„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Andrzej Leszczyński

Wykonywanie pomiarów i analiz dźwięku 322[17].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:

dr inż. Maria Tajchert
dr inż. Paweł Rajchert

Opracowanie redakcyjne:
mgr Joanna Gręda


Konsultacja:
mgr Lidia Liro








Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[17].Z1.01
„Wykonywanie pomiarów i analiz dźwięku”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu protetyk słuchu.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Podstawowe właściwości dźwięku

6

4.1.1. Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

21

4.1.3. Ćwiczenia

21

4.1.4. Sprawdzian postępów

24

4.2. Wybrane pomiary i analizy dźwięku

25

4.2.1. Materiał nauczania

25

4.2.2. Pytania sprawdzające

34

4.2.3. Ćwiczenia

34

4.2.4. Sprawdzian postępów

36

4.3. Zagrożenie hałasem i indywidualne środki ochrony słuchu

37

4.3.1. Materiał nauczania

37

4.3.2. Pytania sprawdzające

41

4.3.3. Ćwiczenia

41

4.3.4. Sprawdzian postępów

43

4.4. Komputerowy system do pomiarów i analiz dźwięku

44

4.4.1. Materiał nauczania

44

4.4.2. Pytania sprawdzające

49

4.4.3. Ćwiczenia

49

4.4.4. Sprawdzian postępów

52

5. Sprawdzian osiągnięć

53

6. Literatura

58

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rozchodzeniu się fal

akustycznych, metodach pomiaru właściwości dźwięków oraz indywidualnych środkach
ochrony przeciw dźwiękom niepożądanym (hałasom).

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

* Gwiazdką oznaczono pytania i ćwiczenia, których rozwiązanie może Ci sprawiać

trudności. W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela.

Schemat układu jednostek modułowych

322[17].Z1

Badania s

łuchu

322[17].Z1.02

Wykonywanie badania

s

łuchu u osoby dorosłej

322[17].Z1.03

Wykonywanie badania

s

łuchu u dziecka

322[17].Z1.01

Wykonywanie pomiarów

i analiz d

źwięku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

stosować i przeliczać jednostki układu SI,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu fizyki, takimi jak: masa, siła,
prędkość, energia, ruch falowy,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

użytkować komputer,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

–

określić wyposażenie gabinetu i pracowni audiologicznej,

–

posłużyć się przetwornikiem elektroakustycznym takim jak głośnik, mikrofon,
słuchawka,

–

zmierzyć poziom ciśnienia akustycznego, poziom dźwięku oraz poziom równoważny,

–

ocenić stopień zagrożenia hałasem na postawie dokonanych pomiarów,

–

nagrać i odtworzyć dźwięk za pomocą urządzeń analogowych i cyfrowych,

–

dokonać analizy dźwięku i zinterpretować wyniki,

–

ocenić właściwości akustyczne wnętrza, w tym kabiny audiometrycznej,

–

posłużyć się programem komputerowym w celu odpowiedniej edycji i obróbki dźwięku,

–

wyjaśnić subiektywny charakter wrażeń słuchowych,

–

wykazać różnicę i zależności między cechami fizycznymi dźwięków a wywołanymi
przez nie wrażeniami słuchowymi,

–

zastosować urządzenia indywidualnej ochrony słuchu przed hałasem,

–

wskazać powiązania między psychoakustyką i audiologią,

–

posłużyć się Polskimi Normami, instrukcjami obsługi stosowanych przyrządów,
dokumentacją techniczną, katalogami oraz instrukcjami programów komputerowych,

– zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe właściwości dźwięku

4.1.1. Materiał nauczania

Dźwięk powstaje na skutek drgań ośrodka sprężystego, takiego jak np. powietrze

i rozchodzi się w postaci fal. Może on powstawać w każdym ośrodku sprężystym a więc
oprócz powietrza również i w wodzie, ciele ludzkim lub ścianie. W zależności od
częstotliwości dźwięki można podzielić na 3 podstawowe zakresy:

−

Infradźwięki

0 – 20 Hz

−

Dźwięki słyszalne

20 – 20 000 Hz

−

Ultradźwięki

> 20 000 Hz

Częstotliwość, czyli liczba cykli dźwięku okresowego w jednostce czasu i odwrotność

okresu jest więc jednym z czynników determinujących wrażenie słuchowe wywołane
dźwiękiem.

Fala akustyczna rozchodzi się ze stałą dla danego ośrodka prędkością. Jeżeli

częstotliwość fali zawarta jest między 20 Hz a 20 kHz fala wywołuje subiektywne wrażenie
słuchowe. Wrażenie słuchowe jest cechą indywidualną słuchu, ale można je
scharakteryzować w sposób statystyczny. Percepcja dźwięku jest przedmiotem badań
psychoakustyki a ta ma ścisłe związki z audiologią. Metody badań psychoakustycznych
dotyczące uogólnionych zjawisk otologicznie normalnych są podstawą do badań
audiologicznych dotyczących ubytków słuchu.

Rys. 1.

Powstawanie i przemieszczanie się fali akustycznej

Wielkości charakterystyczne fali akustycznej

Ciśnienie akustyczne p to różnica między ciśnieniem P (zmieniającym się od stanu

zagęszczenia do rozrzedzenia) w ośrodku podczas przejścia fali akustycznej, a statycznym
ciśnieniem atmosferycznym P

0

jakie istniało przed pojawieniem się fali (rys. 2):

p = P - P

0

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Rys. 2. Rozkład drgań cząsteczek powietrza i odpowiadająca mu zmiana ciśnienia w funkcji czasu [2]

Prędkość akustyczna (prędkość cząstki) v to zmiana w czasie wychylenia cząstki

u podczas drgań:

t

u

v

∆

∆

=

(m/s)

Zjawisko fali akustycznej, podobnie jak i innych fal jest zjawiskiem czasowo-

przestrzennym, i można go przedstawiać w postaci przebiegu czasowego lub rozkładu
przestrzennego, które w najprostszym przypadku (tonu) można zilustrować sinusoidą
przedstawiającą zmiany amplitudy A (ciśnienia p lub prędkości v) w funkcji czasu (rys. 3).
lub w funkcji odległości (rys. 4).

Rys. 3. Przebieg czasowy fali płaskiej

Rys. 4. Rozkład przestrzenny fali płaskiej

t

A

Okres fali T

x

A

Długość fali

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

A więc dźwięk prosty można opisać za pomocą amplitudy, okresu i długości fali oraz

przesunięcia fazowego (fazy) mierzonego w stopniach (miara kątowa) lub radianach (miara
łukowa). Cały okres obejmuje 360

0

czyli 2π radianów.

Prędkość rozchodzenia się fali akustycznej w powietrzu zależy od sprężystości

objętościowej powietrza K i gęstości objętościowej ρ:

Rodzaje fal

Najbardziej charakterystyczne rodzaje fal akustycznych to fala płaska i fala kulista.

Fala płaska rozchodzi się w postaci nieskończonych płaszczyzn. Ma ona tylko jeden kierunek
propagacji, stałą amplitudę ciśnienia a ruch cząsteczek odbywa się tylko w jednym kierunku,
zgodnym z kierunkiem rozchodzenia się. Przykład fali płaskiej pokazuje rys. 1.

W przeciwieństwie do fali płaskiej, fala kulista rozchodzi w postaci kul o coraz to

większym promieniu. W ten sposób rozchodzi się ona jednakowo we wszystkich kierunkach,
jej amplituda ciśnienia jest odwrotnie proporcjonalna do odległości, a ruchy cząsteczek
odbywają się we wszystkich kierunkach zgodnie z promieniami. Falę kulistą ilustrują rys. 5 i 6.

Rys. 5. Rozchodzenie się fali kulistej

Rys. 6. Rozkład amplitudy fali kulistej

Dźwięki proste i dźwięki złożone

Najogólniej możemy podzielić dźwięki na dźwięki proste, czyli tony, rzadko występujące

w czystej postaci i dźwięki złożone, stanowiące większość spotykanych dźwięków. Opis
dźwięku prostego jest stosunkowo nieskomplikowany i posługuje się przebiegiem czasowym
bądź rozkładem przestrzennym. W przypadku dźwięków złożonych do ich opisu używamy
najczęściej pojęcia widma częstotliwościowego.

