bliżej przedszkola  12.111 grudzień 2010

16

Bliżej przedszkola

W XXI wieku obserwuje się wśród pedagogów wyraźny zwrot
w kierunku zainteresowania dzieciństwem, a szczególnie koncentrację
na jego wczesnej fazie. Wnioski płynące z badań naukowych
nad znaczeniem zróżnicowanych doświadczeń w rozwoju jednostki
dynamizują narodziny nowych trendów i tendencji edukacyjnych.

Metoda projektów,

Barbara Bilewicz-Kuźnia

czyli jak wyzwalać aktywność i rozwijać samodzielność

P

odkreślenie szacunku dla indy-

widualności dziecka, jego spon-

taniczności i woli, wrażliwość na

dziecięce potrzeby, uczenie się poprzez

aktywność i realizację zainteresowań

– jawią się jako myśli kreujące filozofię

edukacji przedszkolnej. Narodziny no-

wej filozofii to trudny proces, gdyż po-

glądy zarówno laików, jak i praktyków

na temat pracy nauczyciela przedszkola

nacechowane są mitami i stereotypami.

Z jednej strony obserwuje się głęboko

zakorzenione przekonania wielu ro-

dziców, że w przedszkolu dominującą

funkcją jest opieka. W tym kontekście

osoba nauczyciela określana bywa

jako przedszkolanka, wychowawczyni,

opiekunka, pani. Na drugim biegunie

znajduje się funkcja dydaktyczna, ro-

zumiana jako edukacja, której celem jest

osiągnięcie przez dziecko dojrzałości

szkolnej, a nauczyciele, chcąc dobrze

wypełnić swoją rolę jako edukatorzy, re-

alizują coraz to obszerniejsze programy,

wspierając się tzw. oprawą metodycz-

ną, pakietami edukacyjnymi, w których

znaczącą rolę odgrywa podręcznik,

przewodnik, nowy środek dydaktycz-

ny czy innowacyjne pomoce. Przy po-

mocy tych materiałów pedagodzy pla-

nują i realizują program, skrupulatnie

diagnozując rozwój dziecka. Podejścia

te wymagają niezbędnej transformacji.
Zmiana w świadomości rodziców mia-

łaby polegać na postrzeganiu placówki

przedszkolnej jako bezpiecznego miej-

sca aktywności i zdobywania przez

dziecko bezcennych doświadczeń, miej-

sca wyzwalania inicjatywy, przestrzeni,

która daje dziecku możliwość zaanga-

żowania we własny proces uczenia się,

gdzie jego aktywność zdecydowanie

dominuje nad aktywnością dorosłych,

którzy mu towarzyszą. Stymulowanie

rozwoju i działania wychowawcze po-

winny wybijać się z szeregu funkcji peł-

nionych przez placówki przedszkolne,

nie pomniejszając wszakże rangi – nie-

zbędnych dla prawidłowego rozwoju

– opieki oraz czuwania nad zdrowiem

i bezpieczeństwem dzieci.
Zmiana nastawienia nauczycieli opiera-

łaby się zaś na odejściu od roli edukato-

ra na rzecz nauczyciela-wychowawcy,

kreatora przestrzeni edukacyjnej oraz

rozwojowych zadań, które są stymula-

torem aktywności, a także na przyjęciu

założenia –

za H. Krauze-Sikorską i K.

Kuszak – że współcześnie rozumiana

edukacja to proces uczenia się, naucza-

nia i wychowania jednostki, a jej za-

daniem jest stwarzanie warunków do

indywidualnego rozwoju i podejmo-

wania świadomych działań wielu osób

znaczących w kierunku umożliwiania

dziecku rozwoju. Przyjazna edukacja

przedszkolna jest edukacją o charakte-

rze otwartym, skoncentrowaną na dzie-

cięcym uczeniu się, w odróżnieniu od

uczenia kierowanego przez dorosłego.

