Leibniza krytyka filozofii przyrody Newtona

Leibniza krytyka filozofii przyrody Newtona

dr hab. Andrzej M. Łukasik

dr hab. Andrzej M. Łukasik

Instytut Filozofii UMCS

Instytut Filozofii UMCS

http://

http://

bacon.umcs.lublin.pl

bacon.umcs.lublin.pl

/~

/~

lukasik

lukasik

[e-mail]

[e-mail]

Gottfried

Wilhelm Leibniz (1646–1716)

z

z

Krytyka

Krytyka Newtonowskiej przestrzeni absolutnej i

absolutnego czasu, atomistycznej budowy materii,

pojęcia siły, powszechnego ciążenia

z

Relacjonistyczna koncepcja czasu i przestrzeni

z

Atomizm spirytualistyczny – monadologia

z

Polemika z Samuelem Clarkiem (prowadzona od

listopada 1715 roku do października 1716 roku)

z

Rachunek różniczkowy i całkowy – spór z

Newtonem o pierwszeństwo odkrycia

Leibniz

Leibniz

–

–

Newton: spór logika z fizykiem

Newton: spór logika z fizykiem

z

„Bóg Leibniza myśli świat przy pomocy Wielkich Zasad Logicznych; a
ponieważ Bóg rozumuje niezawodnie, świat Leibniza jest doskonały
jak system dedukcyjny. Bóg Newtona konstruuje świat, kierując się
zasadami fizyki; zasady te wymagają warunków brzegowych i Bóg
musi czasem ingerować w świat, by te warunki ustalić” (

M.

M.

Heller

Heller

,

,

Względność przeciw absolutom, [w:] M.

Względność przeciw absolutom, [w:] M.

Heller

Heller

, J.

, J.

Życiński

Życiński

,

,

Wszechświat

Wszechświat

–

–

maszyna czy myśl

maszyna czy myśl

, s. 103).

, s. 103).

Skrajny racjonalizm

Skrajny racjonalizm

z

postulat zbudowania takiej teorii świata, w której wszystkie
twierdzenia wynikałyby jako logiczne konsekwencje podstawowych
zasad i żadne dane nie musiałyby być brane z doświadczenia

Podstawowe zasady Leibniza

Podstawowe zasady Leibniza

-

-

zasada niesprzeczności,

zasada niesprzeczności,

zasada racji dostatecznej

zasada racji dostatecznej

z

„Rozumowania nasze opierają się na dwóch wielkich zasadach: na

zasadzie sprzeczności, na mocy której osądzamy jako fałszywe to,

co jest sprzecznością objęte, i jako prawdziwe to, co jest

przeciwstawne fałszowi lub z nim sprzeczne. […] Opierają się też na

zasadzie racji dostatecznej, na mocy której stwierdzamy, że żaden

fakt nie może okazać się rzeczywisty, czyli istniejący, żadna

wypowiedź prawdziwa, jeżeli nie ma racji dostatecznej, dla której to

jest takie, a nie inne; chociaż racje te najczęściej nie mogą być nam

znane” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Zasady filozofii, czyli monadologia

Zasady filozofii, czyli monadologia

, s. 303).

, s. 303).

z

Leibniz pragnie wykazać, że brak jest racji dostatecznej do przyjęcia
tezy o istnieniu atomów, przestrzeni absolutnej i absolutnego czasu
oraz powszechnego ciążenia