ρ

K

c

prop

=

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Dźwięki proste

Zmiany czasowo-przestrzenne ciśnienia akustycznego możemy opisać zależnością:

)

2

sin(

Θ

+

−

=

kx

ft

p

p

π

gdzie:

p jest amplitudą ciśnienia, f – częstotliwością,

λ

π

ω 2

=

=

c

k

– liczbą falową a Θ

przesunięciem fazowym.

Wpływ częstotliwości na przebieg czasowy i rozkład przestrzenny dźwięku prostego

pokazano na rys. 7.

Rys. 7. Zmiana długości fali i okresu dźwięku prostego w funkcji częstotliwości

Dźwięki złożone

Znacznie częściej mamy do czynienia z dźwiękami złożonymi. Oczywiście tu również

możemy posługiwać się przebiegiem czasowym jednak przy bardziej skomplikowanych
dźwiękach interpretacja struktury dźwięku staje się nieczytelna.
Na rys. 8 pokazano przykład budowania dźwięku złożonego z dźwięków prostych
o częstotliwościach nieparzystych harmonicznych i malejącej amplitudzie. W wyniku
otrzymujemy dźwięk złożony o przebiegu prostokątnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Rys. 8. Powstawanie dźwięku złożonego poprzez sumowanie dźwięków prostych (sygnał prostokątny)

Przykładowe przebiegi czasowe innych dźwięków złożonych pokazano na rys. rys. 9–11.

Rys. 9. Przykład przebiegu czasowego dźwięku dzwonu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Rys. 10. Fragment akordu muzycznego

Rys. 11. Fragment szumu białego

Widmo dźwięku

Pojęcie widma dźwięku pozwala na lepsze zilustrowanie dźwięku zarówno prostego jak

i złożonego. Polega ono na przedstawieniu amplitudy (widmo amplitudowe) w funkcji
częstotliwości lub fazy (widmo fazowe) w funkcji częstotliwości. Najczęściej posługujemy
się widmem amplitudowo częstotliwościowym. W przypadku dźwięku prostego widmo
reprezentuje jeden prążek o określonym położeniu (częstotliwość) i wysokości (amplituda).
Przykłady widm typowych dźwięków pokazano na rysunku 12.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Rys. 12. Przykładowe przebiegi czasowe i widma amplitudowe dźwięków okresowych i nieokresowych

Natężenie dźwięku

Praktyczną miarą energii fali akustycznej jest natężenie dźwięku I zdefiniowane jako

średnia za okres czasu τ gęstość strumienia energii akustycznej. Ponieważ dla fali
harmonicznej można napisać, że p i v zmieniają się w sposób sinusoidalny i w przypadku
ogólnym są przesunięte o kąt fazowy ψ:

p

p

t

=

−

cos(

)

ω ψ

;

v

v

t

=

cos

ω

;

to natężenie dźwięku będzie:

I

p v

p v

sk

sk

=

=

2

cos

cos

ψ

ψ

Zakładając, że dla fali płaskiej nie ma przesunięcia między wektorami p i v (cosψ=1)
i zależność ta się upraszcza do:

I

p v

p v

sk

sk

=

=

2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Jednostki, jednostki względne

Dla określenia wzajemnych stosunków częstotliwości, w akustyce używa się

częstotliwości harmonicznych oraz oktawowych lub tercjowych zapożyczonych ze skali
muzycznej. Różnica między zależnościami harmonicznymi a oktawowymi pokazana jest na
rys. 13.

Rys. 13. Porównanie oktaw i harmonicznych

Stosunek częstotliwości górnej do dolnej dla pasma oktawowego określa zależność:

dla jednej oktawy:

2

1

2

=

f

f

dla n oktaw:

n

f

f

2

1

2

=

;

dla pasma tercjowego (1/3 oktawy):

dla jednej tercji:

3

/

1

1

2

2

=

f

f

dla n tercji:

3

/

1

2

2

n

f

f

=

;

Ze względu nas bardzo szeroki zakres ciśnień oraz logarytmiczny sposób odczuwania

bodźców dźwiękowych przez ucho ludzkie, stosujemy również miary względne
(logarytmiczne) odniesione do ustalonego poziomu odniesienia (próg słyszalności).
Podstawowe jednostki względne zdefiniowane są następująco:

Poziom ciśnienia akustycznego (SPL - Sound PressureLevel)

0

log

20

)

(

p

p

dB

L

p

=

Poziom natężenia dźwięku:

0

log

10

)

(

I

I

dB

L

I

=

gdzie:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Pa

Pa

x

p

µ

20

10

2

5

0

=

=

−

,

2

12

0

10

m

W

I

−

=

Dla fali płaskiej:

I

p

L

L

=

Podstawowe jednostki akustyczne zestawione są w tablicy 1, a w tablicy 2 pokazano zakresy
ciśnień i poziomów ciśnienia akustycznego dla różnych źródeł dźwięku.

Tabela 1. Podstawowe jednostki akustyczne

Wielkość

Oznaczenie

Jednostka

ciśnienie

P

[Pa]= N/m2

prędkość akustyczna

V

[m/s]

natężenie dźwięku

I

[W/m2]

poziom ciśnienia (SPL)

L

p

p

p

=

20

0

log

[dB]

poziom natężenia

L

I

I

I

=

10

0

log

[dB]

poziomy odniesienia

P

0

= 2x10-5 Pa

I

0

= 10-12 W/m2

Tabela 2. Zakres ciśnień i poziomów ciśnienia akustycznego dla różnych źródeł dźwięku

Źródło dźwięku

ciśnienie akustyczne

(Pa)

poziom ciśnienia

(dB)

Rakieta Saturn

100 000 (1 atm)

194

Odrzutowiec

2 000

160

Samolot śmigłowy

200

140

Granica bólu

135

Nitownica

20

120

Ciężarówka

2

100

Hałaśliwe biuro

0,2

80

Ruch uliczny

0,2

80

Rozmowa

0,02

60

Ciche biuro

50

Cicha rezydencja

0,002

40

Studio nagrań

30

Szelest liści

0,0002

20

Próg słyszenia

0,00002

0

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Dodawanie poziomów

W przypadku jednoczesnego działania dwóch źródeł o poziomach L

1

i L

2

, poziom

wypadkowy może być obliczony wg poniższego wzoru:

Przykład dodawania:

L

1

= 55 dB,

L

2

= 60 dB;

L

1+2

= 61,19 dB

Impedancja akustyczna

Pojęcie impedancji akustycznej wzorowane jest na impedancji elektrycznej

i zdefiniowane jest jako stosunek ciśnienia akustycznego do prędkości akustycznej:

Z = p/v

W przypadku fali płaskiej akustyczna impedancja falowa jest rzeczywista i wynosi:

Z

0

= ρ

0

c

Biorąc pod uwagę, że gęstość powietrza ρ

0

= 1,2 kg/m

3

, prędkość dźwięku c = 340 m/s,

Impedancja akustyczna fali płaskiej rozchodzącej się w powietrzu wynosi ok. 410 kg/m

2

s.

Jednostka kg/m

2

s nazywana jest omem akustycznym (Ω

ak

) lub rajlem.

Odbicie fali akustycznej

Fala akustyczna padająca na granicę dwóch ośrodków o dwóch różnych impedancjach

akustycznych ulega częściowemu odbiciu i załamaniu (przenikaniu do drugiego ośrodka).
Stopień odbicia i przenikania zależy od różnicy impedancji obu ośrodków.
Na rys. 14 pokazano schematycznie odbicie i przenikanie fali na granicy dwóch ośrodków
o impedancjach Z

1

=ρ

1

c

1

i Z

2

=ρ

2

c

2

.

θ 2

θ

θ 1

1

p

1

,

p

1

p

2

,

osrodek I

osrodek II

ρ

1

c

1

ρ c

2

2

x

Rys. 14

.

Pojedyncze odbicie i załamanie fali na granicy dwóch ośrodków [5]









+

=

10

10

2

1

10

10

log

10

_

L

L

dB

SUMA

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Miarą stopnia odbicia i przenikania fali są współczynniki odbicia

β

i przenikania

α

gdzie:

2

1

2

1

2

1

'

1









+

−

=

=

Z

Z

Z

Z

I

I

β

β

α

−

=

=

1

1

2

I

I

a I

1

, I

1

’

i I

2

są natężeniami fali odpowiednio fali padającej, odbitej i przechodzącej.

