Sejm Wielki

W roku 1764r. władzę w Rzeczpospolitej objął Stanisław August Poniatowski, głównie
popierany przez carycę rosyjską Katarzynę II Wielką, reprezentowaną w Polsce przez
rodzinę

Czartoryskich.

Stronnictwo antyrosyjskie powołało w 1768r. w Barze

konfederację

przeciw królowi, Czartoryskim i Rosji. W wyniku walki konfederaci

ponieśli klęskę w 1771r., a ich porażka przyczyniła się do I

rozbioru Polski

w 1772r.

Stanisław August Poniatowski

Wraz z pogłębiającym się kryzysem Rzeczpospolitej coraz większy wpływ uzyskiwało
stronnictwo reformatorskie reprezentowane m. in. przez A. Naruszewicza, H.
Kołłątaja i St. Staszica. Stronnictwo to przeprowadziło wiele reform przyczyniając się
do wzrostu świadomości narodowej, a ostatecznie doprowadziło do zwołania w 1788r.

sejmu,

nazwanego później Wielkim, gdyż obradował 4 lata i uchwalił dużo znaczących

reform włącznie z

Konstytucją

3 Maja z 1791r. Jednak ustawa ta miała także swoich

przeciwników, którzy powołali do życia konfederację targowicką, szybko popartą
przez Rosję, która dotychczas godziła się na reformy.

W wyniku walki król przystąpił ostatecznie do Targowiczan i wyrzekł się konstytucji, a
reformatorzy ponieśli klęskę. Bezpośrednim skutkiem porażki był

II rozbiór Polski

w

1793r. oraz sejm grodzieński. Sejm zatwierdził umowy rozbiorowe i anulował
większość ustaw Sejmu Wielkiego. Po sejmie grodzieńskim kraj został podzielony na
dwa stronnictwa polityczne, jedno na czele z królem opowiadało się za przeczekaniem
do spokojnych czasów, aby odzyskać pełną

suwerenność.

Drugie było złożone ze

stronników czynnego oporu, ich nadzieje wiązały się z ideą powstania zbrojnego,
która zrodziła się w kraju i na emigracji.

Działania Kościuszki

W tym momencie na scenę polityczną wkroczył Tadeusz

Kościuszko

(1746-1817r.). W

1

latach 1774-84 przebywał on w Stanach Zjednoczonych, gdzie wziął udział w wojnie o
niepodległość, w której stał się bardzo popularny. Dobrze opowiada o tym książka
Wiktora Malskiego, który doskonale opisuje amerykański epizod życia Kościuszki.
Reformy Sejmu Wielkiego i aukcja wojska umożliwiły mu wejście do służby
wojskowej w stopniu generała majora. Kiedy Stanisław August przystąpił do
Targowicy, Kościuszko wraz z ks. Józefem Poniatowskim podał się do dymisji i
wyjechał z Polski na emigrację, aby przygotowywać powstanie.

Tadeusz Kościuszko

Tymczasem sytuacja międzynarodowa układała się niekorzystnie dla Polski.
Żyrondyści, a następnie jakobini proklamowali powszechną wojnę z tyranią, ale
niepowodzenia militarne zmuszały Francję do delikatnej gry dyplomatycznej, której
celem było wyeliminowanie Prus z wojny. W tych okolicznościach, przewidziany na
wodza powstania Kościuszko, na próżno zabiegał o sprecyzowanie pomocy
francuskiej w 1793r. Francuzi widzieli bowiem w powstaniu pomyślną dla siebie
dywersję skutecznie szachującą Rosję i Prusy, nie zamierzali jednak czynnie
angażować się po stronie polskiej. Nie można też było robić sobie żadnych poważnych
nadziei co do poparcia ze strony Turcji i Szwecji.

Rozpoczęcie powstania

W tej sytuacji wybuchło w Polsce powstanie, na którego czele stanął właśnie
Kościuszko i które będę starał się przedstawić w mojej pracy. Miało ono zacząć się
jesienią 1793r., jednak trzeba było przełożyć ten termin do momentu pełniejszego
ukończenia przygotowań. Ostatecznie 24 marca 1794r. Kościuszko ogłosił Akt
powstania.

2

Na mocy ogłoszonego wyżej aktu, Kościuszko stawał się Najwyższym Naczelnikiem Sił
Zbrojnych Narodowych z władzą dyktatorską. Za cel powstania uznano "uwolnienie
Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic". Aby nie
straszyć

szlachty

widmem rewolucji francuskiej, za hasło insurekcji (tzn. powstania)

przyjęto: "Wolność, Całość i Niepodległość", a nie: "Wolność, Równość, Braterstwo".
Akt powstania nakazywał pobór rekruta chłopskiego, co umożliwiło szybkie
uzbrojenie ok. 2 tys. chłopów. Po połączeniu z oddziałem Madalińskiego siła
powstańców liczyła ponad 4 tys. i ta skromna liczba wojska rozpoczynała wojnę
przeciwko Rosji i Prusom.

