428

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

Zmiany w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych przez

m³odzie¿ w wieku 11-15 lat w Polsce w latach 2002-2006

Trends in psychoactive substances use among adolescents aged 11-15 years in Poland

between 2002-2006

B

ARBARA

W

OYNAROWSKA

1/

, J

OANNA

M

AZUR

2/

1/

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydzia³ Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego

2/

Zak³ad Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i M³odzie¿y, Instytut Matki i Dziecka

Introduction. Psychoactive substances use is the most frequent risk

behavior among adolescents.
Aim. To present changes in frequency of smoking, alcohol use, alcoholic

intoxication and marijuana or hashish use among 11-15-year-old

students in Poland in 2002-2006 (in relation to gender and place of

living: urban/rural areas).
Material and method. Sample was selected as representative of general

school population of three age groups with a mean age of 11.7, 13.7

and 15.7 years (2002 N=6383; 2006 N=5489). An international,

standard questionnaire (anonymous) prepared in the frame of HBSC

(Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-

national Study) was chosen as an instrument for the data collection.

The same scientific procedure was used. Data concerning previous

experimenting with smoking, current smoking, drinking beer, wine

and vodka, alcoholic intoxication and marijuana or hashish (in 15-year-

olds only) use were analyzed.
Results. The prevalence of experimenting and regular or frequent use

of the analyzed group of substances increased with age and the dynamics

of this growth was higher among girls than boys which led to diminishing

of gender differences. The percentage of students who had ever smoked,

smoke on regular bases, drink alcohol occasionally or regularly decreased

between 2002 and 2006. The proportion of students who reported

having been drunk and using marijuana or hashish remained unchanged.

This positive trends were more visible in boys than in girls.
Conclusion. There is a need for systematic monitoring of situation of

psychoactive substance use among adolescents, carrying out studies on

determinants of currently observed positive trends, and modification of

preventive programs addressed to adolescent girls.

Key words: psychoactive substances, trends, school youth

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Prof. dr hab. med. Barbara Woynarowska

Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydzia³

Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego

ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa, telefax (0-22) 622-86-41

e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

www.phie.pl

Nades³ano: 12.11.2007

Zakwalifikowano do druku: 27.12.2007

Wstêp. U¿ywanie substancji psychoaktywnych nale¿y do czêstych

zachowañ ryzykownych u dorastaj¹cej m³odzie¿y.
Cel pracy. Przedstawienie tendencji zmian w latach 2002-2006

w czêstoœci palenia tytoniu, picia i nadu¿ywania alkoholu oraz za¿ywania

marihuany lub haszyszu przez m³odzie¿ w wieku 11-15 lat w Polsce

(z uwzglêdnieniem p³ci i miejsca zamieszkania – miasto/wieœ).
Materia³ i metoda. Zbadano reprezentatywne próby m³odzie¿y szkolnej

w œrednim wieku 11,7, 13,7 i 15,7 lat (2002 r. - N=6383; 2006 r. -

N=5489). Anonimowe badania ankietowe, z zachowaniem jednolitej

procedury, wykonano w ramach dwóch edycji miêdzynarodowych badañ

nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie¿y szkolnej HBSC (Health

Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national

Study). W analizie wykorzystano pytania dotycz¹ce inicjacji tytoniowej,

aktualnego palenia, picia piwa, wina i wódki, upijania siê oraz u 15-latków

u¿ywania marihuany lub haszyszu.
Wyniki. Czêstoœæ eksperymentowania i czêstego u¿ywania analizowanych

substancji zwiêksza siê z wiekiem u obu p³ci, ale dynamika tego wzrostu

jest wiêksza u dziewcz¹t ni¿ u ch³opców, co powoduje zmniejszanie

ró¿nic zale¿nych od p³ci. W latach 2002-2006: zmniejszy³ siê odsetek

m³odzie¿y po inicjacji tytoniowej, pal¹cej regularnie papierosy, pij¹cej

regularnie i okazjonalnie alkohol; utrzyma³ siê na tym samym poziomie

odsetek nadu¿ywaj¹cych alkoholu i u¿ywaj¹cych marihuanê lub haszysz.

Tendencje zmian by³y korzystniejsze u ch³opców ni¿ u dziewcz¹t.
Wnioski. Istnieje potrzeba: dalszego monitorowania sytuacji w zakresie

u¿ywania substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿, podjêcia badañ

nad czynnikami, które mog³y le¿eæ u podstaw korzystnych trendów oraz

modyfikacji programów profilaktycznych adresowanych do dorastaj¹cych

dziewcz¹t.

S³owa kluczowe: substancje psychoaktywne, tendencje zmian, m³odzie¿

szkolna

Wykaz skrótów:
HBSC – Health Behaviour in School-aged Children
ESPAD – European School Survey Project on Alcohol

and other Drugs

Praca wykonana w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki

i Szkolnictwa Wy¿szego nr 2PO5D 043 30 realizowanego w latach

2006-2008

429

Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ w wieku 11-15 lat ...

Wstêp

U¿ywanie substancji psychoaktywnych (w tym

palenie tytoniu i picie alkoholu) nale¿y do czêstych

zachowañ ryzykownych (problemowych) dorastaj¹-

cej m³odzie¿y. Maj¹ one tendencjê do wspó³wystêpo-

wania z innymi zachowaniami ryzykownymi (np. za-

chowania agresywne, przedwczesne wspó³¿ycie p³cio-

we), tworz¹c zespó³ zachowañ ryzykownych [1].

Tradycyjnie za g³ówne zagro¿enie zwi¹zane z u¿y-

waniem substancji psychoaktywnych uznawano uza-

le¿nienie, choæ nie wszystkie substancje je wywo³uj¹.