Interferencja fal, fale stojące

W wielu przypadkach w jednym ośrodku rozchodzi się więcej niż jedna fala, często na

skutek odbicia od przeszkód. W wyniku tego zachodzi zjawisko interferencji fal (wzajemnego
ich oddziaływania) na skutek dodawania się ciśnień obu fal, które może powodować
powstawanie fal stojących. Na rys. 15 pokazane są interferencje dwóch fal o jednakowej
częstotliwości i amplitudzie a różnych przesunięciach fazowych.

Rys. 15. Interferencje fal o jednakowej częstotliwości i amplitudzie i przesunięciach fazowych 0

0

,

135

0

i 180

0

Na rysunku 16 pokazano odbicie i zjawisko powstawania fali stojącej na sztywnej

granicy dwóch ośrodków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Rys. 16. Zjawisko fali stojącej na sztywnej granicy dwóch ośrodków [5]

Ugięcie i rozproszenie fali

W przypadku, kiedy przeszkoda, na którą pada fala jest mała lub porównywalna

z długością fali może występować zjawisko ugięcia i rozproszenia fali. W tych przypadkach
fala nie porusza się już prostoliniowo i rozchodzi się w wielu kierunkach. Na rys. 17
pokazano zjawisko ugięcia fali na otworze i przeszkodzie kulistej.

Rys. 17. Zjawisko ugięcia fali na otworze i przeszkodzie kulistej [1]

Zależność między cechami fizycznymi dźwięku a jego percepcją słuchową

W zakresie częstotliwości 20 Hz – 20 kHz dźwięki mogą wywoływać wrażenie słuchowe,

jeżeli będą miały odpowiednio duże ciśnienie, co najmniej 2x10

-5

Pa (lub natężenie, co

najmniej 10

-12

W/m

2)

. Wrażenie to ma charakter indywidualny, jednak można je opisać

w sposób statystyczny. Przykładem takiego opisu są krzywe równego poziomu głośności (rys.
18) opisujące sposób słyszenia w funkcji poziomu i w funkcji częstotliwości (granice
słyszalności). Podstawowe cechy tego wrażenia to głośność i wysokość dźwięku. Opisane
powyżej miary obiektywne dźwięku jak ciśnienie, natężenie i częstotliwość nie mogą opisać
w pełni zjawisk subiektywnych. W celu ich lepszego opisu wprowadza się podstawowe
jednostki subiektywne takie jak poziom głośności, głośność i wysokość tonu.
Poziom głośności

Jest miarą wrażenia subiektywnego głośności (pozwalającą uszeregować dźwięki od

najcichszych do najgłośniejszych) i jest parametrem na krzywych równego poziomu głośności

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

mierzonym w fonach. Liczbowo poziom glośności w fonach jest równy poziomowi ciśnienia
dla częstotliwości tonu odniesienia 1000 Hz.

Głośność

Ponieważ poziom głośności nie jest jednostką addytywną (nie można dodać dwóch

poziomów głośności) wprowadza się inną, addytywną miarę wrażenia głośności – głośność
wyrażoną w sonach. Jeden son odpowiada 40 fonom. Zależność między głośnością w sonach
a poziomem głośności w fonach pokazuje rys. 19. International Standardization Organization
podała zależność między głośnością S (w sonach) a poziomem głośności L

s

(w fonach) dla

poziomów głośności równych lub większych od 40 fonów w postaci:

10

40

2

−

=

S

L

S

Wysokość tonu

Wysokość tonu jest wrażeniem słuchowym, umożliwiającym uszeregowanie dźwięków

od najniższych do najwyższych. Zależy ono od częstotliwości ale również od poziomu
ciśnienia. Jednostką wysokości tonu jest mel. Przy założeniu, że wysokość tonu
o częstotliwości 1000 Hz i poziomie ciśnienia 40 dB (poziomie głośności 40 fonów)
otrzymano zależność pokazaną na rys. 20.

Rozdzielczość częstotliwościowa

Najmniejsza zmiana częstotliwości jaką ucho jest w stanie wykryć nosi nazwę progu

różnicowania częstotliwości i jest miarą rozdzielczości częstotliwościowej. Rozdzielczość
częstotliwościowa opisuje zdolność rozłożenia dźwięku złożonego na tony proste i odgrywa
ważną rolę w percepcji słuchowej. Istnienie rozdzielczości częstotliwościowej demonstruje
się poprzez badanie efektu maskowania, tj. podwyższania progu słyszalności dźwięku
słuchanego (maskowanego) w obecności innego dźwięku (maskera). Dla nieuszkodzonego
ludzkiego ucha selektywność jest największa w zakresie częstotliwości 500-4000 Hz. Dla
tonów czystych o częstotliwości zbliżonej do 1000 Hz próg różnicowania wynosi 0,3-0,4%
(3-4 Hz). Dla tonów o częstotliwościach mniejszych od 500 Hz i większych od 8000 Hz
selektywność częstotliwościowa maleje (ok. 1%, tj.10 Hz). Dźwięki złożone mogą być
rozróżniane na podstawie różnic pomiędzy składowymi harmonicznymi. Rozdzielczość
częstotliwościowa jest mała dla bodźców o natężeniach okołoprogowych, wzrasta dla natężeń
z zakresu komfortowego słyszenia a maleje dla wyższych poziomów bodźca.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Rys. 18. Krzywe równego poziomu głośności wg. Robinsona Dadsona [2]

Rys. 19. Zależność między głośnością w sonach a poziomem głośności w fonach [6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Rys. 20. Zależność między wysokością tonu a częstotliwością [6]

Przestrzenna percepcja dźwięków

Słyszenie kierunkowe jest możliwe dzięki postrzeganiu różnicy czasu, natężeń i fazy

miedzy dźwiękami docierającymi do obu uszu. Najmniejsza postrzegana różnica czasu
wynosi ok. 3x 10

-5

sek. Jeśli źródło dźwięku znajduje się na wprost słuchającego, fala

dźwiękowa dociera do obu uszu jednocześnie. Gdy źródło dźwięku umieszczone jest w innym
położeniu pojawia się międzyuszna różnica czasu, fazy i amplitudy i składu widmowego
dźwięku. Różnica ta jest taka sama dla każdej częstotliwości przy określonej lokalizacji
źródła dźwięku, gdyż szybkość rozprzestrzeniania się fali dźwiękowej w powietrzu jest
niezależna od długości fali. Wartości międzyusznej różnicy oraz międzyusznej różnicy
amplitud są zależne od częstotliwości bodźca. W przypadku małych częstotliwości
o lokalizacji dźwięku decyduje międzyuszna różnica czasu, dla dużych częstotliwości -
międzyuszna różnica natężeń. Żaden z tych parametrów nie dostarcza istotnych informacji
w przypadku dźwięków z zakresu średnich częstotliwości.

Percepcja mowy

Percepcja dźwięków mowy jako zbioru dźwięków o określonym brzmieniu,

przekazywanych za pomocą głosu jest procesem bardzo złożonym i ma ścisły związek
z procesem tworzenia tych dźwięków. Na proces percepcji składa się kilka faz: faza
aerodynamiczna (drgania powietrza w kanale słuchowym), faza akustomechaniczna
(przenoszenie drgań błony do ucha wewnętrznego), faza neurologiczna (przenoszenie
informacji przez włókna nerwowe i jej przetwarzanie w ośrodkowym układzie nerwowym)
oraz aspekt psychologiczny (rozpoznawanie i zrozumienie przekazywanej informacji).
Najważniejszą rolę w percepcji dźwięków mowy odgrywają chwilowe zmiany częstotliwości
i amplitudy tych dźwięków a zwłaszcza czasowe wzrosty i spadki częstotliwości formantów
(charakterystycznych maksimów widma) spowodowane zmianą wymiarów komór
rezonansowych toru głosowego w czasie artykulacji. Charakterystyczna dla dźwięków mowy
jest też tzw. percepcja kategorialna polegająca na automatycznym przyporządkowywaniu
percypowanych dźwięków do określonej grupy dźwięków.
Metody badań psychoakustycznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Badania słuchu można podzielić na badania psychoakustyczne (audiometryczne,

behawioralne) i badania obiektywne (audiometria impedancyjna, otoemisja akustyczna –
OAE, audiometria odpowiedzi elektrycznych – ERA).
Badania psychoakustyczne mają na celu określenie zależności miedzy bodźcem fizycznym
a wywołanym przez niego wrażeniem słuchowym. W praktyce wyróżnia się szereg metod
pomiarowych. Metody te stosuje się najczęściej do wyznaczania wartości progów percepcji
obejmujących progi absolutne lub względne dla mierzonych wrażeń słuchowych. Wartości te
można wyznaczyć jedynie w sposób przybliżony za pomocą pewnych wielkości
statystycznych.