Proces uczenia się dzieci

To, kim człowiek się staje zależy od

uczenia się, które jest czynnikiem roz-

woju. Według Z. Włodarskiego uczenie

się dotyczy zawsze podmiotu, osoby

ludzkiej. Można je rozpatrywać dwu-

aspektowo: gdy zachodzą w danej oso-

bie zmiany (na poziomie zachowania,

umysłu, osobowości czy relacji), mówi-

my o procesie uczenia się, a kiedy jest

przez jednostkę podejmowane, wów-

czas związane jest z czynnością lub jej

szeregiem. Przedszkole jest miejscem,

w którym następuje dynamiczny proces

Podstawowe różnice w toku uczenia
się dorosłego i dziecka:

o dziecko uczy się w trakcie działania, a nie

tylko przez bierne słuchanie i oglądanie;

o by zbudować schemat poznawczy w swoim

umyśle, dzieci potrzebują wielokrotnych po-

wtórzeń czynności i treści;

o dziecko uczy się podczas podejmowanych

zadań;

o zadań do wykonania nie należy mylić z za-

bawą;

o trudne dla siebie treści dziecko utrwala w za-

bawach spontanicznych;

o proces uczenia się dziecka postępuje według

indywidualnego tempa.

bliżej przedszkola  12.111 grudzień 2010

17

blizejprzedszkola.pl

uczenia się. Dziecko doświadcza wielu

nowych wrażeń, ma okazję znaleźć się

w nieznanych dotąd sytuacjach spo-

łecznych, przez co dokonują się w nim

zmiany. Podczas podejmowania czyn-

ności w toku m.in. zabaw spontanicz-

nych, dydaktycznych, czynności o cha-

rakterze pracy, zajęć edukacyjnych, uro-

czystości i wydarzeń przedszkolnych

buduje wiedzę empiryczną przydatną

do kształtowania schematów poznaw-

czych, a następnie przepracowuje te

schematy do momentu aż nie zostaną

zbudowane.

Metoda projektów – istota

Metoda projektów (project metod) sięga

swoją tradycją do XVIII wieku. W XX

stuleciu zyskała ona popularność jako

strategia nauczania w szkołach zawodo-

wych i przemysłowych. Zdaniem J. De-

weya działanie jako podstawowy wa-

runek rozwoju psychicznego kształtuje

myślenie człowieka i buduje potrzebę

twórczych osiągnięć.
Projekt to pogłębione badanie zagad-

nienia (problemu), o dużej wartości po-

znawczej, a jego zasadniczą cechą jest

aktywność badawcza osób biorących

w nim udział. Według J. H. Helm i L.G.

Katz metoda projektów charakteryzuje

się tym, iż grupa osób uczących się sa-

modzielnie inicjuje, planuje i wykonuje

pewne przedsięwzięcia, a następnie oce-

nia je.
Aby zrozumieć, czym jest metoda

projektów, nauczyciel, rodzice i dzieci

muszą być w ten proces rzeczywiście

zaangażowani, muszą uwierzyć, że są

w stanie pracować tą metodą. Dlatego

też zmiana w sposobie organizowania

uczenia w przedszkolu ma swój po-

czątek w zmianie filozofii edukacji.
Jedną z podstawowych przeszkód, któ-

re uniemożliwiają nauczycielom pracę

według metody projektów jest przeko-

nanie, że metoda ta może być niesku-

teczna w pracy z małym dzieckiem. Ta

mentalna bariera uniemożliwia nawet

podjęcie prób realizacji projektu. Inną

przeszkodą są utrwalone nawyki pra-

cy w przedszkolu, powodujące trzy-

manie się sprawdzonych schematów,

planów nauczania, konspektów i goto-

wych opracowań metodycznych, a co

za tym idzie nawykowe organizowa-

nie pracy opartej na aktywności kie-

rowanej lub spontanicznej (zabawie)

