PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

127

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI
I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

Część II

ppłk dr Andrzej DAWIDCZYK

Akademia Obrony Narodowej

Artykuł niniejszy jest kontynuacją rozważań podjętych w poprzednim numerze

Zeszytów, zarazem ostatecznym rozwiązaniem sformułowanego w pierwszej części
problemu badawczego. Poniżej przedstawiono konceptualną metodę projektowania
celów politycznych w dziedzinie bezpieczeństwa, oprzyrządowaną stosownymi,
autorskimi technikami i narzędziami ich opisu. Należy podkreślić, iż prezentowane
rozwiązanie ma charakter otwarty, z całą pewnością możliwe jest więc wprowa-
dzanie różnych modyfikacji i udoskonaleń, za które autor będzie wdzięczny czy-
telnikom.

Przechodząc do meritum sprawy, należy przypomnieć, iż polityka, poza innymi

licznymi ujęciami, jest dziedziną działalności ośrodka sformalizowanej grupy spo-
łecznej, polegającą na tworzeniu celów i określaniu sposobów ich osiągnięcia.
Owo tworzenie celów politycznych odbywa się w drodze konfrontowania wypra-
cowanych przez podmiotowy ośrodek interesów z istniejącymi (działalność opera-
cyjna) lub prognozowanymi oraz projektowanymi (działalność strategiczna) wa-
runkami funkcjonowania państwa. Nie wgłębiając się zbytnio w dylematy polityczne
związane z rozmaitymi konfliktami interpersonalnymi i grupowymi, grą interesów
partykularnych, problemami walki o władzę itd., w niniejszej części chodzi
o wskazanie mechanizmu konstruowania celów. Ze stwierdzenia, iż cele rodzą się
w drodze swoistego „zderzania” interesów z prognozowanymi i projektowanymi
warunkami funkcjonowania państwa, wynika, iż kształt celu nie może zależeć wy-
łącznie od aspiracji, dążeń, potrzeb czy wartości narodowych. Chcieć nie zawsze
oznacza móc, stąd decyzja o tym, jaką postać przybierać będzie cel polityczny jest
wypadkową wielu zmiennych. Na przykład w interesie państwa polskiego leży
zapewnienie zatrudnienia wszystkim ludziom zdolnym do pracy, ale cel ten jest już
z góry niemożliwy do spełnienia. Nawet gdyby udało się dokonać jakiegoś przeło-
mu w gospodarce narodowej, bezrobocie zawsze będzie oscylować na poziomie
frykcyjnym, tj. ok. 3%. Osiągnięcie tak niskiego wskaźnika jest jednak zamiarem
jak najbardziej pożądanym, choć w zasadzie nierealnym z wielu innych jeszcze
powodów. Na przykład wzrastająca technicyzacja procesów produkcyjnych i pozo-
stająca w opozycji do tego procesu znaczna liczba wykwalifikowanych pracowni-

Zeszyty Naukowe AON nr 2(59) 2005
ISSN 0867–2245

Zeszyty Naukowe AON nr 1(66) 2007

ISSN 0867–2245

ANDRZEJ DAWIDCZYK

128

ków, dla których trudno stworzyć podobną alternatywę pracy. Przykład drugi: two-
rzenie się społeczeństwa opartego na wiedzy – brak systemu kształcenia przygoto-
wującego społeczeństwo wiedzy. Przykład trzeci: znaczna liczba bezrobotnych –
przewidywany brak pieniędzy na tworzenie programów szkoleń zawodowych itd.
Jak wynika z powyższego, kształt celu, jego postać jest funkcją prognozowanych
(projektowanych) warunków. To po pierwsze. Po drugie, postać celu zmienia się
wraz z prowadzonym procesem projektowania strategii, ewoluując od postaci
ogólnej do postaci szczegółowej w drodze głębokiej dekompozycji, od poziomu
bezpośrednio wyższego do poziomu całej struktury (będącej wyrazem dekompozy-
cji celu głównego) celów głębokich. Powyższe stwierdzenia mają podstawowe
znaczenie, albowiem cele wytypowane na poziomie najwyższym, politycznym,
będą zmieniały wielokrotnie swoją postać, nierzadko tracąc swój pierwotny kształt.
Przyjmijmy, iż cele powstają ze swoistego złożenia interesów odniesionych do
prognozowanych (projektowanych) warunków funkcjonowania państwa. Owe
możliwe najogólniejsze cele polityczne przedstawiono na rysunku 1.