Teorie słyszenia
Istnieje szereg teorii słyszenia, takich jak:

−

Teoria telefoniczna Rutheforda zakładająca, że włókna błony podstawnej nie drgają

oddzielnie, a błona drga jako całość- jak membrana mikrofonu.

−

Teoria rezonacyjna (teoria harfy) Helmholtza pomijająca złożoność czynności ślimaka

i nerwu ślimakowego, a wszystkie problemy związane z analizą częstotliwości odnosi do
czynności ośrodkowego układu nerwowego. Zgodnie z nią już w błonie podstawnej,
która składa się z pojedynczych włókien – strun słuchowych – na poziomie ślimaka
dochodzi do rozłożenia dźwięku na poszczególne składowe częstotliwościowe.

−

Teorie falowe: fali stojącej (wg tej teorii wyodrębnienie częstotliwości następuje

w wyniku właściwego dla każdej częstotliwości rozkładu fal stojących wzdłuż błony
podstawnej, fali biegnącej (Beksy’ego) opierającej się na hydrodynamice płynów
ślimaka, teoria miejsca (zgodnie z tą teorią, wysokość dźwięku, jako kategoria
psychologiczna i subiektywna, przypisana jest bezpośrednio współrzędnym miejsca
w uchu i ośrodkowym układzie nerwowym. Przyjmuje ona, że np. tonom prostym
o różnych częstotliwościach przyporządkowuje się odrębne wysokości dźwięku,
ponieważ różne częstotliwości pobudzają różne zakończenia nerwowe, te zaś przekazują
podniety do różnych miejsc w ośrodkowym układzie nerwowym.

−

Teoria salw wyjaśniająca przewodzenie impulsów poprzez włókna nerwu ślimakowego

dla poszczególnych częstotliwości i natężeń.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

1. Jakie wielkości opisują falę akustyczną?
2. Jaka jest różnica między prędkością propagacji fali a prędkością akustyczną?
3. Czym różni się płaska fala akustyczna od fali kulistej? Wymień trzy różnice.
4. Co to jest natężenie dźwięku i jak możemy je obliczyć?
5. Co to jest poziom ciśnienia akustycznego?
6. Co to jest poziom natężenia dźwięku?
7. O ile dB wzrośnie poziom natężenia fali akustycznej przy dwukrotnym wzroście

natężenia, a o ile dB wzrośnie poziom ciśnienia przy dwukrotnym wzroście ciśnienia?

8. Jakim zjawiskom podlegają fale akustyczne na granicy dwóch ośrodków?
9. W jaki sposób powstaje fala stojąca?
10. Na czym polega zjawisko ugięcia fali akustycznej na przeszkodzie i kiedy jest ono

najsilniejsze?

11. Co to jest impedancja akustyczna i ile wynosi ona dla fali płaskiej w powietrzu?
12. W jakich jednostkach mierzymy impedancję akustyczną?
13. Jaki jest stosunek skrajnych częstotliwości dla pasma oktawowego a jaki dla pasma

tercjowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

14. Ile pasm oktawowych zawiera się w całym paśmie akustycznym, a ile tercjowych?
15. W jakim zakresie zawarte są wartości okresów, a w jakim długości fal dla całego zakresu

akustyki słyszalnej?

16. Jaki jest poziom głośności dźwięku o częstotliwości 1000 Hz i poziomie ciśnienia 78 dB?
17. Czym różni się poziom głośności od głośności dźwięku?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ciśnienie akustycznej fali płaskiej wynosi 0,5 Pa. Oblicz poziom ciśnienia oraz poziom

natężenia tego dźwięku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni wzór,
2) wykonać obliczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

kalkulator,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Narysuj widmo dźwięku prostego (tonu) o częstotliwości 1000 Hz i amplitudzie 1 Pa.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni rysunek,
2) narysować układ osi, oznaczyć skale i wrysować odpowiedni przebieg widma.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Oblicz okres i długość fali akustycznej tonów o częstotliwościach:

−

50 Hz,

−

800 Hz,

−

15 000 Hz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie wzory,
2) wykonać obliczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

kalkulator,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4 *

Oblicz wypadkowy poziom natężenia dwóch dźwięków o poziomach odpowiednio:

75 dB i 77 dB.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni wzór,
2) wykonać obliczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

kalkulator,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5 *

Oblicz częstotliwość trzeciej harmonicznej dla dźwięku o częstotliwości podstawowej

150 Hz oraz częstotliwość o trzy oktawy wyższą od częstotliwości podstawowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni wzór,
2) wykonać na tej podstawie obliczenia,
3) wypełnić arkusz do ćwiczeń.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

kalkulator,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6*

Pokaż na rysunku, w jaki sposób dodają się dwie fale akustyczne o takiej samej

amplitudzie ciśnienia będące w fazie. Narysuj powstająca w wyniku falę stojącą. Co się
stanie, jeżeli fale składowe będą w przeciw fazie (przesunięte o 180

0

)?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni rysunek,
2) oznaczyć dokładnie skale rysunku,
3) narysować obie fale jedną pod drugą,
4) zsumować wartości ciśnienia punkt po punkcje,
5) narysować wynikową falę stojąca poniżej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

linijka z podziałką,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 7*

Oblicz głośność dźwięku o częstotliwości 300 Hz i poziomie ciśnienia 67 dB. Porównaj

tę głośność z głośnością tonu o częstotliwości 6000 Hz i poziomie ciśnienia 60 dB.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie rysunki,
2) odczytać wartości poziomu głośności,
3) odczytać wartości głośności,
4) zsumować wartości głośności.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić podstawowe parametry fali akustycznej?





2) obliczyć impedancje akustyczną powietrza i innych ośrodków?





3) obliczyć współczynnik odbicia fali akustycznej na granicy woda powietrze?





4) obliczyć dowolny poziom ciśnienia akustycznego?





5) obliczyć dowolny poziom natężenia dźwięku?





6) rozróżnić praktycznie płaską falę akustyczną od kulistej?





7) zinterpretować dane widmo dźwięku?





8) określić o ile maksymalnie może wzrosnąć poziom dwóch dodanych

dźwięków?





9) obliczyć poziom ciśnienia akustycznego wywołanego przez ciśnienie

równe ciśnieniu atmosferycznemu (1000 hPa)?





10) obliczyć poziom głośności i głośność oraz je porównywać?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.2 Wybrane pomiary i analizy dźwięku

4.2.1. Materiał nauczania

Celem pomiarów akustycznych może być ocena zagrożenia zdrowia ludzkiego przez hałas,

ocena jakości urządzeń takich jak np. głośnik, mikrofon lub słuchawka, bądź ocena
właściwości akustycznych wnętrza.

Istotnym czynnikiem są warunki akustyczne, w jakich wykonuje się poszczególne

pomiary. Niektóre z nich wymagają tzw. pola swobodnego, w którym istnieje tylko fala
bezpośrednia inne zaś odbywają się w warunkach pola poglosowego, w którym występują
liczne odbicia fali. Pole swobodne, w którym występuje tylko fala biegnąca od źródła i nie ma
fal odbitych i wszelkich zakłóceń, można wytworzyć w komorze bezechowej, pomieszczeniu,
w którym wszystkie ściany mają współczynnik pochłaniania bliski jedności, a więc energia
fal odbitych jest pomijalna wobec energii fali bezpośredniej. Na ogół pomiary przetworników
elektroakustycznych, takich jak głośniki i mikrofony wykonuje się w komorze bezechowej
(wyjątek stanowią słuchawki) pomiary hałasów zaś w realnych warunkach pogłosowych.

Parametry sygnału dźwiękowego

Większość dźwięków można scharakteryzować podstawowymi parametrami, które

w przypadku sygnału sinusoidalnego pokazano na rys. 21.