z

z

W czasach Leibniza i Newtona nauki przyrodnicze nie były jeszcze

W czasach Leibniza i Newtona nauki przyrodnicze nie były jeszcze

oddzielone od filozofii

oddzielone od filozofii

z

z

W sporze tych dwóch wielkich uczonych argumenty naukowe

W sporze tych dwóch wielkich uczonych argumenty naukowe

przemieszane są z filozoficznymi i teologicznymi

przemieszane są z filozoficznymi i teologicznymi

z

z

Leibniz i Newton oskarżają się nawzajem o ateizm

Leibniz i Newton oskarżają się nawzajem o ateizm

z

„Pan Newton powiada, że przestrzeń jest narządem, którego Bóg

używa, aby doznawać rzeczy. Jeśli wszelako potrzebuje czegoś, aby

ich doznawać, nie są one bynajmniej zależne odeń całkowicie i nie są

bynajmniej jego wytworem. Pan Newton i jego stronnicy mają jeszcze

jedno nader zabawne mniemanie o dziele Bożym. Wedle nich Bóg

potrzebuje nakręcać od czasu do czasu swój zegar. W przeciwnym

razie ustałoby jego działanie. Nie był bowiem na tyle przezorny, aby

nadać mu ruch wieczny. Wedle nich ta machina Boża jest nawet tak

niedoskonała, że Bóg musi czyścić ją od czasu do czasu za pomocą

niezwykłego współdziałania, a nawet naprawiać, jak naprawia swe

dzieło zegarmistrz, który tym gorszym będzie mistrzem, im częściej

będzie zmuszony je ulepszać i poprawiać. Moim zdaniem, siła i energia

pozostają w tej machinie zawsze te same i tylko przechodzą z materii

na materię zgodnie z prawami natury i z pięknym, ustanowionym

wprzód porządkiem” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Polemika z S.

Polemika z S.

Clarkiem

Clarkiem

, s. 321)

, s. 321)

Czas, przestrzeń (czasoprzestrzeń) a materia

Czas, przestrzeń (czasoprzestrzeń) a materia

stosunek czasoprzestrzeni do materii

absolutyzm

(czas i przestrzeń

istnieją niezależnie

od obiektów materialnych

Newton

relacjonizm

(czas i przestrzeń są

systemami relacji między

obiektami materialnymi)

Leibniz

Relacjonizm

Relacjonizm

z

czas i przestrzeń nie są obiektami istniejącymi niezależnie od rzeczy

i na równi z nimi, lecz są relacjami między ciałami

z

„Co do mnie, niejednokrotnie podkreślałem, że mam przestrzeń za

coś czysto względnego, podobnie jak czas, mianowicie za porządek

współistnienia rzeczy, podczas gdy czas stanowi porządek ich

następstwa” (G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem, s. 336).

Krytyka pojęcia absolutnej przestrzeni

Krytyka pojęcia absolutnej przestrzeni

–

–

argument z jednorodności przestrzeni

argument z jednorodności przestrzeni

z

„Przestrzeń jest czymś absolutnie jednorodnym i gdy brak rzeczy w

niej umieszczonych, jeden punkt przestrzeni nie różni się absolutnie

niczym od punktu drugiego. Otóż przy założeniu, że przestrzeń

sama w sobie jest czymś odmiennym od porządku, w jakim

pozostają ciała względem siebie, okazuje się, że niemożliwe jest,

aby istniała racja, dla jakiej Bóg, zachowując te same położenia ciał

względem siebie, umieścił je w przestrzeni właśnie tak, a nie

inaczej, i dla jakiej nie ułożył wszystkiego na opak, zastępując (na

przykład) zachód wschodem” (G. W. Leibniz, Polemika z S.

Clarkiem, s. 336

).

).

Przestrzeń jest systemem relacji między ciałami

Przestrzeń jest systemem relacji między ciałami

z

„Jeśli jednak przestrzeń nie jest niczym innym, jak tym porządkiem
czy związkiem, i bez ciał jest niczym innym, jak tylko możliwością
ich umieszczenia w niej, to oba te stany — jeden taki, jaki jest, drugi
zaś z założenia odwrotny — nie różniłyby się zgoła między sobą,
różnica ich tkwi bowiem jedynie w naszym urojonym założeniu o
rzeczywistości przestrzeni samej w sobie, ale naprawdę jeden
będzie akurat tym samym, co drugi, skoro oba są absolutnie
nierozróżnialne; a zatem nie ma potrzeby pytać o rację
pierwszeństwa jednego z nich przed drugim” (G. W. Leibniz,
Polemika z S. Clarkiem, s. 336-337).