Rys. 1. Ogólna metoda tworzenia celów politycznych państwa

NARODOWE

SYSTEMOWE

OGÓLNOLUDZKIE

INTERESY

WARUNKI

WYZWANIA

WYZWANIA

ZAGROśENIA

SZANSE

TRENDY

CELE POLITYKI

PAŃSTWA

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

129

Wybór celów strategicznych to domena polityki. Decydent polityczny, wybie-

rając dany cel, odrzuca inne cele jako niepożądane lub nierealne (niemożliwe) do
zrealizowania już na etapie gradacji wstępnej. W tym miejscu należy jeszcze zwró-
cić uwagę na szczególny problem związany z projektowaniem celów państwa
w ogólności. Otóż każde państwo, niezależnie od aktualnie konstruowanych czy
też przygotowywanych z dużym wyprzedzeniem celów, tworzy je w zgodzie
z pewnymi celami względnie trwałymi w polityce konkretnego narodu (państwa).
Cele te, mając postać niezwykle ogólną, tworzone są pod wpływem ukształtowa-
nych historycznie dążeń, woli, aspiracji, stanowiąc względnie trwały, nieraz nie-
przemijający przez dziesiątki, a nawet setki lat, rdzeń orientujący wszelkie działa-
nia państwa. Te niezwykle ogólne cele, będące wyrazem owej historycznie
ukształtowanej świadomości społecznej, pozwalają narodom czuć się wielkimi
przez pryzmat swojej potęgi, moralności, przez jakość wyznawanych wartości.
Cele te umożliwiają także wskazanie innych szczególnych wartości wyznawanych
przez narody. Mają postać pewnego ideału, który co prawda nie jest całkowicie
możliwy do osiągnięcia, ale jest to cel, do którego można i powinno się zmierzać.
Jakkolwiek istota misji strategicznej została dość dokładnie wyjaśniona w po-
przednim podrozdziale, należy zaznaczyć, iż misja państwa, jako kategoria zaadap-
towana wprost z obszaru zarządzania strategicznego, umożliwia narodowi opisanie
swojego posłannictwa, wyjaśnienie sensu i racji bytu zarówno teraz, jak i w przy-
szłości, czyli wskazanie pewnych celów – ideałów, do których dążenie stanowi
o wizerunku całego państwa na arenie międzynarodowej oraz w wymiarze we-
wnętrznym. Misja taka ukierunkowuje, stabilizuje, uwiarygodnia, integruje, inspi-
ruje. Konstruując cele polityczne państwa (bez względu w jakiej dziedzinie), nale-
ż

y pamiętać także o drugiej z istotnych kategorii, stanowiącej swoiste rozwinięcie

i uszczegółowienie misji. Kategorią tą jest wizja.

Wizja to, jak zauważa L. Krzyżanowski, (…) przyszły obraz fragmentu rzeczy-

wistości utworzony przez twórczą wyobraźnię, którego zaistnienie uważa się za
teoretycznie możliwe

1

. Z kolei J. Penc stwierdza, iż wizja (…) wskazuje sytuację,

w jakiej organizacja chce i może się znaleźć w przyszłości, a więc pewien zwarty
scenariusz marzenia o przyszłości organizacji i osiągnięcia prze nią pozycji, do
której dąży

2

. Uwzględniając przedstawione podejścia, można przyjąć, iż wizja sta-

nowi wyraz swoistego rozwinięcia i zarazem uszczegółowienia misji. Pokazuje
pewien obraz przyszłości, twórcze wyobrażenie pożądanego stanu końcowego, co
prawda wyrażonego w kategoriach niezwykle ogólnych, ale opisujących konkretny
obraz rzeczywistości – co najważniejsze – możliwy do osiągnięcia. Przypiszmy
wizji pewną postać celu i nazwijmy ją celem – zamiarem, ale zamiarem general-
nym, najogólniejszym. Jak się później okaże, podobne cechy nadawane celom
powtarzać się będą na różnych etapach planowania. Tymczasem te dwie kategorie:
misja i wizja, stanowiąc szczególny obraz względnie trwałych dążeń i aspiracji

1

L. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Warszawa 1999, s. 252.

2

J. Penc, Strategie zarządzania, Warszawa 1994, s. 64.

ANDRZEJ DAWIDCZYK

130

narodu (państwa), będący wyrazem wyodrębnienia najbardziej generalnych intere-
sów (czy choćby czasowo, względnie doraźnie formułowanych wartości, a nawet
rodzących się potrzeb) odniesionych do prognozowanych oraz projektowanych
warunków funkcjonowania państwa, stanowią kanwę, swoisty drogowskaz służący
konstruowaniu konkretnych, opracowywanych na niższym poziomie celów poli-
tycznych.

Zrekapitulujmy ten fragment rozważań: konstruowanie celów politycznych

(strategicznych) jest rezultatem odniesienia generowanych przez naród (państwo)
interesów do prognozowanych i projektowanych warunków, w których państwo
będzie funkcjonować. Najbardziej trwałymi, względnie stabilnymi, charakteryzują-
cymi się małą dynamiką zmian, są cele – ideały, zawierające w swej warstwie tre-
ś

ciowej społeczne posłannictwo narodu (państwa) – nawet swoisty mesjanizm.

Opisują one szczególny powód jego istnienia jako organizacji wielkiej grupy spo-
łecznej, orientują jego zachowania na arenie międzynarodowej i w wymiarze we-
wnętrznym. Misja stanowi podstawę do konstruowania wizji narodu (państwa).
Opisuje w sposób ogólny, generalny, ale za to z rozbiciem na poszczególne obsza-
ry funkcjonalne, zamiary polityczne narodu (państwa), które podmiot ten będzie
chciał w przyszłości realizować. Owo precyzyjne wyobrażenie przyszłości jest już
konkretnym drogowskazem orientującym proces tworzenia (projektowania) celów
szczegółowych we wszystkich dziedzinach działalności państwa, także w dziedzi-
nie bezpieczeństwa. Misja i wizja są jednocześnie punktami odniesienia dla owych
celów. Wszystkie kategorie celów, niezależnie od poziomu konkretności, który
reprezentują, powstają w podobny sposób – poprzez odniesienie interesów do wa-
runków.

Jak wynika z powyższego, na użytek konstruowania strategii bezpieczeństwa

potrzebne jest uporządkowanie kategorii celów, tj. przyjęcie konkretnej orientacji
wartościującej cele przez opisanie hierarchii i zachodzących między nimi relacji
(stosunków). Na razie stwierdza się tylko, iż cele na poszczególnych etapach pro-
jektowania strategii zmieniać będą swoją postać, od poziomu celów najogólniej-
szych (ideałów), przez skonkretyzowanie celów pośrednich (treść: rodzaj i kieru-
nek celu), do poziomu celów najbardziej dokładnych (rozmiar celu – ilość).