Wartość chwilowa jest to wartość, jaką przyjmuje zmieniający się sygnał w danej chwili

czasu t określona worem:

t

T

A

t

A

π

2

sin

)

(

=

Rys. 21. Sygnał sinusoidalny

Wartość międzyszczytowa A

pp

jest to suma bezwzględnych wartości szczytowych

dodatniej i ujemnej.

t

A

Okres fali T

A

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Wartość średnia A

śr

jest to średnia arytmetyczna wszystkich wartości chwilowych

(bezwzględnych) w ciągu jednego okresu T:

m

śr

A

A

π

2

=

gdzie A

m

jest wartością maksymalną.

Wartość skuteczna A

sk

(RMS – Root Mean Square) jest to pierwiastek kwadratowy ze

średniej arytmetycznej kwadratów wartości chwilowej obliczonej dla całego okresu T:

m

sk

A

A

2

1

=

Do badań i pomiarów stosuje się sygnały ciągłe, impulsowe lub impulsowe powtarzane.

Sygnały ciągłe mają najczęściej kształt sinusoidalny. Innym rodzajem sygnałów są szumy.

Elementy systemów pomiarowych
Mikrofony

Mikrofony pomiarowe przetwarzają sygnału akustycznego na sygnał elektryczny.

Powinny mieć płaską charakterystykę częstotliwościową skuteczności w wybranym paśmie,
dużą dynamikę, odporność na zmienne warunki atmosferyczne. Te wymagania najlepiej
spełniają mikrofony pojemnościowe i dlatego są powszechnie stosowane jako mikrofony
pomiarowe. Ze względu na zminimalizowanie zaburzenia pola wprowadzanego przez
mikrofon wskazane jest stosowanie mikrofonów możliwie małych. Najbardziej typowym
mikrofonem pomiarowym jest mikrofon o średnicy ½ cala (12,7 mm). W większości
mikrofony pomiarowe mają kołową charakterystykę kierunkowości. Mikrofony pomiarowe są
specjalnie korygowane do pracy w określonych warunkach, tzn. jeśli mikrofon ma etykietę
„mikrofonu pola swobodnego”, to w polu swobodnym ma maksymalnie płaską
charakterystykę częstotliwościową skuteczności; odpowiednio „mikrofon pola pogłosowego”
w polu dyfuzyjnym ma maksymalnie płaską charakterystykę częstotliwościową skuteczności;
„mikrofon ciśnieniowy” zaś przy pracy ciśnieniowej. Podstawowymi parametrami mikrofonu
pomiarowego jest skuteczność i charakterystyka częstotliwościowa. Skuteczność mikrofonu
jest to stosunek napięcia otrzymanego na zaciskach nieobciążonego mikrofonu do ciśnienia
akustycznego działającego na membranę. Skuteczność mikrofonu wyrażamy w V/Pa. Poziom
skuteczności w dB wynosi:

0

log

20

S

S

S

=

gdzie S

0

jest skutecznością odniesienia = 1 V/Pa

Charakterystyka częstotliwościowa mikrofonu jest przebiegiem skuteczności w funkcji
częstotliwości. Powinna ona być maksymalnie płaska i szeroka. Mikrofony pomiarowe muszą
być połączone ze wzmacniaczem mikrofonowym, wzmacniającym napięcie otrzymane
z mikrofonu i dostarczającymi do mikrofonu stałe napięcie polaryzacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Generatory

Źródła sygnałów pomiarowych, zwane generatorami wytwarzają sygnał elektryczny,

którego częstotliwość, kształt, poziom napięcia oraz rodzaj i stopień modulacji mogą być
w określony sposób regulowane. Do podstawowych parametrów generatorów zaliczamy
zakres częstotliwości, napięcie wyjściowe i impedancję wyjściową. Generatory są
zaopatrzone w miernik napięcia wyjściowego na obciążeniu generatora. Ważną funkcją
generatora jest przestrajanie częstotliwości pozwalające na mierzenie charakterystyk
częstotliwościowych badanych obiektów. W zależności od rodzaju sygnału wytwarzanego
przez generator dzielimy generatory na:

−

generatory tonalne,

−

generatory szumowe.

Generatory współczesne podobnie jak wzmacniacze mikrofonowe mogą być wykonane
w postaci niezależnych przyrządów analogowych lub cyfrowych a także stanowić elementy
kart komputerowych.

Wzmacniacze

Wzmacniacze pomiarowe umożliwiają pomiar wartości skutecznej napięcia lub poziomu

ciśnienia akustycznego. Posiadają one wejścia mikrofonowe zasilające przedwzmacniacze
mikrofonów oraz wejścia bezpośrednie do podłączenia dowolnych źródeł napięcia.
Wzmacniacze posiadają wbudowany miernik napięcia lub poziomu ciśnienia akustycznego
w dB. Większość wzmacniaczy pomiarowych ma możliwość dołączania zewnętrznych filtrów
oraz wyjścia zapewniającego współpracę z rejestratorami. Zestaw wzmacniacza z zestawem
filtrów stanowi

jako całość analizator pozwalający

na pomiar charakterystyk

częstotliwościowych. Zakres częstotliwości wzmacniaczy pomiarowych obejmuje pełne
pasmo akustyczne.

Filtry

Filtry występują jako odrębne elementy, bądź stanowią część takich urządzeń jak

analizatory, mierniki poziomu dźwięku lub generatory. Największe zastosowanie
w pomiarach i analizach akustycznych mają filtry środkowo-przepustowe, najczęściej
oktawowe i tercjowe. W przypadku systemów skomputeryzowanych najczęściej stosowane są
filtry wąskopasmowe oparte na analizie FFT (Fast Fourier Tansform – Szybka Transformata
Fouriera). Na rys. 22 pokazano charakterystyki częstotliwościowe filtrów oktawowych, a na
rys. 23 charakterystyki filtrów tercjowych (1/3 oktawowych).

Rys. 22. Chakterystyki filtrów oktawowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Rys. 23. Chrakterystyki filtrów tercjowych

Komora bezechowa

Pomiary wymagające pola swobodnego wykonuje się w komorze bezechowej,

pomieszczeniu, którego ściany w wyniku specjalnej konstrukcji są doskonale
dźwiękochłonne. Najczęściej na ścianach komory bezechowej umieszczone są kliny
wypełnione materiałem dźwiękochłonnym o odpowiednich wymiarach. Z uwagi na jak
najniższą częstotliwość dolną pasma przenoszenia komory jej wymiary powinny być
odpowiednio duże. Widok komory bezechowej pokazano na rys. 24.

Rys. 24. Widok komory bezechowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Kabina audiometryczna

Kabina

audiometryczna

jest

pomieszczeniem

przeznaczonym

do

badań

audiometrycznych, zapewniającym dobre warunki akustyczne i niski poziom zakłóceń
i stanowi podstawowy element każdego gabinetu audiologicznego Pomieszczenie
przeznaczone na kabinę audiometryczną stanowiące powinno być dobrze odizolowane od
dźwięków i drgań pochodzących od pozostałej części budynku. Ściany, podłoga oraz sufit
powinny być wyłożone materiałem lub strukturami dźwiękochłonnymi o dużym
współczynniku pochłaniania. Właściwie urządzony gabinet audiologiczny składa się z części
przeznaczonej na aparaturę pomiarową i miejsca dla osoby obsługującej oraz właściwej
kabiny dla badanego o parametrach zbliżonych do komory bezechowej. Kabina ta winna być
wyposażona w słuchawki, głośniki i mikrofon do komunikacji zwrotnej. Wymiary
pomieszczenia do badań audiometrycznych powinny zapewnić możliwość badania słuchu
w swobodnym polu akustycznym bez użycia słuchawek. Wówczas odległość głośników od
ucha powinna wynosić minimum 1 m. W optymalnych warunkach poziom zakłóceń
w kabinie, w której przebywa badana osoba powinien wynosić 20–30 dB [6]. W ścianie
kabiny winno być wykonane okno dźwiękoszczelne. Tak opisane warunki dla gabinetu
audiometrycznego stanowią podstawowe wymagania dla tego typu pomieszczeń.
W przypadkach szczególnych (badania dzieci, badania chorych leżących) wymagane jest
dodatkowe wyposażenie specjalistyczne. W gabinecie audiologicznym powinno znajdować
się także stanowisko do badań otolaryngologicznych wyposażone w sprzęt specjalistyczny:
otoskop, szpatułki jednorazowe, zestaw wzierników usznych i nosowych, lusterka krtaniowe
a także komplet stroików. Gabinet audiologiczny musi być ponadto wyposażony w audiometr
diagnostyczny, zestaw testów do audiometrii słownej, tympanometr diagnostyczny a także
stanowisko komputerowe.