Krytyka pojęcia absolutnego czasu

Krytyka pojęcia absolutnego czasu

z

„[…] przyjmując, że ktoś pyta, dlaczego Bóg nie stworzył

wszystkiego raczej o rok wcześniej, oraz że ta sama osoba zechce

stąd wnosić, iż uczynił coś, dla czego niepodobna znaleźć racji, dla

jakiej uczynił właśnie tak, a nie inaczej, należałoby mu

odpowiedzieć, że jego wywód byłby słuszny, gdyby czas był czymś

zewnętrznym wobec rzeczy czasowo trwających, jako że

niepodobna znaleźć racji, dla jakiej rzeczy przy zachowaniu tego

samego ich następstwa miałyby być połączone raczej z tymi

chwilami niż z innymi. Atoli już to samo dowodzi, że zewnętrzne

wobec rzeczy chwile nie są niczym i polegają wyłącznie na

porządku następczym tych rzeczy, tak że gdy ten porządek

pozostaje bez zmiany, wtedy z dwóch stanów rzeczy jeden —

wyobrażony w antycypacji — nie różni się niczym i nie może być

odróżniony od tego, który zachodzi obecnie” (G. W. Leibniz,

Polemika z S. Clarkiem, s. 336-337)

Próżnia nie istnieje

Próżnia nie istnieje

z

„Próżnia nie istnieje, albowiem rozmaite części próżnej przestrzeni
byłyby zupełnie do siebie podobne, w pełni odpowiadałyby sobie i
nie dałyby się same przez się rozróżnić, a ponadto różniłyby się
jedynie liczbą, co jest absurdem. W ten sam sposób dowodzę
również, że czas nie jest rzeczą” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Prawdy pierwotne

Prawdy pierwotne

metafizyki

metafizyki

, s. 92

, s. 92

-

-

93).

93).

Otto von Guericke

1654 -

eksperyment z półkulami

magdeburskimi: do rozerwania dwóch półsfer

o średnicy 42

cm każda, z których wypompowano powietrze potrzebnych

było 16 koni -

dowód istnienia ciśnienia atmosferycznego

Doświadczenia dowodzące istnienia próżni

Doświadczenia dowodzące istnienia próżni

z

Otto von Guericke (1602–1686) wynalazł w 1650 roku pompę

próżniową - za pomocą pompy próżniowej nie da się wypompować

wody ze studni o głębokości większej niż 10 m. Po przekroczeniu tej

różnicy poziomów słup wody w rurze, którą płynęła woda, rozrywał

się. Ponieważ tłok był szczelny, to do rury nie mogło dostać się

powietrze, musiała zatem tam wystąpić próżnia.

1643 –

doświadczenie Evangelisty

Torricelliego

(1608–1647)

z

napełnił rtęcią („żywym srebrem”)
długą szklaną zasklepioną z jednej
strony rurkę, a następnie zanurzył ją
otwartym końcem w misie pełnej rtęci
i ustawił pionowo. Część rtęci
wypłynęła do misy i jej słup obniżył
się do wysokości ok. 76 cm, a ponad
nim, w części poprzednio
wypełnionej rtęcią, była teraz tylko
próżnia (próżnia Torricellego)

z

ciśnienie atmosferyczne = 1013 hPa

z

Leibniz: w naczyniu nie ma wcale próżni, skoro przez szkło mogą

przedostawać się na przykład promienie światła czy siły

magnetyczne

z

„przestrzeń sama w sobie jest czymś idealnym, podobnie jak czas”

G. W. Leibniz, Polemika z S. Clarkiem, s.

380).

380).

z

„Nie twierdzę, że materia i przestrzeń są tym samym; powiadam

tylko, że nie ma przestrzeni tam, gdzie nie ma materii, i że

przestrzeń sama w sobie nie jest rzeczywistością absolutną.

Przestrzeń i materia różnią się między sobą tak jak czas i ruch.

Rzeczy te, chociaż różne, są jednakże nierozdzielne” (G. W.

Leibniz, Polemika z S. Clarkiem,

s. 394).

s. 394).

z

Przestrzeń jest jedynie porządkiem położeń ciał. Nasz umysł

dochodzi do abstrakcyjnego położenia przestrzeni na podstawie

analizy relacji, w jakich jedne ciała znajdują się w stosunku do

drugich i wcale nie potrzebuje jakiegoś absolutnego i rzeczywistego

bytu, który by poza umysłem przestrzeni odpowiadał.

Krytyka atomizmu

Krytyka atomizmu

z

„Nie istnieje atom, a co więcej, żadne ciało nie jest tak drobne, żeby
nie mogło być aktualnie podzielne” (

G.W

G.W

. Leibniz, Prawdy pierwotne

. Leibniz, Prawdy pierwotne

metafizyki, [w:] idem, Wyznanie…, s. 92).

metafizyki, [w:] idem, Wyznanie…, s. 92).

