języki.
k) Ezop przyprowadza chłopa.
l) Łaźnia i kamień.
m) Zakład o wypicie morza.
n) Co pies porusza?
o) Historia z orłem i pierścieniem.
p) Wyswobodzenie Ezopa.
q) Ezop wytargował u króla wolność mieszkańcom Samosa.
r) Ezop w Babilonie.
s) Zdrada Enusa.
t) Przykazania Ezopa dla syna, Enus popełnia samobójstwo.
u) Ezop jedzie do Egiptu.
v) U króla egipskiego – orły i dzieci,
w) Król Ligury wystawia Ezopowi złoty słup.
x) Ezop jedzie do Grecji, do Delf. Delfowie podrzucają mu naczynia ze

świątyni do tłumoczka, chwytają i wsadzają do więzienia. W końcu
zrzucają Ezopa ze skały.

Biernat z Lublina napisał także BAJKI – 1522 r. Bohaterami są przeważnie zwierzęta, jeżeli zaś nie
zwierzęta, to ludzie wg ich stanu, zawodu. Na końcu każdej bajki jest morał: 3-4 wiersze.
Bajki:

a) Orzeł a krówka (skarabeusz).
b) Kozioł, liszka i studnia.
c) Kot a kur.

4.

Proza polska wczesnego renesansu 1510-1550:



Jan z Koszyczek - Rozmowy, które miał król Salomon mądry z

Marchołtem

1521

Wydane w Krakowie w r. 1521. - jest to tłumaczenie, które Jan z Koszyczek dedykował kasztelance
Annie z Jarosławia Wójnickiej. Przypowiastki Salomona Marchołt obraca o 180 stopni, jest „małpą”
króla. Potem Salomon stawia Marchołtowi zagadki i daje rozmaite zadania, które Marchołt wykonuje
dosłownie: placek a mleko, dowiedzenie myśli Marchołta. Na koniec król każe go powiesić, ale
Marchołt chciał sam wybrać drzewo, i nie znalazł odpowiedniego, na którym chciałby wisieć.



Sowiźrzal krotofilny i śmieszny

1540

9

Druk w 1540 r. w Krakowie.
Początek historii – w Niemczech, Till Eulenspiegel, ok. 1450 historia jego była spisana.
Historie Sowiźrzała nie są zamkniętą całością, wyglądają jak paciorki na sznurku, łączy je postać
głównego bohatera.
Treść historii to głównie wulgarne figle, oraz dosłowne rozumienie poleceń.
Historie:

- o malowidłach i bękartach;
- o dyspucie uczone w Pradze;
- o wozie ziemi, o końskim brzuchu;
- dysputa uczona w Erforcie;
- Sowiźrzał uczy osła czytać z psałterza;
- podróż do Rzymu, wizyta u papieża.

5.

Mikołaj Rej [1505-1569]:



Krótka rozprawa

1543

Krotka rozprawa miedzy trzema osobami: Wójtem, Panem i Plebanem” – wyszła pod
pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek.
Trzej „powiadacze”: Pan, Wójt, Pleban i personifikowana Rzeczpospolita na końcu utworu. Rozmowa
dotyczy najbardziej aktualnych problemów tego czasu: polityczno-ustrojowych, religijnych i
obyczajowych. W „Rozprawie” spotykamy krytykę:

a) magnatów – o odzyskaniu dóbr koronnych;
b) szlachty – o rozrzutność, hazard, myślistwo, o pyszne stroje;
c) duchowieństwa – o pazerność, hałaśliwa liturgię, obyczajach odpustnych.

W tekście zawarto około 70 przysłów.
„Rozprawa” napisana jest 8-zgłoskowcem, mowa Rzeczypospolitej – 11-zgłoskowcem. Na końcu
ciekawy zwrot do czytelnika: „Towarzyszu...”



Wizerunk

1558

WIZERUNK WŁASNY – druk ok. 1558 r.
Jest to dzieło przerobione z „Zodiacus vitae” (1531), dzieła Włocha Palingeniusa.
Bohaterem jest młodzieniec, który uczy się w szkole Ipokratesa i następnie wyrusza w świat do
mędrców, szukać prawdy.
Ten młodzieniec to każdy człowiek.
Młodzieniec trafia do 12 filozofów:
- Diogenesa

- Platona

- Epikura

- Zoroastra

- Anaksagorasa

- Ksenokratesa

- Sokratesa

- Solona

- Teofrasta

- Arystotelesa

- Solinusa

- Ipokratesa

Stanowi to 12 rozdziałów, nazywanych imionami filozofów.
Motywem „Wizerunku” jest pochwała Stwórcy i jego dzieła; pochwała utylitarnych walorów świata –
pożytku, jaki niesie człowiekowi. Treść jest moralizatorska. Ukazana małość człowieka przed
Bogiem.