Pomiary
Pomiar ciśnienia akustycznego

Pomiaru ciśnienia akustycznego można dokonać w układzie pomiarowym złożonym

z mikrofonu pomiarowego oraz wzmacniacza wyposażonego w miernik lub rejestrator.
Charakterystyka częstotliwościowa całego układu pomiarowego jest liniowa. Mikrofon
pomiarowy musi być uprzednio skalibrowany. Schemat pomiarowy pokazano na rys. 25.

Rys. 25. Schemat pomiarowy do pomiaru ciśnienia aku

stycznego

Pomiar poziomu dźwięku

Pomiaru poziom dźwięku dokonuje się w układzie pomiarowym, którego charakterystyka

częstotliwościowa jest tak skorygowana, aby odpowiadała w przybliżeniu uśrednionej,
nieliniowej charakterystyce ucha. Miernik poziomu dźwięku pozwala na obiektywne
i powtarzalne pomiary poziomu dźwięku lub hałasu wyrażanego w dB z odpowiednią
charakterystyką A, B, C lub D. Wysokiej jakości mikrofon przetwarza zmiany ciśnienia
akustycznego na sygnał elektryczny. Po wzmocnieniu jest on korygowany w filtrze
korekcyjnym A, B, C lub D. Istnieje również możliwość wyłączenia filtrów korekcyjnych,

Miernik lub
Rejestrator

Mikrofon
pomiarowy

Wzmacniacz
pomiarowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

wówczas miernik przekształca się w miernik poziomu ciśnienia o charakterystyce liniowej.
Schemat miernika poziomu dźwięku pokazano na rys. 26.

Rys. 27. Schemat blokowy miernika poziomu dźwięku

Standardowe charakterystyki filtrów korekcyjnych miernika pokazano na rys. 28.

Rys. 28. Standardowe krzywe korekcji miernika poziomu dźwięku [4]

Pomiar poziomu równoważnego

Równoważny (ekwiwalentny) poziom dźwięku (hałasu) L

eq

jest to taki poziom stały

dźwięku, który odpowiada tej samej energii akustycznej, co poziom zmienny w określonym
przedziale czasu. Poziom równoważny można obliczyć z zależności:

∑

=

=

n

i

L

i

p

eq

i

t

T

L

1

10

/

10

1

log

10

gdzie:

L

eq

– równoważny poziom dźwięku (hałasu) w dB (A)

L

i

- poziom dźwięku w dB(A), mierzony w przedziale czasowym t

i

,

T

p

- czas wykonywania pomiaru L

eq

równy sumie wszystkich odcinków czasowych t

i

.

T

p

=

∑

=

n

i

i

t

1

Pomiaru poziomu równoważnego można dokonać za pomocą miernika poziomu dźwięku
i stopera lub specjalnego miernika L

eq

zliczającego automatycznie poziom równoważny.

Filtry A, B, C,

D

Miernik

W

zmacniacz

W

zmacniacz

Detektor
RMS

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Analiza dźwięku

Aby uzyskać pełną informację o dźwięku (poznać jego widmo), należy w sposób ciągły

mierzyć amplitudy lub wartości skuteczne i częstotliwości tonów składowych lub zawartość
tonów składowych w określonych pasmach częstotliwości. Proces ten nazywamy analizą
częstotliwościową

lub widmową dźwięku. Analizy dźwięku, czyli

wydzielenia

poszczególnych jego składowych można dokonać poprzez filtrowanie tj. przepuszczanie
przez filtry środkowo-przepustowe o stałej szerokości pasma (zwykle o szerokości oktawy
lub tercji). Typowym przykładem analizy dźwięku jest analiza hałasu w pasmach tercjowych.
Zestaw pomiarowy do takiej analizy składa się z mikrofonu, wzmacniacza pomiarowego,
zestawu filtrów o pasmach tercjowych i rejestratora poziomu. Do takiego pomiaru można
również wykorzystać miernik poziomu dźwięku z dołączonymi zewnętrznymi filtrami
oktawowymi lub tercjowymi. Czasami dla analizy dźwięku o widmie zmiennym w czasie
dokonuje się uprzednio rejestracji dźwięku. Nowoczesne analizatory dźwięku posługują się
najczęściej metodami cyfrowej analizy dźwięku za pomocą systemów komputerowych.
Takim systemem może być np. system CLIO omówiony w następnym rozdziale. Systemy
cyfrowe dokonują analizy dźwięku w pasmach o bardzo małej szerokości pasma (analiza
wąskopasmowa FFT). Przykładowy schemat blokowy analizatora pokazany jest na rys. 29.

Rys. 29. Schemat analizatora dźwięku z przełączanymi filtrami pasmowymi [4]

Na rys. 30 pokazano przykładowy wynik analizy dźwięku w pasmach oktawowych

wykonany analizatorem analogowym.

Rys. 30. Przykładowy wynik analizy dźwięku w pasmach oktawowych zmierzony systemem analogowym

(aparatura firmy Bruel&Kjaer)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Przykładowy wynik analizy dźwięku w pasmach oktawowych zmierzony systemem
komputerowym CLIO pokazano na rys. 31.

ClioWin 7: RTA Spectrum Analyzer

Rys. 31. Przykładowy wynik analizy dźwięku w pasmach oktawowych zmierzony systemem CLIO

(rys. dolny – przebieg czasowy) [11

]

Pomiary charakterystyk częstotliwościowych

−

Pomiar charakterystyki częstotliwościowej głośnika

Pomiary głośników przeprowadza się najczęściej w polu swobodnym.

Klasyczna metoda z wykorzystywaniem komory bezechowej posługuje się schematem
pomiarowym pokazanym na rys. 32.

Rys. 32. Schemat blokowy układu do pomiaru charakterystyki częstotliwościowej głośnika

Najczęściej wykonywanym pomiarem jest pomiar charakterystyki przenoszenia tj. zależności
poziomu ciśnienia w funkcji częstotliwości. Głośnik zasila się sygnałem sinusoidalnym,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

szumem szeroko- lub wąskopasmowym o stałej wartości napięcia lub prądu, zmieniając
automatycznie częstotliwość pobudzania i mierząc poziom ciśnienia. Otrzymaną
charakterystykę zapisuje się za pomocą rejestratora graficznego lub drukarki. W przypadku
pobudzania szumem stosowane są filtry pasmowo przepustowe o szerokości oktawowej lub
tercjowej i napięcie uzyskane z mikrofonu, po wzmocnieniu przepuszczane jest przez
odpowiedni filtr o przestrajanej częstotliwości środkowej. Pomiary charakterystyk
przenoszenia można wykonywać za pomocą przyrządów analogowych lub systemów
cyfrowych. Szczegółowe warunki pomiarów głośników są zawarte w normie PN-93
T-04499/05.
Aby wyeliminować konieczność użycia komory bezechowej stosuje się niekiedy metody
bramkowania impulsów lub metodę ciągów maksymalnych długości (MLS – Maximum
Length Sequences).

−

Pomiar charakterystyki częstotliwościowej słuchawki

Pomiar charakterystyki ciśnienia wytworzonego przez słuchawkę przeprowadza się

z zasady w warunkach obciążenia słuchawki sztucznym uchem (symulatorem ucha).
Słuchawka umieszczona na sztucznym uchu pobudzana jest napięciem z generatora o stałym
poziomie. Jednocześnie z drugiej strony sztucznego ucha umieszczony jest mikrofon
pomiarowy umożliwiający pomiar ciśnienia akustycznego w odpowiednim miejscu ucha
naturalnego. Słuchawka pobudzana jest sygnałem o częstotliwości zmieniającej się w zakresie
pasma znamionowego słuchawek bądź w całym zakresie częstotliwości akustycznych.