Krytyka atomizmu -

zasada identyczności

nierozróżnialnych (principium

identitatis

indiscernibilium):

z

„Nie istnieją nierozróżnialne dwa indywidua. […] Dwie krople wody

lub mleka dadzą się rozróżnić, gdy są oglądane przez mikroskop.

Jest to argument przeciwko atomom obalonym na równi z próżnią

przez sądy prawdziwej metafizyki. […] Te wielkie zasady mówiące o

racji dostatecznej i o tożsamości nierozróżnialnych zmieniają stan

metafizyki, która za ich pośrednictwem staje się rzeczywista i

dowodliwa. W innych natomiast przypadkach były to niemal tylko

puste słowa. […] Jeśli dane są dwie rzeczy nierozróżnialne, to dana

jest rzecz ta sama pod dwiema nazwami” (

G.W

G.W

. Leibniz,

. Leibniz,

Polemika z

Polemika z

Clarkiem

Clarkiem

,

,

s. 347).

s. 347).

z

istnienie w przyrodzie bytów absolutnie nierozróżnialnych

prowadziłoby do wniosku, że „działania Boga i natury byłyby

pozbawione racji, jeśli do jednego z nich odnosiłyby się inaczej niż

do drugiego; a zatem Bóg nie stworzył dwóch cząstek materii

doskonale jednakowych i do siebie podobnych” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Polemika z

Polemika z

Clarkiem

Clarkiem

,

,

s. 376).

s. 376).

Przyroda nie czyni skoków i panuje w niej prawo ciągłości

(lex

continui)

z

Prawo ciągłości w geometrii

z

„Tak właśnie jak w geometrii przypadek elipsy zbliża się stale do
przypadku paraboli: założyłem, że podczas gdy jeden punkt
skupienia pozostaje bez zmian, a drugi oddala się coraz bardziej aż
do momentu, gdy stanie się nieskończenie odległy od pierwszego,
to wtedy właśnie elipsa przejdzie w parabolę” (G. W. Leibniz,
Specimen dynamicum, s. 99).

z

Rachunek różniczkowy i całkowy opiera się na pojęciu ciągłości

Krytyka atomizmu na podstawie prawa ciągłości

Krytyka atomizmu na podstawie prawa ciągłości

z

Gdyby istniały (absolutnie sztywne) atomy, wówczas podczas

zderzenia zachodziłaby nieciągła zmiana prędkości

z

Zdaniem Leibniza jest to „niedorzeczne […] odbywające się w jednej

chwili przejście od ruchu do bezruchu, a nie przejście przez stopnie

pośrednie” (G. W. Leibniz, Specimen dynamicum, s. 96).

z

„[…] żadne ciało nie może być tak małe, by nie posiadało

sprężystości i ponadto by nie było przenikliwe dla subtelnego płynu;

i stosownie do tego wynika też, że nie ma żadnych elementów ciał

ani też nie wiedzieć jak trwałych, stałych i twardych cząstek

wtórnych złożonych z elementów, lecz rozbiór postępuje w

nieskończoność” (G. W. Leibniz, Specimen dynamicum, s. 99).

Leibniz

Leibniz

–

–

atomizm jako „filozofia powierzchowna”

atomizm jako „filozofia powierzchowna”

z

„Ja także we wczesnej młodości obstawałem za próżnią i za
atomami, atoli rozum wyprowadził mnie z błędu. Wyobraźnia była
nęcąca: położyć kres dociekaniom, unieruchomić — jakby
gwoździem — rozmyślania, nabrać przekonania, że się znalazło
pierwsze elementy, jakiejś non plus ultra” (

G. W. Leibniz, Polemika z

G. W. Leibniz, Polemika z

Clarkiem

Clarkiem

, s. 356

, s. 356

-

-

357.

357.