Obecnie bierze siê pod uwagê ró¿norodne skutki zdro-

wotne i spo³eczne, okreœlane terminem szkód. U m³o-

dzie¿y, ze wzglêdu na krótki czas u¿ywania tych sub-

stancji, nale¿y braæ pod uwagê dwie grupy szkód [2]:

1. Bezpoœrednie zagro¿enia dla zdrowia i bezpie-

czeñstwa, w tym: zachowania ryzykowne podej-

mowane w stanie upoœledzenia funkcji oœrodko-

wego uk³adu nerwowego (np. prowadzenie sa-

mochodu, skoki do wody i k¹piel w miejscach

niedozwolonych, wszczynanie bójek, podejmo-

wanie stosunków p³ciowych itd.). Zdarza siê, ¿e

narkotyki zawieraj¹ toksyczne zanieczyszczenia;

u m³odzie¿y wiêksze jest te¿ ryzyko ich przedaw-

kowania.

2. Zagro¿enia dla prawidlowego rozwoju, w tym:

- utrwalanie siê nieprawid³owych sposobów ra-

dzenia sobie z trudnoœciami: substancje o dzia-

³aniu hamuj¹cym t³umi¹ przykre doznania,

stanowi¹ ucieczkê przed ró¿nymi problema-

mi; substancje pobudzaj¹ce w sztuczny spo-

sób zwiêkszaj¹ sprawnoœæ umys³ow¹, œrodki

halucynogenne powoduj¹ stany, które s¹ nie-

bezpieczn¹ alternatyw¹ dla poszukiwania kon-

struktywnych zainteresowañ

- zmniejszenie dyspozycji do nauki i szansy na

odpowiednie wykszta³cenie

- niekorzystny wp³yw na rozwój duchowy –

ograniczenie wolnoœci, zdolnoœci do samokon-

troli i panowania nad swoim cia³em i psychik¹.

Istnieje powszechne przekonanie, ¿e w ostatnich

dekadach czêstoœæ u¿ywania substancji psychoaktyw-

nych przez m³odzie¿ w Polsce systematycznie zwiêk-

sza siê. Potwierdza³y to wyniki badañ prowadzonych

w latach 80. i 90. XX wieku, cyklicznie, w reprezenta-

tywnych próbach, z wykorzystaniem podobnej proce-

dury badawczej. Nale¿¹ do nich badania HBSC (ba-

dania ogólnopolskie, od 1990 r.) [1, 3], ESPAD (bada-

nia ogólnopolskie, od 1995 r.) [4,5] i badania moko-

towskie (w 3 dzielnicach Warszawy, od 1984 r.) [6-8,

9], których wyniki wskazywa³y na tendencjê wzro-

stow¹ tych ryzykownych zachowañ w latach 90. XX

wieku Zjawisko to by³o spowodowane wieloma przy-

czynami i odpowiedzi¹ na nie by³y ró¿norodne dzia³a-

nia profilaktyczne, podejmowane przez agencje rz¹-

dowe i organizacje pozarz¹dowe. Na pocz¹tku XXI

wieku nast¹pi³a intensyfikacja tych dzia³añ, w 2002 r.

na³o¿ono na szko³y obowi¹zek realizacji programów

profilaktycznych [10]. Kontynuowanie badañ nad

rozpowszechnieniem u¿ywania przez m³odzie¿ sub-

stancji psychoaktywnych mo¿e byæ przydatne w oce-

nie skutecznoœci dzia³añ profilaktycznych.

Cel pracy

Przedstawienie tendencji zmian w czêstoœci pa-

lenia tytoniu, picia i nadu¿ywania alkoholu przez

m³odzie¿ w wieku 11, 13 i 15 lat oraz za¿ywania ma-

rihuany lub haszyszu przez 15-latki w Polsce

(z uwzglêdnieniem p³ci i miejsca zamieszkania) w la-

tach 2002-2006, czyli w okresie, w którym po raz

pierwszy przepisy prawne zobowi¹za³y szko³y do re-

alizacji programów profilaktycznych.

Materia³ i metoda

Badania przeprowadzono w 2002 r. i 2006 r., w ra-

mach dwóch kolejnych serii miêdzynarodowych ba-

dañ nad zachowaniami zdrowotnymi m³odzie¿y szkol-

nej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children:

A WHO Collaborative Cross-national Study), wyko-

nywanych co cztery lata, we wspó³pracy z Biurem

Europejskim Œwiatowej Organizacji Zdrowia.

Zbadano trzy grupy m³odzie¿y: w œrednim wie-

ku 11,7 lat (uczniowie klas V szkó³ podstawowych),

13,7 i 15,7 lat (uczniowie klas I i III gimnazjów). Licz-

bê badanych podano w tabeli I. By³y to próby repre-

zentatywne dla kraju, wybrane metod¹ losowania

dwustopniowego zespo³owego (w pierwszym etapie

losowano powiaty, w drugim klasy), ze stratyfikacj¹

na miejsce zamieszkania. Próbê wylosowano w 2002

r. i u¿yto j¹ ponownie w 2006 r. po nieznacznej mody-

Tabela I. Liczba m³odzie¿y badanej w 2002 r. i 2006 r. wed³ug p³ci, wieku i miejsca zamieszkania

Table I. Sample size of adolescents in 2002 and 2006, by gender, age and place of residence

Ch³opcy/BoysDziewczêta/Girls

Rok

Ogó³em

11 lat

13 lat

15 lat

11 lat

13 lat

15 lat

Miasto

Wieœ

Year

Total

11 yrs13 yrs15 yrs11 yrs13 yrs15 yrs

Urban area

Rural area

2002

6383

1077

1090

1037

1023

1041

1115

3975

2408

2006

5489

756

801

1092

794

851

1195

3442

2047

430

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

fikacji (88,6% klas, w których wykonano badanie

w 2006 r. pochodzi³o ze szkó³ bior¹cych udzia³ w ba-

daniu w 2002 r.). WskaŸnik realizacji próby wynosi³

odpowiednio 87,8% i 81,8%. Szczegó³owy opis dobo-

ru próby podano w raportach technicznych z badañ

[11, 12].