Na użytek konstruowania przedmiotowej strategii proponuje się przyjąć porzą-

dek opisywania celów zapożyczony z teorii zarządzania strategicznego. Jednocze-
ś

nie należy włączyć do aparatorium pojęciowo-znaczeniowego procesu projekto-

wania kategorie misji i wizji jako niezbędnych elementów konstytuujących proces
planowania strategicznego, zawierających najogólniejsze cele – ideały oraz ich
rozwinięcie w postaci uszczegółowionych zamiarów generalnych (wizja). W ujęciu
tym proces konstruowania celów (wstępnie) można opisać tak, jak to przedstawio-
no na rysunku 2.

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

131

Rys. 2. Dekompozycja kategorii celu na poziomie polityczno-strategicznym

Przedstawione wyżej rozważania umożliwiły opisanie w najogólniejszy sposób

procedury konstruowania celów politycznych państwa. Wspomniano także o ko-
nieczności włączenia do procesu planowania kategorii misji i wizji jako najogól-
niejszej postaci owych celów, będących inwariantami procesu projektowania
głównych celów politycznych. Zarysowana w ten sposób najogólniejsza metoda

MISJA NARODU (PAŃSTWA)

(NAJOGÓLNIEJSZE CELE – IDEAŁY)

WIZJA NARODU (PAŃSTWA)

(CELE – ZAMIARY GENERALNE:

KONKRETYZACJA MISJI NA WSZYSTKIE

OBSZARY FUNKCJONOWANIA PAŃSTWA)

CELE POLITYKI PAŃSTWA

(TREŚĆ CELU – ZAMIAR I KIERUNEK)

JAKO WYRAZ PRECYZYJNEGO OKREŚLENIA

PRZYSZŁYCH POśĄDANYCH STANÓW RZECZY,

MOśLIWYCH I PRZEWIDZIANYCH DO

OSIĄGNIĘCIA W OKREŚLONYM CZASIE

LUB TERMINIE

STRATEGIA

TEORIA I PRAKTYKA DZIAŁANIA PAŃSTWA

UKIERUNKOWANA NA OSIĄGNIĘCIE

ZAŁOśONYCH CELÓW WE WSZYSTKICH

DZIEDZINACH FUNKCJONOWANIA UJMOWANYCH

W SKALI OGÓLNEJ I MAJĄCYCH CHARAKTER

DŁUGOFALOWY

DEKOMPOZYCJA I OPERACJONALIZACJA

CELÓW POLITYCZNYCH DO POZIOMU CELÓW

STRUKTURY GŁĘBOKIEJ

PLANY

PROGRAMY

REALIZACJA

Cele

ilościowe
i zadania

ANDRZEJ DAWIDCZYK

132

tworzenia celów pozwala na dokonanie wyboru metody konstruowania celów poli-
tycznych w dziedzinie bezpieczeństwa państwa.

Otóż zasadnicza trudność takiego wyboru związana jest z określeniem, jakim

zakresem problemowym należy w praktyce objąć kategorię bezpieczeństwa, biorąc
pod uwagę proces tworzenia strategii bezpieczeństwa narodowego. Jak już wspo-
mniano wcześniej, od czasu kiedy bezpieczeństwo przestano identyfikować wy-
łącznie z bezpieczeństwem militarnym, rozszerzając stopniowo jego zakres poję-
ciowy do wszystkich niemal sfer funkcjonowania państwa, pojawił się rzeczywisty
problem doboru treści stanowiących kanwę polityki (strategii) bezpieczeństwa.
Jeśli przyjąć, że bezpieczeństwo jest niepodzielne (bo nie jest), to problemy jedno-
stek czy grup społecznych powinny być jednocześnie problemami bezpieczeństwa
narodowego. Tak jest w rzeczywistości. Jednak co decyduje o tym, jakie kwestie
bezpieczeństwa włączać do prac nad konstruowaniem strategii bezpieczeństwa?
Które problemy rzeczywiście stanowią o bezpieczeństwie państwa, a które są nimi
tylko w ograniczonym zakresie? Jaki powinien być zakres rozwiązywanych pro-
blemów? Na jakich problemach koncentrować uwagę planistów, a które odrzucić?
Odpowiedź na te pytania pozwoli zarysować obszar problemów rozwiązywanych
w ramach strategii bezpieczeństwa.

Pozostawiając na razie nieco na uboczu fundamentalną kwestię tego problemu,

związaną z decydującą o bezpieczeństwie państwa kategorią szansy strategicznej,
należy stwierdzić, że w praktyce politycznej (nie tylko naszego państwa) cele poli-
tyczne w dziedzinie bezpieczeństwa konstruuje się, opierając się na przedstawio-
nym schemacie: zagrożenia + warunki (czytaj, niestety, wyłącznie zagrożenia) =
lista celów. Szkopuł w tym, iż lista owych zagrożeń najczęściej jest mocno nieade-
kwatna do rzeczywistych problemów narodu (państwa). W przypadku Polski są to
najczęściej bezpośrednio przepisane z koncepcji strategicznej NATO gotowe listy
zagrożeń, których poziom korelacji z faktycznymi problemami bezpieczeństwa
Polski jest co najmniej luźny