Zwierzyniec

1562

ZWIERZYNIEC, – druk w 1562 r.
W którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kształty, przypadli o obyczaje są właśnie
opisane.
Utwór wierszowany zawiera 8-wersowe, zwięzłe ściśle rymowane epigramaty.
Bohaterowie:

1) Rzeczpospolita
2) Prywat

10

3) Stańczyk
4) Poszczególni królowie i postacie historyczne.

Epigramaty miały wywołać jowialny śmiech, tryskały sowizdrzalskim humorem i dowcipem.
Mikołaj Rej opisuje również siebie i innych poetów, np. Kochanowskiego – podział II. W podziale III
opisuje różne stany społeczne – żołnierz, starosta, sędzia etc.



Figliki

1562

„PRZYPADKI DWORSKIE” – 1562 r.
Krótkie utworzy wierszowane.
Tematy:
- pierścień królewski (zwrot);
- ksiądz u króla się umył, a w domu jadł;
- sędzia a kamień;
- zastawiona szczuka;
- pochowany na cmentarzu pies;
- kura z lisem pojednanie;
- Tatarzyn na mszy;
- żona na pogrzebie;
- lis przyszyty;
- baba, co w pasyję płakała po osłowi;
- Bóg a rozmnożenie chleba;
- kardynał z wojskiem;
- pijak w piwnicy;
- skóra na niedźwiedziu dzielona;
- Czech a Tatarzy;

- Niemiec a Polacy;
- Wacek u plebana;
- obiad a brzdąkanie;
- dwaj biskupi;
- Koszula młynarska;
- szwiec bogaty a ubogi;
- mąż i żona w Niebie;
- obwieszony Polaka kucharz;
- ksiądz a św. Trójca i chłop;
- jutrznia;
- pleban-myśliwy;
- mnich a dziewczyna zamiast siodła;
- niewiasta-diabeł;
- ksiądz - niejadek.



Żywot człowieka poczciwego

1568

Stanowi I część dzieła „ZWIERCIADŁO ALBO KSZTAŁT, W KTÓRYM KAŻDY STAN
SNADNIE SIĘ MOŻE SWYM SPRAWAM JAKO WE ŹWIERCIEDLE PRZYPATRZEĆ”
Utwór napisany prozą, jako traktat.
Pokazuje pełny wzorcowy żywot człowieka. Składa się z III KSIĄG, te zaś z rozdziałów, zwanych
KAPITULUM.
KSIĘGA I – stworzenie świata i sposoby wychowania dziecka, wybór stanu.
KSIĘGA II – ożenek najlepszy, obowiązki posłów, radnych, w ogóle człowieka poczciwego,
zwłaszcza szlachcica. Zawiera kwestie teologiczne, pochwałę życia na wsi: „Rok a cztery części
rodzielon”, aluzje do życia człowieka.
KSIĘGA III – o wieku sędziwym, o przemijaniu czasu. Motyw śmierci a roku, podzielonego na 4
pory. Pogodna atmosfera „żegnania się ze światem”.

POSTYLLA

1557

„Świętych słów a spraw Pańskich... Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też
dla prostaków krótce uczyniona...” – wydana w Krakowie w 1557 roku.
Jest zbiorem kazań.
Rej opierał się w Postylli głownie na Piśmie Świętym – Starym Testamencie i Księgach Izajasza.

6.

Łukasz Górnicki [1527-160?] - Dworzanin polski

1566

DWORZANIN POLSKI ukazał się drukiem w 1566 r.
Łukasz Górnicki pochodził z mieszczan, dzięki konstelacjom rodzinnym studiował we Włoszech,
służył na dworze królewskim.
„Dworzanin polski” jest przeróbką „Il Cortegiano” autorstwa Włocha Castiglioni.
Zbudowany na zasadzie DIALOGU,, a raczej GRY SŁOWNEJ.
Rzecz dzieje się w 1549 r., w willi biskupa krakowskiego i kanclerza Samuela Maciejowskiego w
Prądniku pod Krakowem.
ROZMÓWCY „DWORZANINA”:

11

1) Biskup Samuel Maciejowski,
2) Jego brat, kasztelan Stanisław Maciejowski,
3) Stanisław Wapowski,
4) Wojciech Kryski, dyplomata, studiował w Padwie,
5) Andrzej Kostka, studiował w Padwie, dworzanin biskupa Maciejowskiego,
6) Aleksander Myszkowski, dworzanin i żołnierz,
7) Stanisław Bojanowski,
8) Stanisław Lupa Podlodowski, stolnik sandomierski,
9) Jan Derśniak, student z Lipska, Wittenbergi, Padwy, dworzanin królewski.