Narzêdziem, badawczym by³ miêdzynarodowy,

standardowy kwestionariusz HBSC. W opracowaniu

niniejszym wykorzystano nastêpuj¹ce pytania, które

by³y tak samo sformu³owane w obu seriach badañ:

- Czy pali³eœ ju¿ kiedykolwiek tytoñ? (co najmniej

jednego papierosa, cygaro lub fajkê), kategorie od-

powiedzi: tak; nie;

- Jak czêsto obecnie palisz papierosy? kategorie od-

powiedzi: codziennie; co najmniej 1 raz w tygo-

dniu, ale nie codziennie; rzadziej ni¿ 1 raz w tygo-

dniu; nie palê wcale;

- Jak czêsto obecnie pijesz napoje alkoholowe takie

jak piwo, wino, wódka? (weŸ pod uwagê nawet

ma³e iloœci wypijanego alkoholu) kategorie odpo-

wiedzi: codziennie; w ka¿dym tygodniu; w ka¿dym

miesi¹cu; rzadko, nigdy;

- Czy wypi³eœ kiedyœ tak du¿o alkoholu, ¿e czu³eœ siê

naprawdê pijany? kategorie odpowiedzi: nie, nigdy;

tak, 1 raz; tak, 2-3 razy; tak, 4-10 razy; tak,

wiêcej ni¿ 10 razy;

- Czy kiedykolwiek u¿ywa³eœ marihuany („trawy”,

„skuna”) lub haszyszu w ca³ym ¿yciu i w ostat-

nich 12 miesi¹cach? kategorie odpowiedzi: nigdy;

1 lub 2 razy; 3-5 razy; 6-9 razy; 10-19 razy;

20-29 razy; 40 razy i wiêcej (pytanie to zadano

tylko 15-latkom).

Anonimow¹ ankietê przeprowadzono w wyloso-

wanych klasach metod¹ audytoryjn¹, w tej samej po-

rze roku (luty - marzec), z zachowaniem tej samej

procedury badania (ze zwróceniem szczególnej uwagi

na zapewnienie badanym anonimowoœci), zgodnej

z protoko³em badawczym HBSC. Ankieterzy, g³ów-

nie pielêgniarki szkolne, spoza szkó³ do których

uczêszczali uczniowie, zostali odpowiednio dobrani

i przeszkoleni; znaczna ich czêœæ uczestniczy³a w re-

alizacji obu serii badañ

Istotnoœæ ró¿nic wyników uzyskanych w obu se-

riach badañ badano testem c

2

.

Wyniki
Palenie tytoniu

Czêstoœæ prób palenia tytoniu zwiêksza siê

z wiekiem; w 2006 r. u ch³opców mia³o je za sob¹

16,7% 11-latków i 63,1% 15-latków, u dziewcz¹t od-

powiednio 7,2% i 55,0%. Dynamika wzrostu z wie-

kiem odsetka eksperymentuj¹cych z tytoniem jest

wiêksza u dziewcz¹t ni¿ u ch³opców, co powoduje

wyraŸne zmniejszenie siê u 15-latków ró¿nic zale¿-

nych od p³ci. Odsetki m³odzie¿y po inicjacji tytonio-

wej, we wszystkich grupach wieku by³y statystycznie

istotnie mniejsze w 2006 r. ni¿ w 2002 r. (tab. II).

Czêstoœæ prób palenia u ch³opców zamieszkuj¹-

cych w mieœcie i na wsi by³a zbli¿ona, u dziewcz¹t

wiêksza w mieœcie. W 2006 r. w stosunku do 2002 r. w

obu œrodowiskach zmniejszy³y siê odsetki m³odzie¿y

po inicjacji tytoniowej (ró¿nice istotne statystycz-

nie). Tendencja spadkowa by³a najwiêksza u ch³op-

ców i dziewcz¹t w mieœcie (ryc. 1).

Tabela II. Próby palenia tytoniu i aktualne palenie wœród m³odzie¿y w wieku 11, 13 i 15 lat wed³ug p³ci i wieku w 2002 r. i 2006 r. (% badanych)

Table II. Ever having smoked and current smoking among 11-13- and 15-year-old adolescents, by gender and age (%)

Ch³opcy/BoysDziewczêta/Girls

11 lat

13 lat

15 lat

11 lat

13 lat

15 lat

11 yrs13 yrs 15 yrs 11 yrs13 yrs 15 yrs

Próbowali paliæ / Ever having smoked

2002

27,2

52,7

69,8

12,1

39,5

61,4

2006

16,7

34,4

63,1

7,2

28,6

55,0

p

<0,001

<0,001

0,001

0,001

<0,001

0,002

Pal¹ obecnie / Current smoking

codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu

once a week or daily

2002

3,8

11,7

26,3

0,6

7,5

17,0

2006

1,8

5,4

18,5

0,7

4,9

14,1

rzadziej ni¿ 1 raz w tygodniu

less than once a week

2002

4,4

7,2

7,8

2,3

6,2

9,0

2006

1,7

3,6

5,4

0,3

3,2

7,0

nie pal¹ wcale

do not smoke

2002

91,8

81,1

65,9

97,1

86,3

74,0

2006

96,5

91,0

76,1

99,0

91,9

78,9

p

<0,001

<0,001

<0,001

0,001

<0,001

0,021

431

Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ w wieku 11-15 lat ...

W 2006 r. pali³o tytoñ regularnie (tzn. co-

dziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu) w okre-

sie, gdy przeprowadzano badanie, w zale¿noœci od

wieku i p³ci, od 0,7% 11-letnich dziewcz¹t do 18,5%

15-letnich ch³opców. Z wiekiem odsetek regularnie

pal¹cych zwiêksza siê, przy równoczesnym zmniej-

szaniu siê ró¿nic miêdzy ch³opcami i dziewczêtami

(tab. II).

U obu p³ci w 2006 r., w porównaniu do 2002 r.,

czêstoœæ regularnego palenia by³a istotnie statystycz-

nie mniejsza, szczególnie u ch³opców (tab. II). Ta ko-

rzystna zmiana dotyczy ch³opców zamieszkuj¹cych

w mieœcie i na wsi (ryc. 2), a u dziewcz¹t wystêpuje

jedynie u 13- i 15-latek mieszkaj¹cych w mieœcie.