Bitwa pod Racławicami

Armie obu oponentów nie były przygotowane do szybkiego podjęcia walki. Armia
pruska przekroczyła wprawdzie granicę, aczkolwiek niewielkimi siłami.
Wykorzystując atut zaskoczenia Kościuszko zaatakował 4 kwietnia 1794r. pod
Racławicami korpus rosyjski dowodzony przez gen. Aleksandra Tormasowa.
Naczelnik dowodził osobiście oddziałami chłopskimi, które bardzo się wsławiły w tej
potyczce. Dzięki wielkiemu zdecydowaniu i zaangażowaniu powstańców odnieśli oni
sukces, choć miał on małe znaczenie militarne, to odbił się szerokim oddźwiękiem w
społeczeństwie polskim. Zwycięstwo miało duże znaczenie moralne i przesądziło o
dalszych losach powstania. Świadczyć o tym może choćby uwieńczenie tej bitwy w
sztuce malarskiej przez Jana Matejkę.

Kościuszko pod Racławicami

Mimo iż bitwa miała szeroki oddźwięk w społeczeństwie dla powstania decydujące
znaczenie miał przebieg insurekcji w Warszawie. Powstanie wybuchło tu 17 kwietnia,
a na jego czele stanął bogaty i wpływowy mieszczanin stolicy, Jan Kiliński. Na

3

wiadomość o zwycięstwie racławickim głównodowodzący garnizonem rosyjskim,
Igelsrom szykował się do zajęcia Arsenału i rozbrojenia wojska polskiego mającego w
stolicy 3,5 tys. żołnierzy. Jednak powstańcy zaskoczyli go doprowadzając do ciężkich
walk ulicznych, w których obok wojska udział brał lud warszawski pod wodzą właśnie
Kilińskiego, mistrza szewskiego. Indelsrom cudem przedarł się na zewnątrz znajdując
oparcie u wojsk pruskich. Władza w stolicy przeszła w ręce powstańczej Rady
Zastępczej Tymczasowej. Insurekcja warszawska stanowiła największe zwycięstwo
militarne powstania. Zmieniła układ sił zbrojnych i stworzyła możliwość otwarcia
powstania na Mazowsze i Podlasie.

Jednocześnie ruch powstańczy objął drugi człon rozdzielonych ziem Rzeczpospolitej
Obojga Narodów, a mianowicie Litwę. W nocy z 22 na 23 kwietnia spiskowcy wileńscy
pod wodzą płk. Jakuba Jasińskiego rozbroili garnizon rosyjski w Wilnie. Następnego
dnia powołana została Rada Najwyższa Litewska i Naczelnik Sił Zbrojnych, właśnie
Jasiński, które akcentowały swą odrębność od Aktu krakowskiego i Kościuszki.
Jednak Kościuszce udało się zapobiec rozłamowi wewnątrz władz powstańczych.

Przebicie się Kościuszki do Warszawy nie zostało zrealizowane nawet po bitwie
racławickiej. Naczelnik został zatrzymany przez armię Denisowa w okolicach Połańca.
Tam starał się wykorzystać czas na organizację i wzmocnienie wojsk polskich. Poprzez
to 7 maja jako dyktator powstania ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki regulujący
ekonomiczną i prawną sytuację chłopstwa. Dokument ten znosił przywiązanie
włościan do ziemi pod warunkiem spłacenia długów i podatków, ale także umacniał
ich prawa do użytkowanych gruntów. Likwidował sądową władzę pana nad chłopem i
stwarzał możliwość zaskarżenia pana przed sądem. Dzięki temu przed wymiarem
sprawiedliwości chłop stawał się równy

szlachcicowi.

Uniwersał zmniejszał też

pańszczyznę

i zwalniał z niej w przypadku powołania chłopa na

pospolite ruszenie.

Mimo tych haseł nie wywołał oczekiwanego poparcia dla powstania, choć zachęcał do
niego włościan.

Niepowodzenia powstańców

Tymczasem w okolice armii rosyjskiej nadeszła odsiecz gen. Jana Grochowskiego z
Lubelszczyzny. Poprzez to wojska rosyjskie zostały zmuszone do wycofania się na
zachód. Naczelnik wydał też bitwę połączonej armii rosyjsko-pruskiej pod
Szczekocinami 6 czerwca. Jednak zaatakował on tylko częścią wojska i poniósł
dotkliwą klęskę. Jednocześnie pod Chełmnem klęskę poniosły oddziały gen. Józefa
Zajączka. W skutek tego Kościuszko wycofał się ku Warszawie oddając bez walki

4

Kraków Prusakom.