TEMATY ROZMÓW:
- O IDEALNYM dworzaninie, o gracji – naturalniej, niewyuczonej niedbałości;
- o czystości języka polskiego;
- anegdoty i facecje – ponad 100.
Często powtarza się: WM. (Wasz Mość), trefny, trefnie.

7. Jan Kochanowski [1530-1584]:



Fraszki

1584

Fraszki nie są datowane powstały w okresie całej 20-letniej twórczości poety.
I i II księgi – fraszki okresu dworskiego.
Większość fraszek:
Do kogoś

lub

Do czegoś,

bądź

Na kogoś, coś,
Komuś je przeznacza, o kimś lub o czymś w nich opowiada.
Zapożyczenia kwituje: „Z....”
Fraszki mają pointę.
Wielostylowość: antyczność, wysoki-niski – charakterystyczna jest dla fraszek erotycznych.



Pieśni

1586

Pieśni napisano w różnych okresach. Służyły do czytania, nie do śpiewania. Są wierszowane:
regularna strofa 7+6, rym AABB.
W pieśniach Jan Kochanowski pisze o sprawach mniej błahych, niż we „Fraszkach”, wysoka jest
samoświadomość twórcy. Tematy pieśni są rozliczne, ale spięte wspólną kanwą parenetyczną.
Motyw quasi-biografii poety.
Elementy poezji obywatelskiej.
Skład:

- 25 pieśni ksiąg pierwszych;
- 24 pieśni ksiąg wtórych;
- Pieśń świętojańska o Sobótce;
- Hymn „Czego chcesz od nas, Panie”;
- „o śmierci Jana Tarnowskiego”;
- „Pamiątka” Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie.

Aluzje antyczne (Amfion, Orfeusz). Fortuna – personifikowana, jako brak wolności.
„Pieśń o potopie”.
W „Pieśni o Sobótce” napisanej regularnym 8-zgłoskowcem mamy 12 Panien.
Ważna cecha: wszystkie Pieśni (oprócz VII) napisane CZTEROWERSOWYMI STROFAMI.
Są raczej długie - po 4, 6 strof i więcej. Rym AABB.



Odprawa posłów greckich

1578

Tragedia teatralna wystawiona w Warszawie w zamku w Jazdowie.

12

Temat: porwanie Heleny przez Aleksandra, żądanie posłów greckich jej wydania. Rzecz dzieje się w
Troi.
Motyw patriotyczny – w pieśniach chóru („Wy, którzy pospolita rzeczą władacie..”)



Psałterz Dawidów

1579

Doniosłość przekazu, Dawid król, ale jednocześnie poeta.
Pochwała Boga i jego dzieła, psalmy pokutne,
MOTYWY WYŁĄCZNIE BIBLIJNE.
Bóg nie jest nazywany inaczej, jak tylko: BÓG, PAN, BOŻE WIECZNY, PANIE, OJCZE,
OBROŃCA – i nigdy z imienia.



Treny

1580

Układ:
Wielkość straty – I, II
Żal – III, IV, V
Pochwała Orszulki – VI
Okazywanie straty – VII, VIII
Napomnienie – IX, XI
Pochwała wraz z ukazaniem wielkosci straty – XII, XII
Gniew i bunt – XVI
Żal – XIV
Ton psalmiczny – XVII i XVIII
Tren kluczowy – XIX – sen.
Treny charakteryzuje duża ilość pytań retorycznych i podniosły nastrój.



Z łacińska śpiewa Słowian Muza

2 połowa XVI

Wydane w 1584 r. – Elegie różne, miłosne. Lidia – imię konwencjonalne kochanki. Motywy antyczne.



Dzieła polskie:



Muza

1567

Wiersz - manifest poetycki. Temat: duma twórcza. Sława i cnota –są razem na szali.



Szachy

1566

Poemat. Romans rozstrzygnięty zamiast pojedynku rycerskiego partią szachów. Archaiczne
nazewnictwo figur szachowych: rocha, pop, piechota.



Satyr

1564

„Satyr albo dziki mąż” – nazwa poematu, a zarazem narratora.
Satyr wypędzony z lasu stukiem siekier, dziwi się, wyraża zadumę nad współczesnymi stosunkami,
wreszcie ostro je krytykuje.



Zgoda

1564

Powstał w 1562, wydany w 1564 r.
Utwór poetycko-publicystyczny. Przemawia w nim personifikowana ZGODA.



Broda

2 połowa XVI

Utwór poetycki zawierający motyw IDEI PLATOŃSKICH – Broda w Niebie, jej spór z Wąsem, który
Wodnik rozstrzyga.