U dziewcz¹t wiejskich, u których czêstoœæ regular-

nego palenia by³a dwukrotnie mniejsza ni¿ u dziew-

cz¹t miejskich, w okresie analizowanych 4 lat, nie

uleg³a ona zmianie w grupie 11- i 13-latek i zwiêkszy-

³a siê wœród 15-latek, ale ró¿nice by³y nieistotne sta-

tystycznie.

Picie napojów alkoholowych

Najczêœciej spo¿ywanym przez m³odzie¿ napo-

jem alkoholowym jest piwo. W 2006 r. czêsto (tzn.

w ka¿dym tygodniu, w tym codziennie) pi³o piwo

oko³o 1% 11-latków, a wœród 15-latków 15% ch³op-

ców i 5% dziewcz¹t. Nigdy nie pi³o piwa wœród 11-

latków 2/3 badanych, wœród 15-latków mniej ni¿ 1/3

badanych (tab. II).

W latach 2002-2006 odsetki czêsto pij¹cych piwo

zmniejszy³y siê u ch³opców w mieœcie i na wsi (ró¿-

nice istotne statystycznie tylko u 13-latków). U dziew-

Ryc. 3. Odsetki m³odzie¿y w wieku 11,13 i 15 lat, która czêsto pije

piwo (w ka¿dym tygodniu lub codziennie) wed³ug p³ci i miejsca zamiesz-

kania w latach 2002-2006
Fig. 3. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who drink beer

frequently (weekly or daily) by gender and place of residence in 2002

and 2006

Ryc. 1. Odsetki m³odzie¿y w wieku 11,13 i 15 lat, która próbowa³a

paliæ papierosy wed³ug p³ci i miejsca zamieszkania w latach 2002 i 2006
Fig. 1. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who reported ever

having smoked by gender and place of residence in 2002 and 2006

26

54

68

15

36

64

0

10

20

30

40

50

60

70

80

11 lat

13 lat

15 lat

%

13

43

66

7

33

58

0

10

20

30

40

50

60

70

80

11 lat

13 lat

15 lat

%

30

51

72

20

32

62

0

10

20

30

40

50

60

70

80

11 lat

13 lat

15 lat

%

10

33

54

7

21

51

0

10

20

30

40

50

60

70

80

11 lat

13 lat

15 lat

%

2002
2006

Chłopcy, miasto

Chłopcy, wieś

Dziewczęta, miasto

Dziewczęta, wieś

Ryc. 2. Odsetki m³odzie¿y w wieku 11,13 i 15 lat, która pali regularnie

papierosy (codziennie lub co najmniej 1 raz w tygodniu) wed³ug p³ci

i miejsca zamieszkania w latach 2002-2006
Fig. 2. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who smoke regularly

(daily or at least once per week) by gender and place of residence in

2002 and 2006

1

10

22

1

7

16

0

5

10

15

20

25

30

11 lat

13 lat

15 lat

%

3

12

25

2

5

18

0

5

10

15

20

25

30

11 lat

13 lat

15 lat

%

6

12

28

2

6

20

0

5

10

15

20

25

30

11 la t

13 lat

15 la t

%

0

3

9

0

2

12

0

5

10

15

20

25

30

11 lat

13 lat

15 lat

%

2002
2006

Chłopcy, miasto

Chłopcy, wieś

Dziewczęta, miasto

Dziewczęta, wieś

4

6

2

4

20

15

0

5

10

15

20

25

11 lat

13 lat

15 lat

33

1

3

0

2

0

5

10

15

20

25

11lat

13lat

15lat

2002
2006

8

16

4

2

15

1

0

5

10

15

20

25

11 lat

13 lat

15 lat

9
6

0

4

3

1

0

5

10

15

20

25

11lat

13lat

15lat

Chłopcy, miasto

Chłopcy, wieś

Dziewczęta, miasto

Dziewczęta, wieś

cz¹t dotyczy³o to tylko 15-latek w mieœcie (p<0,05)

(ryc. 3).

Zdecydowanie rzadziej pij¹ nastolatki wino

i wódkê – w 2006 r. w ka¿dym tygodniu (w tym

codziennie) pi³o te napoje od 0,1% najm³odszych

dziewcz¹t do 3,5% najstarszych ch³opców. Podobnie,

jak w przypadku piwa, odsetki m³odzie¿y nigdy nie-

pij¹cej wina i wódki zmniejszaj¹ siê z wiekiem (tab. II).

432

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

Czêstoœæ nadu¿ywania alkoholu – upijania siê

równie¿ wyraŸnie zwiêksza siê z wiekiem: w 2006 r.,

co najmniej 1 raz w ¿yciu, upi³o siê wœród ch³opców

od oko³o 15% 11-latków do 57% 15-latków, wœród

dziewcz¹t odpowiednio od 6% do 48%. Wœród 15-lat-

ków co pi¹ty ch³opiec i co dziesi¹ta dziewczynka upi-

³a siê 4 razy lub wiêcej. Z wiekiem zmniejszaj¹ siê

ró¿nice w czêstoœci upijania siê zale¿ne od p³ci.

Nie stwierdzono istotnych statystycznie ró¿nic

w czêstoœci upijania siê m³odzie¿y w 2002 i 2006 r.,

choæ u dziewcz¹t 15-letnich zwiêkszy³ siê o 5 punk-

tów procentowych odsetek upijaj¹cych siê czêœciej

Tabela III. Czêstoœæ picia piwa, wina i wódki oraz upijania siê wœród m³odzie¿y w wieku 11, 13 i 15 lat wed³ug p³ci i wieku w 2002 r. i 2006 r.