oraz ostrożność w zakresie stosowania

innych strategii i metod nauczania.
Innym ograniczeniem jest brak wiedzy,

czym jest metoda projektów, bo pozna-

li ją jedynie młodzi nauczyciele w toku

edukacji przygotowawczej na studiach

pedagogicznych, nauczyciele zatrud-

nieni w Klubach Przedszkolaka prowa-

dzonych przez Fundację Komeńskiego

lub pedagodzy aktywni w procesie

samorozwoju. Wątpliwości rodzą więc

u nauczycieli obawy i pytania: czy

mogą pracować poprzez realizację pro-

jektów, czy i według jakich proporcji,

czy zamiast tradycyjnego uczenia, czy

obok niego? Projekt nie sprowadza się

do prostej, trafnej definicji. Pojęcie to nie

może być ograniczane do określonego,

wąskiego rozumienia jego sensu jedynie

jako badania danego zagadnienia.
Uczenie metodą projektów jest swego

rodzaju twórczą misją, umiejętnością

organizowania procesu uczenia się

dziecka. Praca metodą projektów funk-

cjonuje poniekąd jako filozofia, której

przejawem jest odpowiednie nastawie-

nie nauczyciela, angażującego dzieci

i środowisko uczenia się dziecka, w tym

w znacznej mierze rodziców.

Praca metodą projektów obejmuje trzy

etapy. Punktem wyjścia dla projektu

powinna być sytuacja problemowa,

wzbudzająca zainteresowanie dzieci.

Nauczyciel przed rozpoczęciem projek-

tu jest uważnym obserwatorem, przy-

gląda się, w co się dzieci bawią, o czym

rozmawiają, co przynoszą ze sobą

z domu, jakie pytania stawiają. Sytuacje

te mogą zainspirować go do podjęcia

wraz z dziećmi projektu. Innym źród-

łem mogą być treści wybranego progra-

mu wychowania w przedszkolu.
W pierwszym etapie następuje wybór

zagadnienia. Po określeniu tematu za-

daniem nauczyciela jest zebranie in-

formacji na temat, jaką wiedzę związa-

ną z określonym problemem posiadają

dzieci. W tym celu nauczyciel pyta: co

wiecie na temat...? co to jest? kto to? czym

zajmuje się...? Informacje uzyskane od

dzieci nauczyciel – sam lub z dziećmi,

które potrafią pisać – notuje na dużym

arkuszu papieru lub pojedynczych

kartkach. Powstaje tzw. siatka wstęp-

na lub siatka wiedzy. Celowe jest tu

graficzne kategoryzowanie informacji,

np. poprzez zaznaczenie na dużym

arkuszu odmiennym kolorem wiedzy

Bariera mentalna uniemożliwia podjęcie prób
realizacji projektu. Inną przeszkodą są utrwalone
nawyki pracy w przedszkolu, powodujące
trzymanie się sprawdzonych schematów, planów nauczania,
konspektów i gotowych opracowań metodycznych...

Nauczyciel zachęca dzieci do zaangażo-

wania się w swój własny proces uczenia

się. Zamiast instruowania, kierowania

aktywnością krok po kroku, sprawdza-

nia, nauczyciel pozwala dzieciom doko-

nywać wyborów, czego i jak powinny

się uczyć. To właśnie nastawienie de-

cyduje o różnicy pomiędzy sukcesem

a porażką w organizowaniu dzieciom

uczenia się. Metoda nie wymaga nakła-

dów finansowych ze strony rodziców

pod postacią książek, podręczników.

Nauczyciele pracujący metodą projek-

tów powinni być w stanie interpreto-

wać (w odróżnieniu

od realizowania –

jak podkreśla R. Więckowski) wybrany

program wychowania w przedszkolu

niezależnie od fizycznych, społecznych

i finansowych warunków placówki lub

społeczeństwa.

na temat: co? gdzie? kiedy? – w formie

przypominającej mapę mentalną lub

zapis informacji na mniejszych koloro-

wych kartkach A4).