Jezda do Moskwy

po 1581

13

Utwór poświęcony wyprawie Batorego na Moskwę, w której odznaczył się oddział pod dowództwem
Krzysztofa Radziwiłła.



Fragmenta

1590

Wydane w 1590 r.
Zawierają:
Poemacik makaroniczny „Carmen macaronicum...” o wyborze stanu.
Proza – Apophtegmata – anegdoty, jako materiał do fraszek.

8. Piotr Skarga [1536-1612] - Kazania sejmowe

1597

KAZANIA SEJMOWE (II i VII).
Napisane przez jezuitę. Kazania głoszono w kościołach w okresie trwania Sejmu. „Kazania sejmowe”
nie były wygłoszone. Napisane są w konwencji proroctwa.
II – „Wtóre o miłości ku Ojczyźnie i pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jesz z nieżyczliwości
ku Ojczyźnie”.
VII – „Siódme o prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej”.
Piotr Skarga łączył zasady retoryki z Biblią. Adresatem „Kazań” był Senat.

9. Szymon Szymonowic [1558-1629] – Sielanki

1619

Szymon Szymonowic pisał po łacinie i po polsku. Pochodził z rodziny mieszczańskiej, studiował za
granicą, osiadł we Lwowie.
Zbiór składa się z 20 utworów, o rozmaitym pochodzeniu: antycznym, klasycznym, mitologicznym,
rodzimym, szlacheckim, chłopskim.
Motywy arkadyjskie, kult pasterskiego śpiewania.
Żeńcy – Oluchna, Pietrucha – ułaskawiają pieśnią groźnego ekonoma.

LITERATURA BAROKU

1. Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku:



Wyprawa plebańska

1590

Utwór anonimowy. Nawiązywał do postanowień zjazdu w Łęczycy (1589) zobowiązujących
duchowieństwo do uzbrojenie i wprawienia na wojnę 1 pachołka.
Bohaterowie:
Albertus – klecha, Pleban, Wendetarz.
Jest to dialog. Nie posiada typowych elementów dramatu.



Komedyja rybałtowska nowa

1615

Sceniczny utwór anonimowy. Składa się z 3 aktów, prologu i epilogu.
Wątek: plądrowanie gospodarstwa wiejskiego przez żołnierzy-konfederatów.
Bohaterowie: Klecha, Kantor, Dzwonnik, Albertus, Confederat, Gospodarz, Dziad, Baba, Diabeł.



fraszki Jana z Kijan

1614

FRASZKI SOWIŹRZAŁA NOWEGO – autor został ukryty pod pseudonimem – Jan z Kijan.
Utwór wierszowany, jest część autobiograficzna w formie prześmiewczego szkicu.
Szyderstwo, żarty i refleksyjność zarazem. Być może „Fraszki” ukazały się drukiem wcześniej, w
1615 r.

2. Mikołaj Sęp Szarzyński [1550-1581] - Rytmy abo wiersze polskie oraz

cykl erotyków

1601

14

Wiersze Sępa mają charakterystyczny rys – duch niepokoju. Krytyka „pokojowego szczęścia”:

„Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny”

Poezja zwrócona do Boga, w nim widzi poeta upowanie i zbawienie. Poezja intelektualna,
filozoficzna. W jego wierszach jest dużo skomplikowanych inwersji i przerzutni.

3. Maciej Kazimierz Sarbiewski [1595-1640]:



O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer

1627

Maciej Kazimierz Skarbiewski (1595-1640) – teoretyk poezji nowej, liryk. Uwieńczony laurem
poetyckim przez papieża w 1623 r.
Skarbiewski pisał po polsku oraz po łacinie. Miał doktorat z filozofii i teologii, była zakonnikiem-
jezuitą, pochodził z rodziny szlacheckiej. Studiował w szkole jezuickiej, w Akademii Wileńskiej,
następnie w Rzymie. Prowadził wykłady z poetyki.
„O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer” - Księga I, Rozdział 1.
Utwór pisany PROZĄ, składa się z 9 ksiąg, jest to traktat o epopei.
Epos jest szczytem, „miarą i regułą wszystkich innych gatunków”. Poeta porównuje tworzenie poezji
ze stworzeniem świata.
Traktat przedstawia obraz idealnego poety – uczonego, erudyty. Skarbiewski wyrażał niezwykły
MAKSYMALIZM w wymaganiach wobec poety-twórcy. Uczył rzemiosła pisania – odnośnie
pozostałych gatunków poetyckich. Zagadnienia związane z RETORYKĄ.



O poincie i dowcipie

1624

Rozdziały I i II. (

O poincie i dowcipie

- De acuto et arguto...)