(% badanych)

Table III. Frequency of drinking beer, wine and vodka and getting drunk among 11-13- and 15-year-old adolescents by gender and age (%)

Ch³opcy/BoysDziewczêta/Girls

11 lat

13 lat

15 lat

11 lat

13 lat

15 lat

11 yrs13 yrs 15 yrs 11 yrs13 yrs 15 yrs

Picie piwa / Drinking beer

w ka¿dym tygodniu, w tym codziennie

weekly or daily

2002

2,5

7,5

17,6

0,5

3,6

6,7

2006

1,2

3,9

15,0

0,5

2,3

5,2

w ka¿dym miesi¹cu lub rzadko

every month or rarely

2002

24,0

41,6

60,5

12,1

36,2

58,3

2006

25,9

40,6

59,0

17,5

37,9

61,8

nigdy /never

2002

73,5

50,9

21,9

87,4

60,2

35,0

2006

72,9

55,5

26,0

82,0

59,8

33,0

p

0,089

0,002

0,046

0,005

0,201

0,128

Picie wina / Drinking wine

w ka¿dym tygodniu, w tym codziennie

weekly or daily

2002

1,4

2,4

4,4

0,3

1,8

1,1

2006

0,5

1,1

2,8

0,2

0,5

0,6

w ka¿dym miesi¹cu lub rzadko

every month or rarely

2002

11,5

22,5

38,8

7,5

19,6

41,6

2006

13,0

20,9

39,1

8,9

22,3

44,2

nigdy/never

2002

87,1

75,1

56,8

92,2

78,6

58,3

2006

86,5

77,9

51,7

90,8

77,3

55,2

p

0,124

0,079

0,113

0,526

0,017

0,111

Picie wódki / Drinking vodka

w ka¿dym tygodniu, w tym codziennie

weekly or daily

2002

1,0

2,7

5,2

0,7

1,8

1,1

2006

0,4

1,2

3,5

0,1

0,2

1,3

w ka¿dym miesi¹cu lub rzadko

every month or rarely

2002

8,9

21,2

47,6

2,8

13,7

36,5

2006

5,2

15,8

46,2

1,3

11,5

31,7

nigdy/never

2002

90,2

76,1

47,2

96,6

84,5

61,4

2006

94,4

83,2

50,3

98,6

88,3

67,0

p

0,005

0,002

0,005

0,082

0,006

0,031

Upijanie siê / Drunkenness

4 razy lub wiêcej/4 times or more

2002

1,8

5,9

20,6

0,3

3,0

8,8

2006

2,2

5,1

22,7

0,2

1,7

10,3

2-3 razy/2-3 times or more

2002

2,4

8,6

19,4

0,9

5,5

13,9

2006

2,4

8,4

19,2

1,1

6,9

17,1

1 raz/once

2002

8,6

16,0

18,5

3,4

12,3

21,3

2006

9,9

16,1

15,5

4,6

15,3

20,8

nigdy/never

2002

87,2

69,5

41,5

95,4

79,2

56,0

2006

85,5

70,4

42,6

94,1

76,1

51,8

p

0,719

0,894

0,248

0,613

0,043

0,071

433

Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ w wieku 11-15 lat ...

ni¿ 2-3 razy (tab. III). Analizuj¹c tendencjê zmian

w latach 2002-2006 czêstoœci wielokrotnego upija-

nia siê m³odzie¿y w zale¿noœci od miejsca zamiesz-

kania (ryc. 4) nie stwierdzono istotnie statystycznych

ró¿nic u ch³opców na wsi i dziewcz¹t w mieœcie.

W 2006 r., porównaniu z 2002 r. odsetek upijaj¹cych

siê 15-latków by³ istotnie statystycznie wiêkszy

u dziewcz¹t na wsi (p<0,001) i ch³opców w mieœcie

(p<0,05).

Ryc. 4. Odsetki m³odzie¿y w wieku 11,13 i 15 lat, która upi³a siê

2-3 razy lub czêœciej wed³ug p³ci i miejsca zamieszkania w latach

2002-2006
Fig. 4. Percentage of 11-, 13- and 15 year old youth who have been

drunk 2-3 times or more by gender and place of residence in 2002 and

2006

1

11

4

21

5

2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

11 lat

13 lat

15 lat

%

2002
2006

31

10

2

11

32

1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

11 lat

13 lat

15 lat

%

10

37

15

6

5

38

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

11 lat

13 lat

15 lat

%

Chłopcy, wieś

Dziewczęta, miasto

Dziewczęta, wieś

3

17

42

12

44

4

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

11lat

13lat

15lat

%

Chłopcy, miasto

Tabela IV. U¿ywanie marihuany lub haszyszu w ca³ym ¿yciu i w ostatnich 12 miesi¹cach przez m³odzie¿ w wieku 15 lat wed³ug p³ci w 2002 r. i 2006 r.

(% badanych)

Table IV. Using marijuana or hashish in a lifetime and in the last 12 months among 15 year old adolescents by gender (%)

Ch³opcy/BoysDziewczêta/Girls

U¿ywali marihuany lub haszyszu

w ca³ym ¿yciu

w ostatnich 12 miesi¹cach

w ca³ym ¿yciu

w ostatnich 12 miesi¹cach

Used marijuana or hashish

In a lifetime

in the last 12 months

In a lifetime

in the last 12 months

10 razy lub wiêcej / 10 times or more

2002

6,6

4,9

1,9

1,2

2006

6,5

4,2

2,3

0,9

3-9 razy / 3-9 times

2002

7,2

5,7

4,5

3,3

2006

6,8

5,3

3,4

2,8

1-2 razy / 1-2 times

2002

11,2

10,3

5,2

4,8

2006

10,7

9,1

7,7

5,0

nigdy / never

2002

75,0

79,1

88,4

90,7

2006

76,0

81,4

86,6

91,3

p

0,966

0,576

0,052

0,817

U¿ywanie marihuany lub haszyszu

Marihuanê lub haszysz u¿ywa³ kiedykolwiek

w ¿yciu co czwarty, a w ostatnich 12 miesi¹cach co

pi¹ty 15-letni ch³opiec. Odsetki dziewcz¹t u¿ywaj¹-

cych tych substancji s¹ dwukrotnie mniejsze. Naj-

liczniejsza jest grupa eksperymentuj¹cych z marihu-

an¹ lub haszyszem 1-2 razy. W 2006 r. u¿ywa³o te

substancje w ostatnich 12 miesi¹cach 3 razy lub wiê-

cej 13,3% ch³opców i 3,6 % dziewcz¹t i czêstoœæ ta

by³a podobna jak w 2002 r. (ró¿nice nieistotne staty-

stycznie) (tab. IV).