−

Pomiary czasu pogłosu pomieszczeń

Najbardziej klasyczny pomiar czasu pogłosu polega na bezpośrednim pomiarze krzywej

zaniku dźwięku w pomieszczeniu po wyłączeniu źródła. Blokowy schemat pomiarowy jest
taki sam jak na rys. 32, z tym, że komorę bezechową zastępuje badane pomieszczenie. Część
nadawcza zestawu do pomiaru czasu pogłosu tą metodą składa się z generatora tonu, tonu
wibrującego lub szumu, wzmacniacza mocy i głośnika o możliwie wszechkierunkowej
charakterystyce. Część odbiorczą stanowi mikrofon pomiarowy, wzmacniacz i rejestrator
poziomu. Gdy trzeba określić zależność czasu pogłosu od częstotliwości, wprowadza się filtry
lub analizatory w części nadawczej lub odbiorczej zestawu. Po uzyskaniu odpowiedniego
poziomu sygnału (odstęp od zakłóceń co najmniej 40 dB) wyłącza się generator i rejestruje
zanik sygnału. Ponieważ skala czasu jest logarytmiczna, część wykresu odpowiadająca
zanikowi jest w przybliżeniu prostą, której kąt jest proporcjonalny do czasu pogłosu. Z tego
nachylenia określa się czas pogłosu jako czas zaniku poziomu o 60 dB. Czasami wyznacza się
czas wczesnego zaniku EDT (Early Decay time), który jest czasem spadku poziomu o 60 dB
wyznaczonym z nachylenia prostej będącej linearyzacją przebiegu od 0 do -10 dB.
Szczegółowe warunki pomiarów i opracowywania wyników zawarte są w normie PN-EN ISO
3382. Sposób wyznaczania czasu pogłosu i EDT wyjaśnia rys. 33.

Teoretycznie czas pogłosu można wyliczyć z zależności:

)

1

ln(

164

,

0

α

−

−

=

S

V

T

gdzie:

T jest czasem pogłosu przy spadku o 60 dB,
V – objętością pomieszczenia w m

3

,

S – sumą powierzchni ścian i innych powierzchni odbijających w m

2

,

α

– średnim współczynnikiem pochłaniania tych powierzchni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Rys. 33. Wyznaczanie czasu pogłosu T i czasu wczesnego zaniku EDT z krzywej zaniku

4.2.2 Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń.

1. Na czym polega specyfika miernictwa akustycznego?*
2. Jakie są rodzaje pól akustycznych, w których wykonuje się pomiary?
3. Jakimi parametrami opisuje się sygnał akustyczny sinusoidalny?
4. Jakie są podstawowe elementy systemów pomiarowych?
5. Czym różnią się filtry tercjowe od oktawowych?
6. Co to jest poziom dźwięku?
7. Czym różni się poziom dźwięku od poziomu ciśnienia akustycznego?
8. Co to jest równoważny (ekwiwalentny) poziom dźwięku?
9. Na czym polega analiza dźwięku?
10. Jakie znasz rodzaje analizy dźwięku?*
11. Co to jest charakterystyka częstotliwościowa głośnika?
12. Co to jest czas pogłosu pomieszczenia?
13. Jak jest zasada pomiaru czasu pogłosu pomieszczenia?

4.2.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 *

Zmierz poziom ciśnienia akustycznego dźwięku w pomieszczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić miernik poziomu dźwięku w pomieszczeniu o stałym poziomie zakłóceń,
2) wybrać charakterystykę liniową miernika,
3) odczytać wynik w dB.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

miernik poziomu lub system CLIO,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2 *

Zmierz poziom dźwięku w pomieszczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić miernik poziomu dźwięku w pomieszczeniu o stałym poziomie zakłóceń,
2) wybrać charakterystykę A miernika,
3) odczytać wynik w dB A.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

miernik poziomu lub system CLIO,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3 *

Oblicz poziom równoważny dźwięku jeżeli w czasie 8 godzin przez 2 godziny poziom

wynosił 60 dBA, przez 4 godziny 70 dBA a przez pozostały czas 80 dB A.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie wzory,
2) wykonać obliczenia,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

kalkulator,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4 *

Wykonaj analizę dźwięku otoczenia w pasmach tercjowych.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić system CLIO w pomieszczeniu o stałym poziomie zakłóceń,
2) wybrać funkcję analizy w pasmach tercjowych,
3) wykonać analizę,
4) wydrukować wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z zainstalowanym systemem CLIO i drukarką,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Ćwiczenie 5 *

Wykonaj analizę dźwięku otoczenia w pasmach o szerokości 1/6 oktawy.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić system CLIO w pomieszczeniu o stałym poziomie zakłóceń,
2) wybrać funkcję analizy w pasmach tercjowych,
3) wykonać analizę,
4) wydrukować wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z zainstalowanym systemem CLIO i drukarką,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 6 *

Wykonaj wąskopasmową (FFT) analizę dźwięku otoczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić system CLIO w pomieszczeniu o stałym poziomie zakłóceń,
2) wybrać funkcję analizy FFT,
3) wykonać analizę,
4) wydrukować wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z zainstalowanym systemem CLIO i drukarką,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

4.2.4 Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić podstawowe parametry sygnału akustycznego?





2) obliczyć wartość średnią i skuteczną sygnału znając amplitudę?





3) obliczyć poziom skuteczności mikrofonu?





4) scharakteryzować podstawowe elementy systemów pomiarowych?





5) wykonać pomiar poziomu ciśnienia akustycznego?





6) wykonać pomiar poziomu dźwięku?





7) obliczyć teoretycznie poziom równoważny dźwięku?





8) wykonać wąskopasmową analizę dźwięku?





9) wykonać analizę dźwięku w pasmach tercjowych i 1/6 oktawowych?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

4.3. Zagrożenie hałasem i indywidualne środki ochrony słuchu

4.3.1 Materiał nauczania

Zagrożenie hałasem

Wraz z rozwojem przemysłu i transportu wzrastają towarzyszące im hałasy, czyli dźwięki

niepożądane. Stanowią one coraz to większe zagrożenie dla zdrowia i mogą powodować
utratę słuchu. Aby móc określić szkodliwość hałasu i skutecznie go zwalczać należy
uprzednio wykonać pomiary hałasu. Pomiary te, to głównie pomiary jego poziomu, widma
(zawartości częstotliwości) a także jego zmienności w czasie.
Dopuszczalne wartości hałasu w środowisku pracy podane są w rozporządzeniu Ministerstwa
Pracy i Polityki Socjalnej (MPiPS) z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych
dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,
(Dz. U. nr 217, poz. 1833).

Dopuszczalne wartości hałasu ze względu na ochronę słuchu wynoszą:

−

poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8–godzinnego lub 40–godzinnego czasu pracy
– 85 dB (A),

−

maksymalny poziom dźwięku (A) – 115 dB,

−

szczytowy poziom dźwięku (C) – 135 dB.

W przypadku, kiedy nie są spełnione powyższe wymagania, należy zastosować odpowiednie
środki techniczne (np. wyciszyć hałaśliwe maszyny, wykonać odpowiednia adaptację sali,
zastosować ekrany akustyczne) lub organizacyjne (np. skrócić czas pracy na hałaśliwych
stanowiskach). Po wyczerpaniu tych środków, kiedy w dalszym ciągu występuje
przekroczenie choćby jednej z trzech wyżej wymienionych wartości wielkości
charakteryzujących hałas, pracownicy muszą stosować ochronniki słuchu.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r., wdrażające

postanowienia Dyrektywy Hałasowej 2003/10/WE, wprowadza dolne wartości progu
działania hałasu:

−

poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8–godzinnego lub 40–godzinnego czasu pracy
– 80 dB (A),

−

szczytowy poziom dźwięku (C) – 135 dB (taka sama wartość jak w przypadku wartości
dopuszczalnej).

W przypadku przekroczenia którejkolwiek z dwóch wyżej wymienionych wartości progu

działania, pracodawca ma obowiązek dostarczyć pracownikowi ochronniki słuchu, które będą
prawidłowo zabezpieczały jego organ słuchu przed skutkami oddziaływania hałasu.