Zawiera wywody teoretyczne – jest to traktat z poetyki, a jednocześnie stanowił awangardowy program literacki
barokowego konceptyzmu. Skarbiewski rozważał istotę pointy, kładąc nacisk na zadziwienie i niespodziankę
jako źródło przeżyć estetycznych. Pointa jest przecięciem dwóch linii rozumowania, jak w geometrii.

4.

Samuel ze Skrzypny Twardowski [1600-1661] - Nadobna Paskwalina1655

Jest to opowieść romansowa – POEMAT.
Cechy stylu Samuela Twardowskiego:
Ciągłe inwersje, nadmiar środków ekspresji, retoryczna afektacja, nadmiar odsyłaczy mitologicznych. Dużo
opisów kolorów (pośrednich).
Utwór ten stanowi opowieść o losie kobiety, akcja utworu – Lizbona, koniec XVI w., pałace Paskwaliny i
Wenery. Która z nich jest najpiękniejszą?
Bohaterowie:
Paskwalina, Diana, Wenera, Mars, Wulkan, Kupido, Apollin, ksenia Junona.
Bogowie Olimpu żyją w XVI-wiecznej Europie, działają i starzeją się.
Paskwalina wędruje przez dziwne nieznane kraje, poznaje pustelnika, rybaka, pasterzy. Paskwalina staje się
POKUTNICĄ i założycielką nowego klasztoru. W myśl poematu, pokuta jest rozkoszą.

5.

Szymon Zimorowic [1608-1629] – Roksolanki

1654

ROKSOLANKI, TO JEST RUSKIE PANNY

Autorstwo tego utworu jest nie do końca jasne, być może napisał to brat poety, Józef Bartłomiej Zimorowic.
Obrzędowe widowisko napisane na ślub brata, jako przedstawienie.
Utwór stanowi zbiór pieśni – turniej poetycki, jest 69 bohaterów, nawiązuje do słowiańskiej obrzędowości
weselnej.
Dwa chóry panien, 1 –chór młodzieńców.
Dziewosłęb – postać czyta monolog na początku cyklu (epicki 13-zgłoskowiec). Opisuje cykl rozkoszy miłości.
Halcydis – ostatnia pieśń, tworzy dramatyczną perspektywę spojrzenia wstecz – życie jako nie spełniona
nadzieja.
Bohaterowie „Roksolanek” nie mają żadnej przynależności społecznej. Imiona swobodnie kreowane – z
włoskich, ruskich, starożytnych: Halina, Koronella, Cyceryna. Jest dużo symboliki starożytnej; motywy
folklorystyczne – z natury, religii.
Cierpienie jest postrzegane w poemacie jako nieodzowny atrybut szczęścia i miłości.

15

Cechą charakterystyczną są: krótkie cząstki w strofice, tok bliski pieśni.

6. Jan Andrzej Morsztyn [1621-1693]:

Polityk, poeta. Piewca nurtu POEZJI URODY ŚWIATA.



Kanikuła

1647

Kanikuła albo Psia Gwiazda. Słowa kluczowe: psia gwiazda, pies, kanikuła.



Lutnia

1661

Pisana na wzór włoskiego poety Giambattisty Mariniego. Opiewał kult urody życia, widziany i
postrzegany przez zmysły. „Lutnia” liczy ponad 200 wierzy, jest podzielona na II księgi.
Zawiera bardzo rozbudowane wyliczenia-porównania, np. w wierszach „Niestatek”, „Zapust”, „O
swej pannie”. Zawiera rozbudowane porównania i technikę zaprzeczenia: „Do tejże”, „Na trupa”, „Na
zausznice w dzwonki”.
Jan Andrzej Morsztyn pokazał libertynizm w literaturze, częścią składową którego był naturalizm.
Krótkie utwory w „Lutni” często są przesadnie frywolne.



wiersze religijne

1647-1652

Wiersze religijne: „Poci się...” (1647-1652)

7.

Zbigniew Morsztyn [1628-1689] - Wybór wierszy

1680

Poeta ariański, wyjechał na wygnanie do Prus. W jego poezji zawarta jest ironia poetycka i heroizm
niedoli.
„EMBLEMATY” – ok. 1680 r.
Zawierają inskrypcje – krótką sentencje innego tekstu (Biblii), opatrzone są alegoryczną ryciną,
wuieńczy je subsktybcja – krótki wiersz epigramatyczny.
Cecha: ALEGORIE.
Pisał także wiersze religijne, żołnierskie.

8.

Wacław Potocki [ok. 1620-1696]:

Pochodził z rodziny ariańskiej. Od 1658 r., gdy Sejm uchwalił konstytucję w sprawie arian, przeszedł
na katolicyzm i został w Polsce.
Był nadzwyczaj płodnym poetą, pozostawił po sobie ok. 7000 str. różnych dzieł.