Pod wpływem niepowodzeń powstańców w stolicy sięgnęły po władzę żywioły
radykalne na czele ze stronnictwem jakobińskim. 28 czerwca lud warszawski
ponownie wyszedł na ulice i bez sądu wieszał podejrzanych o zdradę, m. in.
Uczestników Targowicy.

Jan Henryk Dąbroski

Oblężenie stolicy

Tymczasem pod stolicę podchodziły wojska pruskie i rosyjskie, a Kościuszko zaczął
energiczne przygotowania do obrony. Oblężenie Warszawy rozpoczęło się 13 lipca,
jednak walki nasiliły się dopiero w II poł. sierpnia. Już poprzednio Kościuszko
zdecydował się przenieść walki do zaboru pruskiego. Wybuch nastąpił tam 20
sierpnia, a w ciągu paru dni insurekcja objęła całość drugiego zaboru Prus, a więc
głównie Wielkopolskę. Fryderyk Wilhelm II, władca prus, w obawie o swe tyły nakazał
Prusakom odwrót spod Warszawy, co pociągnęło za sobą wojska rosyjskie. Obrona
stolicy zakończyła się sukcesem obrońców.

Aby wesprzeć walczących Wielkopolan Kościuszko wysłał im na pomoc korpus pod
wodzą gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Jego wyprawa zakończyła się powodzeniem,
a uwieńczyło ją zajęcie Bydgoszczy.

Tymczasem walki na wschodzie nie układały się tak pomyślnie. 12 sierpnia Wilno
musiało skapitulować przed Rosjanami, a armia litewska wycofała się w kierunku
Niemna. W tym też czasie pokojowa deklaracja Turcji zwolniła armię gen. Suworowa
stacjonującą dotychczas na Ukrainie.

5

Kościuszko pojamny

Caryca Katarzyna II

Suworow przeszedł przez Polesie i rozbijając słaby oddział gen. Sierakowskiego
połączył się z gen. Fersenem wycofującym się spod Warszawy. Poprzez to na stolicę
od wschodu nacierała silna armia rosyjska. Kościuszko podjął słuszną decyzję o
niedopuszczeniu do koncentracji sił nieprzyjaciela i zastąpił Fersenowi drogę pod
Maciejowicami. Na skutek niedotarcia posiłków Kościuszko poniósł ciężką klęskę 10
października, w której sam dostał się do niewoli.

Klęska pod Maciejowicami była katastrofą militarną, a niewola Naczelnika
spowodowała załamanie moralne w obozie powstańczym, nawet wśród jakobinów.
Nowym naczelnikiem mianowano Tomasza

Wawrzeckiego.

Tymczasem Suworow wykorzystując zamieszanie skierował się pod Warszawę i 4
listopada zajął Pragę wycinając w pień jej mieszkańców i obrońców. Przeszło to do
historii jako "rzeź praska". Za pośrednictwem Stanisława Augusta Poniatowskiego
przerażona Warszawa skapitulowała przed Rosjanami. 16 listopada pod Radoszycami
skapitulowała armia powstańcza, co było ostateczną klęską powstania mającą
olbrzymie skutki.

Zaraz po upadku powstania najwybitniejszych przywódców powstania włącznie z
Kościuszką wywieziono do Petersburga, a żołnierzy tysiącami wcielano do armii.
Równocześnie duża część polskich żołnierzy i

inteligencji

emigrowała na zachód,

6

głównie do Francji.

Jednak największym skutkiem insurekcji był III rozbiór Polski podpisany 3 stycznia
1795r. W jego wyniku ostatnie ziemie polskie zostały rozdzielone między trzech
zaborców, Rosję, Austrię i Prusy, a sama Polska zniknęła z map europejskich na
blisko 120 lat. Ostateczna konwencja o nowych nabytkach terytorialnych powstała 26
stycznia 1797r. w Petersburgu. Głosiła ona m. in. Wymazanie i nieużywanie nazwy:
"Królestwo Polskie".

25 listopada faktyczny więzień rosyjski, król Stanisław August abdykował i udał się do
Petersburga, gdzie zmarł w 1798r. W ten sposób zakończyła się blisko 800-letnia
historia niezależnej Polski...

Autor(ka) artykułu: Grzegorz 'Twister' Reszka

Źródło: Cegielski T., Zielińska K.: Historia. Dzieje nowożytne|Gierowski J. A.: Historia Polski 1764-
1864|Lubicz-Pachoński: Kościuszko na ziemi krakowskiej|Radziwiłł A., Roszkowski W.: Historia 1789-

1871|Malski W.: Amerykańska wojna pułkownika Kościuszki

7