3

. Podobnie rzecz się ma z kilkom innymi dokumen-

tami obejmującymi problematykę bezpieczeństwa, opracowanymi między innymi
w Czechach, na Węgrzech, w RFN czy na Słowacji. Sytuacje tę łatwo wytłuma-
czyć brakiem istnienia w tych krajach ukształtowanej tradycji myślenia w katego-
riach narodowych (narodowych interesów), brakiem umiejętności tworzenia takich
dokumentów, brakiem odpowiedniej kultury politycznej sprzyjającej ich powsta-
waniu, wreszcie myśleniem w kategoriach zależności politycznej. Z kolei w dojrza-
łych wydawałoby się państwach często myślenie strategiczne w obszarze bezpie-
czeństwa nie wybiega poza obszar obserwowanych zagrożeń, co powoduje, że
trudno jest już mówić o strategiach bezpieczeństwa, ale raczej o planach operatyw-
nych, skonstruowanych z myślą o rozwiązywaniu istniejących i przewidywanych
problemów. Rzecz jednak w tym, że większości z nich nie da się przewidzieć.

3

Por. Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000. Problem identyfika-

cji cech środowiska bezpieczeństwa został nieco lepiej rozwiązany w Strategii z roku 2003, jednak
także zamieszczona tam ilustracja cech otoczenia pozostawiała wiele do życzenia.

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

133

Aby uporządkować kategorię celów narodowych i wyodrębnić z nich cele

w dziedzinie bezpieczeństwa, należy poddać je, podobnie jak w przypadku potrzeb,
wartości oraz interesów, hierarchizacji i strukturyzacji. Należy przy tym zaznaczyć,
ż

e podobnie jak w przypadku wymienionych wyżej kategorii, cele opisywane są

w literaturze na kilkanaście co najmniej sposobów, co powoduje całkowity chaos
pojęciowy. W związku z powyższym, biorąc pod uwagę sprawność prac plani-
stycznych, a także użyteczność uzyskiwanych wyników, w niniejszym opracowa-
niu proponuje się podobnie jak w przypadku potrzeb, wartości oraz interesów,
podział według kryteriów:

•

podmiotowego: narodowe, systemowe, ogólnoludzkie;

•

przedmiotowego: polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, religijne,

biofizyczno-ekologiczne, inne;

•

funkcjonalnego: komplementarne, paralelne, wyizolowane, zbieżne, kolidu-

jące, konfliktowe, sprzeczne, inne.

•

ważności: żywotne, ważne, pozostałe.

Zgodnie z tym, co ustalono w kwestii potrzeb, wartości oraz interesów, konse-

kwentnie przyjmuje się, iż wydzielanie kategorii celu jako elementu zbioru dystry-
butywnego, w którym zawarte są cele ekonomiczne, polityczne, społeczne i inne
oraz cele w dziedzinie bezpieczeństwa, nie ma waloru racjonalności. Mówić się
będzie za to o celach w dziedzinie bezpieczeństwa ekonomicznego, społecznego,
kulturowego, ekologicznego itd., zgodnie z podziałem przedmiotowym. Przy
uwzględnieniu kryterium podmiotowego i przedmiotowego można z kolei będzie
mówić o narodowych celach w dziedzinie bezpieczeństwa społecznego czy ekolo-
gicznego albo o wspólnotowych (np. Unia Europejska – system upodmiotowiony)
celach bezpieczeństwa gospodarczego. Każdy z wymienionych celów, opisanych
zwłaszcza na zbiorze działań podejmowanych w układzie systemowym, będzie
można scharakteryzować na zbiorze dwóch lub więcej uczestników systemu, jako
cele polityki bezpieczeństwa w dziedzinie ekonomicznej, które mają charakter
paralelny albo sprzeczny (tab. 1).