Transakcyja wojny chocimskiej

1670

Napisana została 50 lat po wojnie. Jest to poemat lub kronika wierszowana. Inwokacja do Boga, opisy
batalistyczne, mowy wodzów (rekonstruowane).
Opisuje wojnę z Turkami (polskie oddziały hetmana Jana Karola Chodkiewicza pokonały wojska
sułtana Osmana), udaremnienie podbicia kraju przez Tuków. Autor sam siebie przywołuje do
porządku: „Lecz do rzeczy..” etc.
Opis zdarzeń jest CHRONOLOGICZNY. Przerywana jest „DYGRESTAMI” poświęconymi analizie
wartości stanu szlacheckiego, dawniej i dziś.
Cała rzecz poematu dzieje się nad Dniestrem.
Rym AABB.



Ogród, ale nie plewiony

1691

Składa się z 5 części. Jest to zbór różnorodnych tekstów:
- „ethica” do cnoty;
- „sacra” do nauki;
- „seria” do przestrogi;
oraz fraszki i żarty.
Zbiór łączy osoba narratora - „Ja”.
Fraszki:

- o talerze i balwierzu,

16

- o jabłoni i gospodarzu na niej;
- na łakomych księży:
- o bijącym zegarze;
- o bielonym płótnie i 10 tyś.;
- ma fraszki Kochanowskiego
- nierządem Polska stoi;
- topienie pachołka – napitek po dobrym kąsku.



Moralia

1694

To zbiór ponad 2100 utworów.
Podstawa – Adagia Erazma z Rotterdamu. Przysłowia z komentarzami.
Cecha: ostre sądy, pesymizm obywatelski, refleksje. Krytyka kościoła.
Ogólnie panuje w cyklu ton przygnębienia. „MORALIA” nie były przeznaczone do druku.
„Śpi świat pijany winem”
„Kruk krukowi”

9. Wespazjan Kochowski [1633-1700]:



Niepróżnujące próżnowanie

1674

Utwór podzielony na 2 części:
Sztuka poetycka – to łaska Boga. Inwokacja do Boga. Kult Maryi, przeciwstawienie chrześcijaństwa i
antyku. Tematy:
Cz. I:
Ks. 1 i 4 - sprawy publicystyczne;
Ks. 2 – dewocyjno-religijna;
Ks. 3 – swawolna, opisuje uroki życia.
Cz. II.: epody, wiersze końcowe – współczesna historia. Wiersze nie są dzielona na strofy, dziwne
„uskoki”. Epizod z ręką – dotknął krwi, która wypływała z krzyża, potem, został w nią zraniony –
posłużyło powodem do tematyki religijno-dewocyjnej w poezji.



Psalmodia polska

1695

Zawiera 36 psalmów.
Wykład antropologii sarmackiej; Bóg – jednostka; społeczeństwo Sarmacji.
Obecna jest postać narratora.
Swobodny tok zdarzeń – brak wyraźnego metrum. Ukazana małość człowieka przed Bogiem:
„Cóż jest człowiek? Kawalec błota.”
Szczególna wartość – Sarmacja, lud wybrany – stąd PSALMODIA POLSKA, nie żydowska.
Cechy utworu:
- żołnierski, prosty i dosadny język, nieudolność w posługiwaniu się mitologicznymi odniesieniami.
- poeta kreował się na prostaka żołnierza-szlachcica.

10. Krzysztof Opaliński [1612-1655] – Satyry

1650

„SATYRY” składają się z 5 ksiąg. Przedmowa traktuje o WYBORZE, o czym poeta ma pisać:
fraszki, czy rymy, bajki, albertusy...
Stanowisko katolickie jest jasno wyrażone w przedmowie.
Satyry:
- O złym wychowaniu dziatek (Jaś) – krytyka zbyt troskliwego wychowania, drogiej edukacji
zagranicznej.
- Kto jest wolnym szlachcicem;
- Na ucisk chłopów nadmierny;
-Na wystawne pogrzeby;
- Na zbytki w bankietach;
- Na zepsowanie białychgłów
Wtrącenia łacińskie – makaronizmy - które autor sam krytykuje.
Częsty zwrot w tekście: Polaku, Polacy.

17

Satyry napisane są prostym, nieraz dosadnym językiem. Krytyka szlachty i zepsutych jej obyczajów –
niezgody, próżności, tego, że „Żaden król nie dogodzi”.
„Nierządem Polska stoi”.
Krytyka głównie SZLACHTY i KLERU oraz ZŁYCH OBYCZAJÓW. Wiersze są wyrazem
rozgoryczenia i oburzenia poety.