Po stworzeniu siatki wiedzy nauczy-

ciel zachęca dzieci, by w domu spró-

bowały dowiedzieć się czegoś więcej

na dany temat. W tym celu inspiruje je,

by porozmawiały z rodzicami, dziad-

kami, poszukały książek na określo-

ny temat, informacji w dostępnych

gazetkach lub Internecie. Gdy dzieci

poszerzą swoją wiedzę, nauczyciel do-

daje nowe informacje do opracowanej

wcześnie siatki wiedzy. Wskazane jest,

by na pierwszym etapie nauczyciel

poinformował rodziców, nad czym

obecnie grupa pracuje i zachęcił do

zaangażowania się w różny sposób,

np. poprzez przyniesienie materiałów

bliżej przedszkola  12.111 grudzień 2010

18

edukacyjnych na dany temat czy za-

proszenie do bycia ekspertem.
Na pierwszym etapie projektu nauczy-

ciel również zadaje dzieciom istotne

pytania: czego chciałybyście się dowiedzieć

w związku z tym tematem? o co chciałyby-

ście zapytać? co was interesuje, niepokoi,

ciekawi? Wszystkie pytania są notowane

i służą do zaplanowania działań dzieci

i nauczyciela. Nauczyciel przekonuje

się o dziecięcych sposobach myślenia,

stymuluje ciekawość, pobudza myśle-

nie pytajne, w toku tej aktywności sam

jest uważnym badaczem – obserwuje,

w jakim stopniu dzieci są aktywne przy

zadawaniu pytań, jak zachowują się,

gdy inni pytają.
Etap ten zakłada również planowanie,

jest fazą koncepcyjną. W dalszej kolejno-

ści wychowawca planuje, jakie aktyw-

ności zaproponuje dzieciom. Obmyśla

działania w placówce i poza nią, zasta-

nawia się, jakie środki będą potrzebne do

znalezienia odpowiedzi na postawione

problemy badawcze, jakich ekspertów

można zaprosić do współpracy, czy i jak

włączyć rodziców do współpracy z gru-

pą, w jaki sposób dzieci zaprezentują to,

czego się nauczyły.
W drugim etapie następuje próba znale-

zienia odpowiedzi na postawione pyta-

nia. Aktywność badawcza dzieci wzra-

sta, poprzez dziania konstruują one no-

wą wiedzę, porządkują informacje. W fa-

zie realizacji projektu ważne jest przy-

gotowanie planu aktywności badawczej

dzieci. Poza działaniami w placówce

istotną rolę ogrywają wyjścia w teren

i wycieczki. Jeśli nie ma takiej możliwo-

ści, wartościowym doświadczeniem jest

spotkanie z ekspertem. Podczas takich

wyjść lub spotkań poszczególne dzie-

ci otrzymują zadania. Może to być np.

przywitanie eksperta, zadawanie pytań,

robienie zdjęć, nagrywanie rozmowy

na dyktafon, odnalezienie informacji na

dany temat.
W trzecim etapie istotną rolę odgry-

wa rozmowa podsumowująca oraz

przygotowanie wydarzenia kulmina-

cyjnego – w celu umożliwienia dzie-

ciom przekazywania innym swojej

wiedzy. Dzieci muszą ustalić, jakimi

nowo nabytymi informacjami chcą się

podzielić, w jaki sposób to zrobią oraz

wykonać to, co postanowiły. Można tu

zaproponować przedszkolakom przy-

gotowanie przedstawienia, wieczór te-

matyczny z rodzicami, wystawę prac,

giełdę, targi, zabawę tematyczną, po-

kaz dla młodszych dzieci itp.
Projekt może być realizowany nawet

przez kilka tygodni i obejmować różne

sfery aktywności dziecka (percepcyjną,

poznawczą, werbalną, plastyczną, mu-

zyczną, ruchową, twórczą). Tak więc

aktywność dziecka w związku z określo-

nym tematem projektu może korespon-

dować z wieloma obszarami określony-

mi w podstawie programowej. W toku

pracy metodą projektów nauczyciel do-

konuje obserwacji i oceny rozwoju każ-

dego dziecka, gromadzi wytwory jego

aktywności (prace plastyczne, zdjęcia,

książeczki, gazetki, itp.). Dziecko kolek-

cjonuje je w Książce Przedszkolaka, która

jest zbiorem danych o dziecku, płyną-

cych z jakości jego wytworów oraz nie-

zwykle cenną pamiątką z okresu dzie-

ciństwa.