Czêstoœæ u¿ywania przetworów konopi u obu p³ci

jest wiêksza w mieœcie ni¿ na wsi (ryc. 5). W 2006 r.

w stosunku do 2002 r. zaznaczy³a siê tendencja do

zmniejszania siê odsetka u¿ywaj¹cych ich ch³opców

w mieœcie i na wsi oraz dziewcz¹t w mieœcie; w dziew-

cz¹t na wsi tendencja by³a odwrotna. Ró¿nice te by³y

niewielkie i nieistotne statystycznie.

Ryc. 5. Odsetki m³odzie¿y w wieku 15 lat, która za¿ywa³a marihuanê

lub haszysz co najmniej 1 raz w ostatnich 12 miesi¹cach wed³ug p³ci

i miejsca zamieszkania w latach 2002-2006
Fig. 5. Percentage of 15 year old youth who used marijuana or hashish

at least once within the last 12 months by gender and place of residence

in 2002 and 2006

17

20

15

23

0

5

10

15

20

25

%

14

3

11

5

0

5

10

15

20

25

%

2002

2006

Chłopcy

Dziewczęta

miasto

wieś

miasto

wieś

434

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

Dyskusja

Prezentowane wyniki badañ, wykonanych w re-

prezentatywnej próbie nastolatków wskazuj¹, ¿e czê-

stoϾ eksperymentowania, a nawet wielokrotnego

palenia, picia i nadu¿ywania alkoholu dotyczy ju¿

11-latków i wyraŸnie zwiêksza siê z wiekiem u m³o-

dzie¿y obu p³ci, zamieszkuj¹cej w mieœcie i na wsi.

Wskazuje to na potrzebê wczesnego rozpoczynania

dzia³añ profilaktycznych, ju¿ w szkole podstawowej,

oraz kontynuowania ich przez ca³y okres nauki w gim-

nazjum.

Wykorzystanie w obu badaniach tej samej próby,

identycznego narzêdzia i procedury badawczej po-

zwala na wiarygodn¹ ocenê tendencji zmian analizo-

wanych wskaŸników. Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e

w 2006 r. w stosunku do 2002 r. nast¹pi³y korzystne

zmiany w zakresie u¿ywania przez m³odzie¿ w wie-

ku 11-15 lat substancji psychoaktywnych. W okresie

tym :

• Zmniejszy³ siê odsetek m³odzie¿y:

- podejmuj¹cej próby palenia, pal¹cej regularnie

i okazjonalnie; mo¿e mieæ to istotne znaczenie

dla dzia³añ profilaktycznych wobec faktu, ¿e

eksperymentowanie z tytoniem „toruje drogê”

do prób picia alkoholu, a nastêpnie u¿ywania

przetworów konopi i innych narkotyków,

- pij¹cej alkohol regularnie (w ka¿dym tygodniu)

i okazjonalnie; mo¿e byæ to efekt zmniejszenia

siê czêstoœci palenia, na co wskazuj¹ wyniki

wczeœniejszych analiz - zahamowanie u 15-lat-

ków, w latach 1998-2002 wspó³wystêpowania

codziennego palenia i upijania siê by³o spowo-

dowane malej¹cym trendem palenia tytoniu [1];

• Utrzyma³ siê na tym samym poziomie odsetek

m³odzie¿y nadu¿ywaj¹cej alkoholu i 15-latków

u¿ywaj¹cych marihuanê lub haszysz. Jedynie

u dziewcz¹t zaznaczy³a siê tendencja do zwiêk-

szenia siê odsetka za¿ywaj¹cych przetwory kono-

pi 1-2 razy w ¿yciu (ró¿nice na granicy istotnoœci

statystycznej (p=0,0052).

Na zahamowanie lub co najmniej stabilizacjê

w ostatnich latach wzrastaj¹cego w latach 90. rozpo-

wszechnienia u¿ywania substancji psychoaktywnych

przez 15-latki wskazuj¹ tak¿e wyniki:

- badañ ESPAD – w 2005 r. w porównaniu z 2003 r.,

zmniejszy³ siê odsetek m³odzie¿y po inicjacji ty-

toniowej, pij¹cych alkohol, upijaj¹cych siê i u¿y-

waj¹cych marihuany lub haszyszu, innych nar-

kotyków oraz leków uspokajaj¹cych i nasennych

bez przepisu lekarza. Autor tego badania J. Siero-

s³awski zastrzega jednak, ¿e badania w 2003 r.

wykonano w klasach III na wiosnê, w 2005 r. na

jesieni – badani byli wiêc o kilka miesiêcy m³odsi,

co mog³o wp³yn¹æ na zani¿enie wyników [5];

- badañ mokotowskich – w 2004 r.: po raz pierwszy

od rozpoczêcia badañ w 1984 r. zmniejszy³o siê

rozpowszechnienie picia piwa, znacz¹co zmniej-

szy³y siê odsetki pal¹cych codziennie i okazjonal-

nie, u¿ywaj¹cych leków nasennych i uspokajaj¹-

cych, zahamowaniu uleg³ trend wzrostowy w u¿y-

waniu narkotyków [9].