11. Łukasz Opaliński [1612-1662]:



Poeta nowy

1650

Traktat poetycki o funkcji poezji i poecie. „Ile słów – tyle rzeczy”. Poeta naśladuje naturę, tak jak
malarz, i wyraża „istotę rzeczy”, tj. sąd o rzeczywistości. Zasada racjonalnej dyscypliny słowa,
wymierzona przeciw barokowej rozrzutności w poezji. Obrona stylu prostego i naturalnego przez
braci Opalińskich.



Coś nowego...

ok. 1652

Satyra opisuje rozmowę kilku towarzyszy o sprawach aktualnych (Ktoś, Coś), wpleciony jest obraz
ucieczki spod Piławiec. Brak jest zwartej kompozycji.
Utwór napisany:
Białym wierszem, prozą, rymowanym 13- i 8-zgłoskowcem. Liczne makaronizmy.
Utwór tytułowany w sposób sowizdrzalski: „Coś nowego [...] pisanego w Koziej Głowie”. Napisany
w tradycji t. zw. Satyry menippejskiej.

12.

Jan Chryzostom Pasek [1636-1701] – Pamiętniki

1690

„PAMIĘTNIKI” zawierają 2 części:
1656-1666 – wojenne losy autora
1667-1688 – gospodarz i obywatel.
Początek: wzruszające i naturalnie opisane rozstanie z koniem – dereszem:
„Nie takie nasze miało być rozstanie”.
Opowieść o pobycie w Danii w czasach wojennych, w oddziałach Stefana Czarneckiego. Ukazuje zwyczaje
lokalne, dziwuje się morzu i jego mieszkańcom. Opowieść o [powrocie do kraju; ożenek z zamężną dzieciatą
wdową, życie w folwarku.
Druga część „Pamiętników” – narrator powoli znika ze sceny, tak samo jak ustatkowany poeta pogrąża się w
życiu domowym.

13. Stanisław Herakliusz Lubomirski [1641-1702]:



Rozmowy Artaksesa i Ewandra

1683

Utwór składa się z 136 rozmów napisanych prozą (wykładów).
Rozmowa toczy się w pałacu nad Wisłą. Artakes i Ewander – są to osoby „znacznego urodzenia”.
Tematy:

- o naukach i prostocie
- o kreaturach
- o stylu mówienia i pisania
- o sposobie traktowania ludzi

Pojawia się w rozmowie król (pośrednio), życie dworskie ukazane jako tło.



De vanitate consilorium (O bezskuteczności rad) 1699

Dialog, osoby: PRAWDA i ZŁUDA, napisane P. i Z.

Rozmowy:

I - o Radzie i konsyliarzach;
II – o stanowieniu praw i statutów;
XII – o Sejmie walnym koronnym;
XVI – o wybieraniu podatków,

Łącznie jest 25 rozmów.

18

14. Torquato Tasso - Piotr Kochanowski [1566-1620] - Gofred albo

Jeruzalem wyzwolona

1618

Jest to tłumaczenie dzieła TorquataTassa – eposu z 1575 r., poemat.
Opisuje dzieje pierwszej kurcjaty (1096-1099), główny bohater – Godfryd z Bouillon. Jest to próba
synkretycznej definicji człowieka. Utwór przełożony jest w OKTAWACH – 11-zgłoskowcach, przy
rymach ABABABCC

LITERATURA OŚWIECENIA

1. Adam Naruszewicz [1733-1769]:



Liryki wybrane

1770-74

Większość dzieł napisał w latach 1770-1774. Pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej, Wstąpił do
zakonu jezuitów po śmierci ojca. Dużo podróżował po Europie, ucząc się w szkołach jezuickich.
Od 1770 do 1777 r. publikuje swoje wiersze w czasopiśmie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.
Najwięcej pisał ÓD. Odznaczała je podniosłość tonu szlachetność.
Forma: monolog, przemówienie, list.
Słynne wiersze:
- „Za zegarek” („On tak mówi, jak chodzi")
- „Balon”
- „Hymn do przyjaźni”
Bardzo dużo barwnych, słodkich opisów przyrody.



Satyry

Tytuły:
- „Pochlebstwo”
- „Sekret. Chudy literat”
- „Reduty”

2. Ignacy Krasicki [1735-1801]:

Działacz kulturalny, krytyk teatralny i literacki, publicysta, autor encyklopedii i słownika pisarzy
polskich i obcych. Również był jezuitą, pochodził z średniozamożnej szlachty. Był biskupem
warmińskim.



Wybór liryków

ok. 1775-80



Bajki

1779

Przeważnie krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do wzorów ezopowych.