ANDRZEJ DAWIDCZYK

134

T a b e l a 1

Morfologia procesu konstruowania celów polityki bezpieczeństwa

INTERESY

CELE

CELE

W DZIEDZINIE

BEZPIECZEŃSTWA

D

Ą

ś

N

O

Ś

CI

P

IE

RW

O

T

N

E

PD

PR

F

PD

PR

F

PD

PR

F

P

O

Z

O

S

T

A

Ł

E

n

ar

o

d

o

w

e,

sy

st

em

o

w

e,

o

g

ó

ln

o

lu

d

zk

ie

n

ar

o

d

o

w

e,

sy

st

em

o

w

e,

o

g

ó

ln

o

lu

d

zk

ie

redukcja, wybór,

operacjonalizacja

W

A

ś

N

E

n

ar

o

d

o

w

e,

s

y

st

em

o

w

e

n

ar

o

d

o

w

e,

s

y

st

em

o

w

e

redukcja, wybór,

operacjonalizacja

BY

T

+

RO

Z

W

Ó

J

ś

Y

W

O

T

N

E

n

ar

o

d

o

w

e

p

o

li

ty

cz

n

e,

e

k

o

n

o

m

ic

zn

e,

s

p

o

łe

cz

n

e,

k

u

lt

u

ro

w

e,

r

el

ig

ij

n

e,

b

io

fi

zy

cz

n

o

-e

k

o

lo

g

ic

zn

e,

i

n

n

e

k

o

m

p

le

m

en

ta

rn

e,

p

ar

al

el

n

e,

w

y

iz

o

lo

w

an

e,

z

b

ie

żn

e,

k

o

li

d

u

ją

ce

,

k

o

n

fl

ik

to

w

e,

s

p

rz

ec

zn

e,

i

n

n

e

n

ar

o

d

o

w

e

p

o

li

ty

cz

n

e,

e

k

o

n

o

m

ic

zn

e,

s

p

o

łe

cz

n

e,

k

u

lt

u

ro

w

e,

r

el

ig

ij

n

e,

b

io

fi

zy

cz

n

o

-e

k

o

lo

g

ic

zn

e,

in

n

e

k

o

m

p

le

m

en

ta

rn

e,

p

ar

al

el

n

e,

w

y

iz

o

lo

w

an

e,

z

b

ie

żn

e,

k

o

li

d

u

ją

ce

,

k

o

n

fl

ik

to

w

e,

s

p

rz

ec

zn

e,

i

n

n

e

redukcja, wybór,

operacjonalizacja

Legenda: PD – podmiotowe, PR– przedmiotowe, F – funkcjonalne

Kwestia wyboru i redukcji celów polityki bezpieczeństwa narodowego jest, jak

już wspomniano, problemem złożonym. Jak powiada H.I. Ansoff, to turbulencja
otoczenia i władza są czynnikami decydującymi o dokonywanych wyborach stra-
tegicznych. Często jednak owa władza postępuje nieracjonalnie, opierając się
w swoich wyborach na przyzwyczajeniach, wygodnictwie, a nawet na przesądach

4

.

W przypadku dokonywania wyboru celów do obszaru polityki (strategii) bezpie-

4

Por. Z.J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Warszawa–Kraków 1998, s. 191. Jakkolwiek pro-

blem racjonalności podejmowanych decyzji politycznych nie jest zasadniczym przedmiotem niniej-
szych rozważań, warto zwrócić uwagę na modele zachować decydentów z punktu widzenia racjonal-
ności podejmowanych przez nich decyzji. Zdaniem Z.J. Pietrasia można wyróżnić pięć następujących
typów zachowań decydentów: zachowania racjonalne, racjonalne, ale technicznie błędne, nieracjo-
nalne, irracjonalne oraz aracjonalne. Schematy tych zachowań ewoluują od chłodnej kalkulacji po-
między celami i środkami, poprawnym wyborem i oceną alternatyw i ich skutków, poprzez kalkulacje
oparte na błędnej interpretacji sytuacji decyzyjnej, aż do postaw, w których decydowanie odbywa się
poprzez pryzmat nierealistycznych koncepcji wyboru celów, środków czy oceny środowiska.

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

135

czeństwa ów czynnik ludzki występować będzie zawsze, nie istnieją ponadto me-
tody umożliwiające wpływanie na ludzkie zachowania. Władza nie zawsze jest do
końca przewidywalna i należy liczyć się z wpływem jej zgubnych lub prawidło-
wych decyzji. Można natomiast zbudować macierz służącą dokonywaniu wyborów
celów z punku widzenia wielu kryteriów. Przyjmuje się, iż miarą włączenia celu
polityki państwa do obszaru polityki bezpieczeństwa jest jego ocena z punktu wi-
dzenia dwóch kategorii: zagrożeń i (lub) szans odniesionych do wygenerowanych,
konkretnych interesów narodowych (rys. 3).

Rys. 3. Postulowana idea sposobu konstruowania celów w dziedzinie bezpieczeństwa

(innych dziedzinach działalności) państwa

Jak wynika z powyższego, oddzielenie celów w dziedzinie bezpieczeństwa od

pozostałych celów polityki państwa odbywa się w drodze każdorazowej oceny
poszczególnych zagrożeń (szans) z punktu widzenia ich wpływu na możliwość
realizacji konkretnych interesów (narodowych, systemowych, ogólnoludzkich).
Aby móc dokonać oceny wpływu zagrożenia (szansy) na możliwość realizacji inte-
resów w kontekście projektowania strategii rozwoju sił zbrojnych, proponuje się
wykorzystanie siatki morfologicznej. W tabeli 2. przedstawiono siatkę morfolo-
giczną do oceny interesów poprzez pryzmat zagrożeń.

Przedstawione siatki morfologiczne umożliwiają ocenę osiągalności każdego

interesu z punktu widzenia rzeczywistych możliwości państwa, posiadanych przez
niego zasobów, środków, którymi może się posłużyć, skali zaangażowania poten-
cjału itd. Rzecz jasna, wybrane tą drogą interesy, których osiągnięcie związane jest
z wystąpieniem najbardziej dotkliwych zagrożeń lub w stosunku do których nie-
wykorzystanie szansy oznaczać może ich niespełnienie, może być poddane reduk-
cji w drodze decyzji politycznej. Przedstawione kryteria wartościujące nie są zbio-
rem zamkniętym. Od decyzji planisty zależeć będzie, jak wiele czynników
i jakiego typu włączyć do konstruowanej siatki morfologicznej. Im pełniejszy
zbiór, tym ocena dokładniejsza, ale także dłuższy czas dokonywania analizy. Wy-
kreślenie krzywej łączącej poszczególne kryteria umożliwia dość dokładną charak-
terystykę konkretnego zagrożenia (szansy), które to kategorie opisane na zbiorach
wyodrębnionych wcześniej interesów, umożliwią zarysowanie zbioru celów poli-
tycznych o szczególnej wadze, ważności dla państwa. Te z nich, u których łączny
wskaźnik cech negatywnych (pozytywnych) będzie największy, należy włączać do
zbioru celów polityki bezpieczeństwa, pozostawiając pozostałe cele działaniom
podejmowanym przez państwo w innych, konkretnych dziedzinach.