Trudno jest obecnie prognozowaæ, czy opisane

wy¿ej korzystne zmiany bêd¹ utrzymywaæ siê w na-

stêpnych latach oraz jakie s¹ ich przyczyny. Zdaniem

K. Ostaszewskiego [13] w interpretacji tej korzystnej

zmiany mo¿na rozwa¿aæ cztery hipotezy:

- pesymistyczna – zmniejszenie w ostatnich la-

tach wiarygodnoœci danych zebranych w szkol-

nych badaniach ankietowych, spowodowane m.

in.: du¿¹ liczb¹ badañ ankietowych, niechêci¹

m³odzie¿y do przyznawania siê do u¿ywania sub-

stancji psychoaktywnych (zachowania nieakcep-

towanego spo³ecznie) w zwi¹zku z wprowadze-

niem przepisów o karalnoœci za posiadanie nar-

kotyków, zaostrzeniem konsekwencji wobec

uczniów u¿ywaj¹cych ich w szkole;

- optymistyczna – rzeczywiste zmniejszenie u¿y-

wania tych substancji, jako odroczony efekt dzia-

³añ profilaktycznych, wdra¿anych przez ró¿ne or-

ganizacje, w tym tak¿e szkolnych programów pro-

filaktycznych. Wyniki ESPAD z 2005 r. wskazuj¹,

¿e oko³o 70% uczniów uczestniczy³o w ostatnich

12 miesi¹cach w zajêciach profilaktycznych.

Uczestnictwo w tych zajêciach wp³ynê³o na

zmniejszenie siê odsetka pij¹cych alkohol w ostat-

nich 30 dniach, a nie mia³o wp³ywu na czêstoœæ

palenia, upijania siê i u¿ywania narkotyków [5];

- neutralna – przejaw ogólniejszych zjawisk spo-

³ecznych i tendencji cywilizacyjnych;

- zaskakuj¹ca – efekt zmian w szkolnictwie – zmia-

na sytuacji szkolnej 15-latków, którzy przed 2002 r.

byli uczniami pierwszej klasy szko³y ponadpod-

stawowej (nasilenie zachowañ problemowych

w okresie zmiany szko³y i trudnoœci adaptacyj-

nych w „nowej” szkole), a w nastêpnych latach

byli uczniami ostatniej klasy gimnazjum („starej”

szko³y). W obu analizowanych seriach badañ

HBSC i ESPAD badano ju¿ uczniów gimnazjów.

Wyniki prezentowanych badañ wskazuj¹ tak¿e

na odrêbnoœci w dynamice zmian analizowanych za-

chowañ u dziewcz¹t i ch³opców. W przypadku

wszystkich wskaŸników dynamika ich zmian z wie-

kiem by³a wiêksza u dziewcz¹t, co powodowa³o stop-

niowe zmniejszanie siê ró¿nic zale¿nych od p³ci. Ta

tendencja do wiêkszego „przyrostu” lub mniejszego

spadku zachowañ problemowych u dziewcz¹t („do-

ganiania” ch³opców) by³a widoczna w badaniach

HBSC w latach wczeœniejszych i nadal siê utrzymuje.

Na istnienie podobnego zjawiska wskazuj¹ wyniki

435

Woynarowska B, Mazur J. Zmiany w u¿ywaniu substancji psychoaktywnych przez m³odzie¿ w wieku 11-15 lat ...

badañ ESPAD [5] oraz badañ mokotowskich [9]. W

tych ostatnich badaniach stwierdzono, ¿e w 2004 r.

dziewczêta zamieszkuj¹ce w du¿ym mieœcie „wyprze-

dzi³y” ch³opców we wszystkich wskaŸnikach palenia

oraz w piciu alkoholu w ostatnich 30 dniach. Podob-

ne zjawisko wyst¹pi³o ju¿ znacznie wczeœniej w wie-

lu krajach Europy zachodniej i pó³nocnej [14] i dziew-

czêta w Polsce „pod¹¿aj¹” podobn¹ drog¹. Jest to efekt

wielu przemian spo³ecznych i obyczajowych we wspó-

³czesnym œwiecie. Fakt ten nale¿y wzi¹æ pod uwagê w

programach profilaktycznych adresowanych do

dziewcz¹t.

Podobne, jak opisane wy¿ej, zmniejszanie siê ró¿-

nic zale¿nych od p³ci w paleniu tytoniu i u¿ywaniu

alkoholu stwierdza siê u osób doros³ych. Wyniki Dia-

gnozy spo³ecznej 2007 [15] wskazuj¹, ¿e w latach

2003-2007: odsetek pal¹cych papierosy zmniejszy³ siê

u mê¿czyzn (z 41,3% do 38,6%), a kobiet pozosta³ na

tym poziomie (22,9% i 23,2%); odsetek nadu¿ywaj¹-

cych alkoholu wzrós³ u mê¿czyzn (z 8,3% do 10,6%)

w mniejszym stopniu ni¿ u kobiet (z 1,0% do 1,8%).

Zmniejszanie siê dystansu miêdzy mê¿czyznami a ko-

bietami w paleniu papierosów, nadu¿ywaniu alkoho-

lu i za¿ywaniu narkotyków dotyczy przede wszyst-

kim grupy wieku 16-18 lat. Zjawisko to, zaobserwo-

wane w 2005 r., okreœli³ J. Czapiñski jako „efekt poko-

lenia T” (od transformacji; dotyczy³o urodzonych po

1989 r.) lub „¿eñskim tsunami”. Uwa¿a, ¿e mo¿e byæ

to „w jakiejœ mierze efekt wykraczaj¹cych poza Pol-

skê trendów kulturowych, zwi¹zanych m. in. z re-

wizj¹ podzia³u ról spo³ecznych i ewolucj¹ spo³ecz-

nych oczekiwañ wobec kobiet” (s. 206).

Wydaje siê tak¿e, ¿e w najbli¿szych latach mo¿-

na oczekiwaæ wyrównywania siê ró¿nic w rozpo-

wszechnieniu u¿ywania substancji psychoaktyw-

nych przez m³odzie¿ mieszkaj¹c¹ w mieœcie i na wsi.