Satyry i listy



Myszeidos pieśni X

1775

Poemat heroikomiczny. Historia oparta na wątku o Popielu. Popiel wraz z dworem faworyzuje ród
mysi, a następnie, koci. Myszy zostają wygnane z granic państwa. Po homeryckich bojach myszy
odnoszą zwycięstwo i zagryzają Popiela.
Ludzi i zwierzęta działają w poemacie na równi. Dużo ruchu, działania, mało szczegółów
zindywidualizowanych i opisowych. Powiedzenie: „My rządzim światem, a nami kobiety”



Monachomachia i Antymonachomachia

1778 i 1780

Monachomachia - druk anonimowy. Jest to poetycka satyra na kler i zakony. Bohaterowie: Hiacynt, Gaudenty
etc. Ukazuje m. in. dysputę teologiczną, na której zakonnicy się kompromitują.
Antymonachomachia – jest to palinodia – odwołanie poprzedniego utworu. Ci sami bohaterowie, plus Jędza
Niezgody i na końcu Prawda wychodząca z kielicha z winem.



Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki

1776

19

Powieść w formie relacji pamiętnikarskiej. Bohaterowie: Mikołaj Doświadczyński, jego guwerner
Dawon, baronowa de Gromkendorff. Pokazany wojaż do Paryża, następnie Mikołaj Doświadczyński
zostaje rozbitkiem na morzu i trafia na wyspę Nipuanów, mieszka tam Xaoo, który go uczy; później
Gwilhelm pomaga mu wrócić do domu.

3. Stanisław Trembecki [ok. 1739-1812]:



Wiersze wybrane



Sofijówka

1806

Poemat opisowy. Konstrukcja przechadzki po ogrodzie, rozpoczyna opis Ukrainy: baran z ogonem tak
ciężkim, że musi być wieziony na kołach – kult płodności.
Wiersze wybrane: ”Opuchły”.

4. Tomasz Kajetan Węgierski [1756-1787]:



Wiersze wybrane

1774-1779

Jako 15-letni młodzieniec debiutował w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”. Uczeń
Naruszewicza, wiele zawdzięcza Trembeckiemu. Pisał bardzo ostre, zjadliwe utwory, atakując bez
względu na godności i stanowiska wady i niesprawiedliwości swego wieku.
Tytuły:
- „Obywatel prawy” (1774)
- „Do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej”
- „Do Bielińskiego. Myśl moja” – tu wyraził swój pogląd epikurejski.
- „Napis na domku”
- „Do Ogińskiego, hetmana W. Lit. ”
Incypity typu:

„Nie mam w ustach czułości...”
„Nie wiem prawdziwie... co się na tamtym świecie ze mną stanie..”



Organy

„ORGANY” – poemat heroikomiczny. Temat – kłótnia plebana z organistą, który to samowolnie
zatrudnił babę-kalikantkę.

5.

Franciszek Karpiński [1741-1825] - Poezje wybrane

ok. 1780

Poezje wybrane, np. „Tęskności na wiosnę”. Pisał do trzech Justyn.

6.

Franciszek Dionizy Kniaźnin [ok. 1750-1807] - Wiersze wybrane

Brał udział w życiu literackim Warszawy w latach 17773-1783.
Tytuły wierszy:
- „Oda do wąsów”
„- Góra w połogu”
- „Krosienka”

7.

Jakub Jasiński [1761-1794] - Poezje wybrane

Tytuły wierszy:
- „Jaś i Zosia”
- „Do Boga”
-„Do świętoszka”
- „Do Narodu”

20

8.

Julian Ursyn Niemcewicz [1758-1841] - Powrót posła

1790

Komedia „za sukcesją tronu”. Postawa ANTYTARGOWICKA.

9. Franciszek Zabłocki [1752-1821] - Fircyk w zalotach

1781

Komedia w 3 aktach.
Osoby:
Aryst, Klarysa, Podstolina, Fircyk, Pustak, Świstak, Prawnik.

10.

Wojciech Bogusławski [1757-] - Cud mniemany; czyli Krakowiacy i Górale

1794

Komedio-opera.
Osoby:
Bartłomiej, młynarz
Dorota – 2 żona jego
Basia – córka z pierwszego małżeństwa
Wawrzeniec – furman
Stach – jego syn, kochanek Basi
Jonek, Paweł, Zośka.
Bryndas – góral, narzeczony Basi
Morgal, Świstos – drużbowie Bryndasa
Bardos – student

11. Jan Potocki [1761-1815] - Rękopis znaleziony w Saragossie

ok. 1805

Powieść orientalna, fantastyczna. Bohater – Alfons van Worden.

12.

Franciszek Ksawery Dmochowski [1762-1808] - Sztuka rytmotwórcza

1788

Jest to poemat dydaktyczny o sztuce wierszowania, czyli poezji.

13.

Maria Wirtemberska [] - Malwina, czyli domyślność serca

1816

Powieść prozaiczna. Bohaterowie: Malwina, Wanda, Lubomir.