Monadologia

Monadologia

–

–

atomizm spirytualistyczny

atomizm spirytualistyczny

z

„Monada, o której będziemy tutaj mówili, nie jest niczym innym, jak

tylko substancją prostą, wchodzącą w skład rzeczy złożonych;

prostą, tzn. pozbawioną części. […] Jest zaś nieodzowne, aby

istniały substancje proste, skoro istnieją rzeczy złożone; rzecz

złożona bowiem to nic innego jak skupisko czy też aggregatum

substancji prostych. […] Otóż tam gdzie nie ma części, nie jest

możliwa rozciągłość ani kształt, ani podzielność. I monady te są

prawdziwymi atomami natury — elementami rzeczy” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Zasady filozofii, czyli monadologia

Zasady filozofii, czyli monadologia

, [w:] idem,

, [w:] idem,

Wyznanie…

Wyznanie…

, s. 297).

, s. 297).

z

Monady nie oddziałują między sobą

z

„Monady nie mają okien, przez które cokolwiek mogłoby do nich się

dostać czy też z nich wydostać” (

G. W. Leibniz,

G. W. Leibniz,

Zasady filozofii, czyli

Zasady filozofii, czyli

monadologia

monadologia

, [w:] idem,

, [w:] idem,

Wyznanie

Wyznanie

…, s. 298).

…, s. 298).

z

Monady są substancjami dynamicznymi (w odróżnieniu od

bezwładnych atomów Newtona) i są jakościowo zróżnicowane

z

Monady różnią się „stopniem wyrazistości postrzeżeń”

z

harmonia praestabilita jest dziełem Boga

Przyciąganie na odległość jako „zjawisko nadnaturalne”

Przyciąganie na odległość jako „zjawisko nadnaturalne”

z

„Dziwnym bowiem pomysłem jest przypisywanie wszelkiej materii

ciążenia, i to ciążenia ku wszelkiej pozostałej materii, jak gdyby

każde ciało przyciągało jednakowo każde pozostałe ciało

odpowiednio do odległości i masy, i to dzięki przyciąganiu w ścisłym

tego słowa znaczeniu, które to przyciąganie nie może pochodzić od

jakiegoś ukrytego pędu ciała. Tymczasem ciążenie dostrzegalnych

ciał do środka ziemi musi być wywołane ruchem jakiegoś ciała

płynnego. Tak samo będzie z innym rodzajami ciążenia, z

ciążeniem planet ku słońcu czy ku sobie nawzajem. Ciało jest

poruszane w sposób naturalny zawsze tylko przez

inne ciało, które je popycha dotykając go i znajduje się potem w

ruchu dopóty, dopóki nie przeszkodzi mu inne ciało, które go dotyka:

wszelkie inne działanie na ciało jest albo cudowne, albo urojone” (

G.

G.

W. Leibniz,

W. Leibniz,

Polemika z

Polemika z

Clarkiem

Clarkiem

, s. 382).

, s. 382).

Absolutyzm

Absolutyzm

–

–

relacjonizm: kwestia aktualności sporu

relacjonizm: kwestia aktualności sporu

z

z

Newton sformułował podstawy mechaniki klasycznej, która

Newton sformułował podstawy mechaniki klasycznej, która

osiągnęła spektakularne sukcesy

osiągnęła spektakularne sukcesy

z

z

Leibniz program czysto dedukcyjnej nauki o świecie nie został ni

Leibniz program czysto dedukcyjnej nauki o świecie nie został ni

gdy

gdy

zrealizowany

zrealizowany

z

z

Do 1905 roku absolutystyczna teoria przestrzeni Newtona uzyskała

Do 1905 roku absolutystyczna teoria przestrzeni Newtona uzyskała

przewagę nad koncepcją

przewagę nad koncepcją

relacjonistyczną

relacjonistyczną

z

z

Struktura mechaniki klasycznej wymaga założenia absolutnego

Struktura mechaniki klasycznej wymaga założenia absolutnego

czasu, ale nie wymaga założenia absolutnej przestrzeni (wbrew

czasu, ale nie wymaga założenia absolutnej przestrzeni (wbrew

poglądom samego Newtona)

poglądom samego Newtona)

z

z

1905

1905

–

–

publikacja Alberta Einsteina podstaw szczególnej teorii

publikacja Alberta Einsteina podstaw szczególnej teorii

względności

względności

–

–

odrzucenie pojęć absolutnego czasu i absolutnej

odrzucenie pojęć absolutnego czasu i absolutnej

przestrzeni w fizyce

przestrzeni w fizyce

z

z

Spór absolutyzm

Spór absolutyzm

–

–

relacjonizm jest nadal aktualny

relacjonizm jest nadal aktualny