INTERES

ZAGROśENIE

SZANSA

CEL W DZIEDZINIE

BEZPIECZEŃSTWA

CELE W INNYCH

DZIEDZINACH

ANDRZEJ DAWIDCZYK

136

T a b e l a 2

Macierz optymalizacji celów polityki bezpieczeństwa w świetle szans

TREŚĆ INTERESU

Kryterium

Skala oceny wpływu zagrożenia / szansy

Prawdopodobieństwo

wystąpienia

(0 ÷ 1)

Siła wpływu

negatywnego)

(-5 ÷ 0)

Skala zagrożenia

mierzona

zaangażowaniem

potencjału państwa do

przeciwstawienia się

zagrożeniu

Ilość pionów

funkcjonalnych

zaangażowanych

w przeciwstawienie się

zagrożeniu

Materialne

Informacyjne

Zasoby niezbędne do

przeciwstawienia się

zagrożeniu

Energetyczne

Kategoria zagrożenia

Obszar zagrożenia

Stosowane środki walki

T

R

E

Ś

Ć

Z

A

G

R

O

ś

E

N

I

A

inne

…………………………………………………………..

Zaangażowanie

gros potencjału

państwa

Zaangażowanie
znacznej części

potencjału

państwa

Zaangażowanie

selektywne

potencjału

państwa

Zaangażowanie

większości służb

oraz struktur

państwa

Zaangażowanie

wyłącznie

struktur

militarnych

Zaangażowanie

wybranych służb

……

……

……

……

Zagrożenie

bytu

Zagrożenie dużych grup

interesów ważnych

Zagrożenie interesów

pozostałych

Część

terytorium

państwa

Całe

terytorium

państwa

Klasyczne

BMR

Działania

w infosferze

Działania

kosmiczne

inne

Wysokie

(0,6–0,9)

Ś

rednie

(0,3–0,5)

Niskie

(0,1–0,2)

Granicznie

niekorzystny

(-5)

Niekorzystny

(-3)

Względnie

obojętny

(0)

……

……

……

……

……

……

……

……

Lokalny

Wymiar

międzynarod.

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

137

Na koniec warto jeszcze podkreślić pozostawioną dotąd nieco na uboczu kate-

gorię szansy strategicznej. Otóż problem kreowania szans, ich wyodrębniania jest
sam w sobie dość złożony i pewnie może stanowić materiał na osobne opracowa-
nie. Warto jednak podkreślić, iż to właśnie szanse rozwojowe postuluje się trakto-
wać jako podstawowe kategorie planowania celów polityki bezpieczeństwa. Za-
grożenia – wbrew utartym przekonaniom i z pewnością przyzwyczajeniom ludzi
zajmujących się bezpieczeństwem – zawsze służyć będą jako kategorie o znaczeniu
podrzędnym. Macierz wielokryterialna oceny interesów poprzez pryzmat szans
będzie miała podobną postać do tej charakteryzującej zagrożenia, jednak zamiast
np. siły wpływu negatywnego w rubrykach poziomych umieścić należy siłę wpły-
wu pozytywnego, zamiast skali zaangażowania potencjału do przeciwstawienia się
zagrożeniu – skalę zaangażowania potencjału do wykorzystania szansy itd.

Osobną, ale za to doniosłą kwestią, pozostaje pytanie o sposób konstruowania

celów polityki bezpieczeństwa w warunkach narastającej nieprzewidywalności
otoczenia. Zaproponowana metodologia ich identyfikacji w zasadniczy sposób nie
będzie odbiegać od przedstawionej wyżej logiki. Jednak przyjęcie orientacji
z wykorzystaniem projekcji, nie zaś prognozy, całkowicie zmieni zawartość mery-
toryczną poszukiwanego zbioru celów. Ich identyfikacja umożliwi bowiem roz-
wiązanie problemu wyrażonego w formie pytania: jakie cele polityki państwa
w dziedzinie bezpieczeństwa racjonalizować będą w sposób graniczny projektowa-
ną strategię?

Odpowiedź na powyższe pytanie najlepiej odzwierciedlają przedstawione po-

niżej dwa schematy ideowe. Rysunek 4. obrazuje podejście klasyczne, wyprowa-
dzone z prognoz, rysunek 5. oparty jest na projekcji.

Przedstawione schematy ideowe odkrywają filozofię myślenia o przyszłości

państwa. Wydaje się, że w tej sytuacji najrozsądniej będzie opowiedzieć się za
projekcją, jako zasadniczą orientacją planistyczną, nie pomijając jednak roli
i znaczenia prognozy, traktowanej jako nurt uzupełniający, równoległy, wspierają-
cy proces konstruowania bazy informacyjnej o otoczeniu. Wydaje się również, iż
postulowany na użytek procesu planowania strategii bezpieczeństwa wątek tworze-
nia bazy informacyjnej przedstawić można tak, jak to zobrazowano na rysunku 6.

Jak już wzmiankowano, dobór celów jest zawsze domeną polityki. Decyzja

o tym, czy zdecydować się na realizację celów wynikających z ekstrapolowanych
procesów i zdarzeń, które przecież mogą nigdy się nie sprawdzić, czy też postawić
na osiągnięcie stanu opisanego projekcją pożądaną, zawsze budzić będzie kontro-
wersje. O ileż jednak skuteczniejsze, o ileż bardziej pożyteczne jest dążenie do
realizacji śmiałych zamierzeń. Skuteczność tej orientacji nie podlega dyskusji.
Dodajmy do tego niezwykły walor oderwania się od klasycznego planowania, któ-
re nierozerwalnie związane jest z bieżącymi potrzebami i problemami. W rzeczy-
wistości jest to błędne koło; proces, którego kolejne ekipy nie są w stanie prze-
rwać. Podsumowując należy stwierdzić, że konstruowanie bazy informacyjnej na
potrzeby tworzenia strategii bezpieczeństwa staje się w warunkach narastającej

ANDRZEJ DAWIDCZYK

138

Rys. 4. Filozofia konstruowania celów z wykorzystaniem klasycznych prognoz

PROGNOZA:

JAKI MOśE BYĆ PORZĄDEK

MIĘDZYNARODOWY, JAKĄ ROLĘ MOśE

SPEŁNIAĆ RP W TYM PORZĄDKU, JAKIE

INTERESY POWINNO SIĘ Z RACJI

ZALEśNOŚCI REALIZOWAĆ, JAK SIĘ

DOSTOSOWAĆ, JAK NADĄśYĆ, JAK

ZAADAPTOWAĆ PAŃSTWO I JEGO

NARZĘDZIA ….?