Rola nauczyciela
w tradycyjnym nauczaniu
i pracy metodą projektów

W świetle założeń psychologii – według

Z. Włodarskiego i A. Matczak – główna

działalność nauczyciela polega na stero-

waniu uczeniem się innych osób, a jego

aktywność na organizowaniu uczenia

się innych osób poprzez organizowanie

ich czynności. Nie są to jednak czyn-

ności, w czasie których dziecko będzie

miało ochotę przyswoić sobie jakąś wie-

dzę (gdyż dziecko w wieku przedszkol-

nym często nie posiada świadomości

celu aktywności i uczenia się). Równie

dobrze mogą to być czynności, w toku

których proces uczenia się jest nieza-

mierzony i nieuświadamiany, jest czy-

stą przyjemnością, zabawą. Zadaniem

nauczyciela jest organizowanie aktyw-

ności, która stanowi czynnik, przejaw

i determinant rozwoju. W tradycyjnym

nauczaniu nauczyciel jest centralną po-

stacią, wokół której gromadzą się dzieci,

jest zwierzchnikiem, który codziennie

odgrywa swoją nadrzędną rolę, otrzy-

mując przez to wsparcie, emocjonalne

wzmocnienie i poczucie sprawstwa.
Nauczyciel w metodzie projektów

pełni inną rolę. Zanim rozpocznie pra-

cę z dziećmi, określa stan ich wiedzy,

jest przenikliwym obserwatorem, bie-

rze pod uwagę zaangażowanie dzieci

w działania zależnie od posiadanej wie-

dzy, od tego, co dzieci osiągnęły lub nie;

uwzględniając wiedzę dzieci, unika po-

wtarzania treści, które być może są im

dobrze znane, poznaje dziecięcą wizję

świata, nie trzyma się odgórnie określo-

nego konspektu, jest twórczy i refleksyj-

ny na każdym etapie pracy.

Wierzy, że dziecko jest zdolne do wzię-

cia odpowiedzialności za własny proces

uczenia się, za wybrane zadanie (cho-

ciażby było to tylko pilnowanie czy nie-

sienie ważnego atrybutu podczas wy-

prawy terenowej), niezależnie od tego,

czy dziecko ma dwa i pół roku, czy

pięć lat. Nauczyciel rozpoznaje indy-

widualność, promuje niezależność, nie

zmusza, daje dzieciom czas na rozwój,

okazuje szacunek. Nie mówi za dzieci,

stara się nie powtarzać ich odpowiedzi,

więcej pyta, niż wyjaśnia, wzmacnia

Praca metodą projektów dostarcza
bardzo wiele satysfakcji:

o dzieciom:

- odkrywają świat;
- biorą udział w działaniach, które przynoszą

im radość i są związane z ich zaintereso-

waniami;

- są w budujących relacjach z innymi ludźmi

– rówieśnikami i dorosłymi;

- mogą planować, wybierać, pokazać sobie

i innym, co potrafią;

o nauczycielom:

- widzą radość aktywnych, doświadczają-

cych świata dzieci, które lepiej poznają

w toku różnych działań;

- mogą sobie pozwolić na twórczość i rea-

lizowanie własnych pasji poprzez wybór

ciekawych tematów do opracowania we-

dług metody projektów;

- pokazują dzieciom złożony świat, które-

go cechą jest to, że jeden temat można

poznawać i rozpatrywać z wielu różnych

punktów widzenia (plastyki, muzyki, języ-

ka, ruchu, symboli, zdania innych osób);

- mają odwagę pracować odmiennymi spo-

sobami, uwalniając się dzięki temu od ru-

tyny i sprawdzonych schematów;

o rodzicom:

- obserwują, jak rozwija się ich dziecko, jak

wywiązuje się z zadań, ile jest w stanie

wykonać samodzielnie;

- zacieśniają z dzieckiem więź poprzez udział

w epizodach wspólnego zaangażowania;

- budują autorytet jako eksperci;
- czerpią radość, widząc, jak ważne są podej-

mowane wspólnie działania.