Dotyczyæ to bêdzie zw³aszcza dziewcz¹t, u których

w prezentowanych badaniach zwiêkszy³ siê odsetek

15-latek mieszkaj¹cych na wsi regularnie pal¹cych,

czêsto upijaj¹cych siê i u¿ywaj¹cych marihuany lub

haszyszu. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w krajach rozwiniê-

tych od dawna nie analizuje siê zachowañ zdrowot-

nych ze wzglêdu na miejsce zamieszkania i w bada-

niach HBSC taka zmienna nie jest uwzglêdniana

w kwestionariuszu miêdzynarodowym.

Wnioski

1. W latach 2002-2006 nast¹pi³y w Polsce korzyst-

ne zmiany w rozpowszechnieniu u¿ywania sub-

stancji psychoaktywnych wœród dorastaj¹cej

m³odzie¿y – zahamowanie trendu wzrostowego

wystêpuj¹cego w latach 90. XX wieku. Istnieje

potrzeba kontynuowania dzia³añ profilaktycz-

nych, monitorowania sytuacji w tym zakresie

oraz podjêcia próby ustalenia jakie czynniki spo-

wodowa³y te korzystne zmiany.

2. Dorastaj¹ce dziewczêta stanowi¹ grupê zwiêk-

szonego ryzyka u¿ywania substancji psychoak-

tywnych i w najbli¿szych latach ró¿nice zale¿ne

od p³ci bêd¹ siê zacieraæ. Zahamowanie tego nie-

korzystnego trendu, zw³aszcza z punktu widze-

nia zdrowia prokreacyjnego dziewcz¹t, jest wy-

zwaniem dla osób planuj¹cych i realizuj¹cych

programy profilaktyczne.

3. W najbli¿szych latach mo¿na oczekiwaæ dalsze-

go zmniejszania siê ró¿nic w rozpowszechnie-

niu u¿ywania substancji psychoaktywnych

przez m³odzie¿ (zw³aszcza dziewczêta) miesz-

kaj¹c¹ w mieœcie i na wsi.

1. Mazur J, Woynarowska B. Wspó³wystêpowanie palenia

tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowañ ryzykownych

u m³odzie¿y szkolnej. Tendencje zmian w latach 1990-

2002. Alkoholizm Narkomania 2004; 18(1-2): 29-43.

2. Ostaszewski K. Zapobieganie u¿ywaniu substancji psycho-

aktywnych [w:] Woynarowska B (red): Edukacja zdro-

wotna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007: 483-517.

3. Woynarowska B. Zachowania problemowe m³odzie¿y

w wieku 11-15 lat w Polsce w 2002 roku i ich zmiany

w latach 1990-2002 [w:] Prajsner M (red): M³odzie¿

z grup ryzyka. Perspektywy profilaktyki. Pañstwowa Agen-

cja Rozwi¹zywania Problemów Alkoholowych, Warszawa

2003: 31-37.

4. Sieros³awski J, Zieliñski A. Narkotyki a m³odzie¿. Serwis

Informacyjny Narkomania 2000; 12/13: 26-46.

5. Sieros³awski J. U¿ywanie alkoholu i narkotyków przez

m³odzie¿ szkoln¹. Raport ogólnopolskich badañ ankieto-

wych zrealizowanych w 2005 roku. Instytut Psychiatrii

i Neurologii, Warszawa 2005: www.kbpn.gov.pl/zak³ad-

ka Epidemiologia narkomanii

Piœmiennictwo / References

6. Okulicz-Kozaryn K, Borucka A. Picie alkoholu z moko-

towskich szkó³ œrednich w latach 1984-2000. Alkoholizm

Narkomania 2001; 14(2): 245-259.

7. Ostaszewski K. Trendy w u¿ywaniu przez m³odzie¿ sub-

stancji psychoaktywnych. Badania mokotowskie – konty-

nuacja. Alkoholizm Narkomania 2001; 14(3): 387-406.

8. Ostaszewski K. Trendy w paleniu papierosów przez 15-

letnia m³odzie¿. Badania mokotowskie 1984-2000. Med.

Wieku Rozwoj 2003; 8(1), 105-120.

9. Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A i wsp. Raport tech-

niczny z realizacji projektu badawczego p.n. „Monitoro-

wanie trendów u¿ywania substancji psychoaktywnych oraz

wskaŸników innych wybranych aspektów zdrowia psychicz-

nego u m³odzie¿y szkolnej” Instytut Psychiatrii i Neurolo-

gii, Warszawa 2005.

10. ***Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i Spor-

tu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie

w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz szko³y

publicznej (Dz. U. 2002, Nr 10, poz. 90).

436

Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 428-436

11. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne, zdro-

wie i postrzeganie szko³y przez m³odzie¿ w Polsce w 2002

roku. Raport techniczny z badañ. Katedra Biomedycznych

Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydzia³ Pedagogiczny

Uniwersytetu Warszawskiego, Zak³ad Epidemiologii In-

stytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2002.

12. Mazur J, Woynarowska B, Ko³o³o H. Zdrowie subiektyw-

ne, styl ¿ycia i œrodowisko psychospo³eczne m³odzie¿y

szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badañ HBSC 2006.

Instytut Matki i Dziecka Zak³ad Epidemiologii, Warszawa

2007.

13. Ostaszewski K. M³odzie¿ a substancje psychoaktywne. Re-

medium 2007; 2/3: 1-3.

14. Woynarowska B, Mazur J, Ko³o³o H, Ma³kowska A. Zdro-

wie, zachowania zdrowotne i œrodowisko spo³eczne m³o-

dzie¿y w krajach Unii Europejskiej. Katedra Biomedycz-

nych Podstaw Rozwoju i Wychowania, Wydzia³ Pedago-

giczny Uniwersytetu Warszawskiego, Zak³ad Epidemio-

logii Instytutu Matki i Dziecka, Warszawa 2005.

15. Czapiñski J. Cechy osobowoœci i styl ¿ycia [w:] Czapiñski J,

Panek T (red): Diagnoza Spo³eczna 2007. Warunki i ja-

koœæ ¿ycia Polaków. Raport. Rada Monitoringu Spo³eczne-

go, Warszawa 10.09.2007: 186-218.