JAKIE NAJOGÓLNIEJSZE POTRZEBY,

WARTOŚCI INTERESY NALEśY

REALIZOWAĆ Z PUNKTU WIDZENIA

DOSTĘPNYCH DANYCH

PROGNOSTYCZNYCH ?

MISJA

WIZJA

JAKIE CELE POLITYCZNE

MOGĄ ZAPEWNIĆ BYT

I ROZWÓJ

W PROGNOZOWANYCH

WARUNKACH?

WYNIKOWY ZBIÓR CELÓW

POLITYCZNYCH

JAKIE CELE W DZIEDZINIE

BEZPIECZEŃSTWA MOGĄ PODNIEŚĆ

BEZPIECZEŃSTWO

W PROGNOZOWANYCH WARUNKACH ?

WYNIKOWY ZBIÓR CELÓW

W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA

KTÓRE INTERESY REALIZOWAĆ, ABY SIĘ DOSTOSOWAĆ, JAK SPEŁNIĆ

OCZEKIWANIA SOJUSZNIKÓW I KOALICJANTÓW, JAK „UŚREDNIĆ”

DĄśENIA NARODOWE I MIĘDZYNARODOWE, NA JAKIE ASPIRACJE

POZWOLI WSPÓŁCZESNY I PROGNOZOWANY ŚWIAT?

ZBIÓR WYNIKOWYCH STRATEGII DZIEDZIN, ŚRODKÓW, NARZĘDZI

KONIECZNYCH Z PUNKTU WIDZENIA OSIĄGNIĘCIA ADAPTACJI DO

WARUNKÓW ŚRODOWISKA

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

139

Rys. 5. Filozofia konstruowania celów z wykorzystaniem projekcji

Rys. 6. Poszerzenie przestrzeni poznawczej poprzez zastosowanie projekcji

czas

S
K
U
T
E
C
Z
N
O
Ś

Ć

Obszar prognoz niskiej

skuteczności

Obszar poza sferą

prognozowania

Obszar danych –

projekcji pożądanej

PROJEKCJA POśĄDANA:

JAKI PORZĄDEK MIĘDZYNARODOWY, JAK

ROLA RP W TYM PORZĄDKU, JAKIE INTERESY

BĘDĄ NAJWAśNIEJSZE, JAK CHCIELIBYŚMY,

śEBY BYŁO…?

JAKIE POTRZEBY, WARTOŚCI, INTERESY

WARTO REALIZOWAĆ?

MISJA

WIZJA

JAKIE CELE POLITYCZNE BĘDĄ

OPTYMALNE, ABY ZAPEWNIĆ

OCZEKIWANY BYT I ROZWÓJ?

POSZUKIWANY ZBIÓR CELÓW

POLITYCZNYCH

JAKIE CELE W DZIEDZINIE

BEZPIECZEŃSTWA BĘDĄ OPTYMALNE,

ABY OSIĄGNĄĆ ZAKŁADANE CELE

POLITYCZNE PAŃSTWA?

POSZUKIWANY ZBIÓR CELÓW

W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA

KTÓRE INTERESY PROMOWAĆ, KTÓRE REALIZOWAĆ, ABY OSIĄGNĄĆ

PRZEWAGĘ, DOMINACJĘ, ZWIĘKSZYĆ KONKURENCYJNOŚĆ?

ZBIÓR KONIECZNYCH STRATEGII DZIEDZIN, ŚRODKÓW, NARZĘDZI POśĄDANYCH

Z PUNKTU WIDZENIA OSIĄGNIĘCIA GRANICZNYCH WSKAŹNIKÓW PRZEWAGI,

DOMINACJI, BEZPIECZEŃSTWA,

ANDRZEJ DAWIDCZYK

140

nieprzewidywalności otoczenia zadaniem nader trudnym. Wykorzystywane trady-
cyjnie metody, techniki i narzędzia służące obrazowaniu otoczenia i konstruowaniu
celów polityki państwa, w ogólności, i celów polityki bezpieczeństwa w szczegól-
ności, obarczone są niską skutecznością. W sytuacji niezwykłej wprost dynamiki
procesów i zdarzeń nieujmowanych w tradycyjnych modelach, konieczne staje się
projektowanie bazy informacyjnej z wykorzystaniem podejścia opartego na długo-
falowej projekcji przyszłości państwa. W tej sytuacji priorytetowymi elementami
przedmiotowej bazy stają się:

•

misja państwa – określająca długofalowo, najlepiej na kilkadziesiąt lat, po-

słannictwo narodu i państwa, społecznie akceptowany ideał, do którego mają zmie-
rzać. Ów ideał, jakkolwiek niemożliwy do osiągnięcia, ma stanowić główny wy-
znacznik roli państwa na arenie międzynarodowej i międzyorganizacyjnej,
stanowiąc trwałą podstawę do wszelkich decyzji podejmowanych przez kolejne
ekipy rządowe. Raz ustalone priorytety mogą ulegać nieznacznym modyfikacjom,
czyniąc z polityki państwa swoisty monolit. Wszelkie priorytety postulowane przez
dochodzące do władzy gabinety polityczne nie powinny wpływać na jej podważa-
nie. Brak owego kierunkowskazu, swoistego punktu orientacyjnego, czynić będzie
ze wszelkich strategii państwa, w tym przedmiotowej koncepcji, opracowania mało
wartościowe i raczej krótkoterminowe, prawie zawsze adaptacyjne;

•

wizja państwa, jako uszczegółowiony w stosunku do misji, opisany

przedmiotowo, zbiór priorytetowych zamierzeń politycznych narodu i państwa
stanowić ma kanwę wszelkich działań politycznych. Wizja dostarczać ma konkret-
nych treści także działaniom mającym na celu planowanie strategii bezpieczeń-
stwa. Ustalone w niej długoterminowe zamierzenia polityczne państwa stanowić
mają trwały wyznacznik do tworzenia wszystkich dokumentów państwowych.
Wzajemna współzależność systemu strategii państwa jest bezdyskusyjna;

•

w warunkach narastającej nieprzewidywalności w skład struktury esencjal-

nej przedmiotu konceptualnego – bazy informacyjnej na użytek planowania strate-
gii – wchodzić muszą przede wszystkim szanse rozwojowe. Orientowanie się na
zagrożenia przy tak dużej dynamice zachodzących zmian powodować będzie za-
zwyczaj przygotowywanie się państwa do zapobiegania sytuacjom już znanym,
których wystąpienie – jakkolwiek do pewnego stopnia prawdopodobne – przypo-
minać będzie przygotowywanie się do zdarzeń klasycznych, rozpoznanych. Dzia-
łania o charakterze nowoczesnym, wyprzedzającym, polegającym na adaptowaniu
nowatorskich rozwiązań, służyć będą w większości dostosowaniu się państwa do
sojuszników, koalicjantów, do podążania ich śladem. To w istocie zgubna droga;

•

nieprzewidywalność otoczenia nakłada na planistów strategicznych koniecz-

ność opracowywania nowatorskiego podejścia do analizy strategicznej. Wykorzy-
stywanie starych, pochodzących z teorii organizacji i zarządzania modeli, jest nie-
celowe. Niezbędne jest uwzględnienie w owym otoczeniu podmiotów nie tylko
państwowych, ale także (a może przede wszystkim) niepaństwowych, ponadnaro-
dowych, komercyjnych, przestępczych, słowem – wszelkich. Trwanie przy utar-
tych schematach analitycznych, w których państwa i co najwyżej niektóre duże
organizacje polityczne uwzględniane są w analizie strategicznej, nie wystarcza.

PROJEKTOWANIE CELÓW POLITYKI I STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA. CZĘŚĆ II

141

Tak naprawdę organizacje inne niż państwa dostarczają dzisiaj stosunkowo naj-
większej ilości najbardziej nieprzewidywalnych zdarzeń, które w istotny sposób
burzą percepcję bezpieczeństwa;

•

dobór celów polityki bezpieczeństwa wyprowadzanych z projekcji w sto-

sunku do celów polityki wyprowadzonych z prognozy umożliwi skoncentrowanie
się państwa na osiągnięciu celów wynikających z realizacji interesów najbardziej
dla niego istotnych, decydujących o roli odgrywanej na świecie, w Europie, wresz-
cie w regionie. Strategiczny przeskok, wyprzedzanie otoczenia, a nie doganianie
go, stanowić mają wyznacznik podejmowanych działań. Cele polityki bezpieczeń-
stwa wyprowadzane na podstawie projekcji pozwalają lepiej alokować zasoby,
przeznaczać je na projekty i działania, które nie staną się w ciągu kilku lat zbęd-
nym wydatkiem o małej użyteczności. W konsekwencji wszelkie działania
usprawniające środki, sposoby czy narzędzia działania państwa (w tym siły zbroj-
ne) nie będą miały charakteru adaptacyjnego, służącego dostosowaniu się do czy-
ichś wymagań, ale będą służyć interesom naszego kraju. Nie wyklucza to zasadno-
ś

ci posługiwania się predykcją i prospekcją. Podejścia te, wykorzystywane

zwłaszcza na użytek planowania krótkoterminowego i średnioterminowego, stano-
wić będą równoległy nurt planowania strategicznego.

Kończąc, pragnę zwrócić uwagę czytelnika na konieczność dalszego poszuki-

wania metod opracowywania nie tylko celów politycznych, ale także metod two-
rzenia całych strategii we wszystkich domenach działalności państwa. Obecnie
wiedzy tej nie ma zbyt wiele, bez niej zaś powstające w naszym kraju koncepcje
strategiczne grzeszyć będą słabością, na którą Polski po prostu nie stać.

S U M M A R Y

PROJECTING THE POLICY GOALS AND THE NATIONAL

SECURITY STRATEGY. PART II

The article is a continuation of a thought process presented in the previous is-

sue of this journal. Here a method of identifying political goals of a country in the
area of security has been presented. It has been equipped with a number of se-
lected techniques and tools enabling to set apart particular goals from those of
national policy in general. A particularly new method of forming goals is the
switch from prediction and providence (though not thoroughly) to projection. The
identification of political security goals in such a manner will always contain dif-
ferent contents from those traditionally formulated.

The presented solution is innovative in its nature and is a proposal to

a broader discussion on the plausibility of such approach

.