Bliżej przedszkola

bliżej przedszkola  12.111 grudzień 2010

19

poczucie własnej wartości poprzez pochwalenie za postawie-

nie ciekawego pytania czy wywiązanie się z zadania podczas

rozmowy z ekspertem. Zaangażowanie dzieci, nauczyciela,

personelu pomocniczego i rodziców w podejmowane zada-

nie maluje obraz przedszkola jako miejsca pełnego radości

i entuzjazmu.

Proces uczenia dzieci poprzez realizację projektu

Metoda projektów umożliwia dziecku zaangażowanie we

własny proces budowania wiedzy o świecie, kształtuje po-

stawę badawczą, począwszy od rozwijania sztuki stawiania

pytań, przez badanie i prezentowanie własnej wiedzy oraz

osiągnięć.
W toku tej metody dzieci są bardziej aktywne niż nauczyciel,

emocjonalnie zaangażowane, szczególnie gdy zajmują się te-

matem związanym z ich zainteresowaniami. Ma to wpływ na

przyswajanie wiedzy przez wykorzystanie efektu nasycenia

emocjonalnego, gdyż treści, z którymi człowiek wiąże swoje

emocje i uczucia, są łatwo zapamiętywane. Przystępując do

wykonania zadania, dzieci zawsze mają wybór, przez co uczą

się podejmowania decyzji i ponoszenia za nie odpowiedzial-

ności, czyli rozwijają umiejętności, które później będą im po-

trzebne w życiu.
Istnieje jeszcze jedna ważna korzyść – jest nią zogniskowanie

dorosłych wokół spraw interesujących dziecko, a przez to

wpływanie na umocnienie więzi rodzinnych i społecznych.

Rozmowy rodziców z dziećmi na temat realizowanego pro-

jektu, wspólne poszukiwanie informacji, dzielenie się wiedzą

budują relacje, zaufanie i bliskość.
W wielu projektach rodzice mogą być zapraszanymi do

przedszkola ekspertami (np. lekarz, księgarz, rodzic posia-

dający ciekawe zainteresowania), mogą wraz z dziećmi urzą-

dzać kącik projektu lub też uczestniczyć w spotkaniu podsu-

mowującym projekt (np. wieczór czytania bajek). Działania te

umacniają dziecko, pozwalają budować poczucie sprawstwa

i własnej wartości. Przykładowe projekty można znaleźć na

stronie: www.blizejprzedszkola.pl/metoda_projektow.



Foto: z archiwum autorki

Bibliografia:

Aktywna edukacja w przedszkolu i szkole, red. H. Krauze-Sikorska, K. Kuszak,

Poznań 2010.
Bilewicz-Kuźnia B., Parczewska T., Metoda projektów w edukacji małego dzie-

cka, Warszawa 2010.
Bobrowska-Nowak W., Zarys dziejów wychowania przedszkolnego, Warszawa

1978.
Helm J.H., Katz L.G., Mali Badacze. Metoda projektu w edukacji elementarnej,

Warszawa 2003.
Więckowski R., Funkcja programu we współczesnej edukacji przedszkolnej,

„Wychowanie w Przedszkolu” nr 7, 1992.
Włodarski Z., Matczak A., Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1996.

Barbara Bilewicz-Kuźnia – doktor nauk humanistycznych w za-

kresie pedagogiki, adiunkt w Zakładzie Pedagogiki Przedszkolnej

Instytutu Pedagogiki UMCS w Lublinie. Jest współautorką pro-

gramu wychowania przedszkolnego Ku dziecku oraz publikacji

Metoda projektów w edukacji małego dziecka, konsultantem około

50 odcinków programu edukacyjnego Jedynkowe Przedszkole oraz

programu edukacyjnego Mamo, tato, co Wy na to, redaktorem biu-

letynu Dziecko i Przedszkole, trenerem CRD w Lublinie.

blizejprzedszkola.pl

R

E

K

L

A

M

A