Zasady doboru i stosowania ochronników słuchu

Indywidualne środki ochrony słuchu są najprostszym i najszybszym sposobem ochrony

narządu słuchu przed skutkami oddziaływania hałasu. Zasady ich stosowania zawarte są
w normie PN-EN 458: 2006 Ochronniki słuchu – Zalecenia dotyczące doboru, użytkowania,
konserwacji codziennej i okresowej – Dokument przewodni.
Do obrotu na obszarze Unii Europejskiej mogą być wprowadzane tylko takie indywidualne
środki ochrony słuchu, które spełniają wymagania określone w normach serii EN 352
Ochronniki słuchu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Rodzaje ochronników słuchu

Ochronniki słuchu dzielą się na:

−

nauszniki przeciwhałasowe,

−

wkładki przeciwhałasowe.

Nauszniki składają się z dwóch czasz tłumiących, które obejmują małżowiny uszne
i przylegają do głowy miękkimi poduszkami wypełnionymi zwykle pianką ze sztucznego
tworzywa lub cieczą. Czasze tłumiące są zazwyczaj wypełnione materiałem pochłaniającym
dźwięk i połączone sprężyną dociskową. Przykład nauszników przeciwhałasowych pokazano
na rys. 34.

Wkładki przeciwhałasowe są to ochronniki słuchu przeznaczone do szczelnego zamknięcia
zewnętrznego przewodu słuchowego.

Rys. 34. Przykład nauszników przeciwhałasowych [5]

Wkładki dzielimy na:

−

jednorazowego użytku,

−

wielokrotnego użytku.

Wkładki wielokrotnego użytku mogą być dostarczane z łączącym je sznureczkiem lub
sprężyną dociskową. Wkładki przeciwhałasowe mogą być kształtowane przez producenta
(rys. 35a), kształtowane przez użytkownika (rys. 35c), lub formowane indywidualnie dla
każdego użytkownika (rys. 35b), z uwzględnieniem specyfiki budowy jego przewodu
słuchowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

c)

a)

b)

Rys. 35. Wkładki przeciwhałasowe: a) kształtowane przez producenta, b) formowane indywidualne dla

użytkownika, c) kształtowane przez użytkownika [5]

Wkładki przeciwhałasowe kształtowane przez producenta są zazwyczaj wykonane
z materiałów miękkich: np. waty, silikonu, gumy, tworzyw sztucznych. Wkładki
przeciwhałasowe kształtowane przez użytkownika są wykonane z materiałów ściśliwych, np.
będących kompozycją wosków i waty bawełniano-wiskozowej.
Użytkownik kształtuje wkładki przed włożeniem ich do zewnętrznego przewodu słuchowego.
Po umieszczeniu wkładek w przewodach słuchowych ulegają one rozszerzeniu szczelnie je
wypełniając.
Wkładki przeciwhałasowe formowane indywidualnie dla użytkownika są wykonane
z tworzyw sztucznych, a ich kształty odpowiadają kształtom zewnętrznych przewodów
słuchowych użytkownika.
Niezależne i nahełmowe nauszniki przeciwhałasowe mogą być wyposażone w układy
elektroniczne. Nauszniki z układami elektronicznymi dzielą się na trzy grupy:

−

z aktywną redukcją hałasu (rys. 36a),

−

z regulowanym tłumieniem (rys. 36b),

−

z łącznością przewodową i bezprzewodową.

Układy elektroniczne aktywnej redukcji hałasu umożliwiają podwyższenie skuteczności
ochronników w zakresie niskich częstotliwości (od 50 Hz do 500 Hz), o średnio kilkanaście
dB, w stosunku do skuteczności przeciętnych klasycznych nauszników przeciwhałasowych.
Rolą układu elektronicznego jest wprowadzenie pod czaszę nausznika sygnału
kompensującego hałas niskoczęstotliwościowy.
Zadaniem układu elektronicznego nauszników przeciwhałasowych z regulowanym
tłumieniem jest wzmacnianie dźwięków o niskich poziomach i odtwarzanie ich pod czaszą
nausznika, co w efekcie prowadzi do uzyskania charakterystyki tłumienia dźwięku rosnącej
wraz ze wzrostem poziomu dźwięku A hałasu w otoczeniu. Tak ukształtowana
charakterystyka tłumienia dźwięku nausznika poprawia zrozumiałość mowy i percepcję
dźwiękowych sygnałów ostrzegawczych. Optymalnymi warunkami akustycznymi stosowania
nauszników z regulowanym tłumieniem są hałasy o dużej dynamice poziomów dźwięku (A).
W takich warunkach użytkownik ochronnika słuchu będzie dobrze odbierał wszelkie
informacje dźwiękowe w okresach „cichych” i jednocześnie jego narząd słuchu będzie dobrze
zabezpieczony przed skutkami oddziaływania hałasu o wysokich poziomach. Nauszniki
przeciwhałasowe wyposażone w układy elektroniczne do komunikacji słownej są stosowane
w środowisku pracy przez pracowników, którzy poza ochronną narządu słuchu przed hałasem
musza mieć zapewniona komunikację słowną. Specyficznym rozwiązaniem nauszników

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

przeciwhałasowych z łącznością są nauszniki z radiem lub z układem elektronicznym
umożliwiającym bezpośrednie podłączenie telefonu komórkowego.

a)

b)

Rys. 36. Nauszniki: a) z aktywną redukcja hałasu b) z regulowanym tłumieniem [5]

Zasady użytkowania ochronników słuchu

Prawidłowy dobór ochronników słuchu nie jest jedynym wystarczającym warunkiem

zapewnienia pracownikowi prawidłowej ochrony jego narządu słuchu przed negatywnymi
skutkami oddziaływania hałasu. Dodatkowym, niezbędnym warunkiem jest prawidłowe ich
użytkowanie. Pracownicy stosujący indywidualne ochrony słuchu powinni być przeszkoleni
w zakresie prawidłowego ich stosowania.
W przypadku stosowania wkładek przeciwhałasowych, niezwykle istotny jest prawidłowy,
zgodny z instrukcją producenta, sposób wkładania ich do przewodu słuchowego. Na rys. 37
pokazano zalecany sposób wkładania wkładek do przewodu słuchowego.

Rys. 37. Zalecany sposób zakładania wkładek przeciwhałasowych [5]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

W przypadku wyboru wkładek jednorazowego użytku niezbędne jest przestrzeganie zasady
jednorazowego ich stosowania i zaleca się nie limitowaną ich dostępność dla pracowników.
Niezależnie od tego, jaki był czas używania wkładki po wyjęciu jej z przewodu słuchowego
nie należy jej już drugi raz stosować.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest definicja hałasu?
2. Jaki jest dopuszczalny poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego czasu

pracy zgodnie rozporządzeniem MPiPS?

3. Jaki jest dopuszczalny maksymalny poziom dźwięku (A) zgodnie rozporządzeniem

MPiPS?

4. Jaki jest dopuszczalny szczytowy poziom dźwięku (C) zgodnie rozporządzeniem MPiPS?
5. Jaki jest najprostszy sposób ochrony narządu słuchu przed skutkami oddziaływania

hałasu?

6. Przy jakiej wartości maksymalnego poziomu dźwięku (C) należy bezwzględnie

zastosować ochronniki słuchu?

7. Jakie znasz rodzaje indywidualnych ochronników słuchu?
8. Wymień rodzaje wkładek przeciwhałasowych?
9. Wymień rodzaje nauszników przeciwhałasowych z układami elektronicznymi?
10. Z jakich materiałów wykonywane są zazwyczaj wkładki przeciwhałasowe kształtowane

przez producenta?

11. Jaki jest cel stosowania elektronicznych układów z regulowanym tłumieniem

w nausznikach przeciwhałasowych?

12. Jaki jest cel stosowania układów aktywnej redukcji hałasu w nausznikach

przeciwhałasowych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dopuszczalny równoważny poziom dźwięku dla 8 godzin pracy wynosi 85 dB (A).

Oblicz jaki może być równoważny poziom dźwięku (A) dla 4 godzin pracy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni wzór,
2) wykonać obliczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

arkusze papieru formatu A4,

−

arkusz do ćwiczenia,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Zademonstruj zalecany sposób zakładania wkładek przeciwhałasowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiedni rysunek,
2) przeprowadzić demonstrację.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wkładki douszne kształtowane przez użytkownika,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Poziom ekspozycji na hałas dla 8 godzin pracy wynosi 75 dB (A), ale poziom szczytowy

mierzony przy charakterystyce C przekroczył dwukrotnie 135 dB (C). Co należy zrobić?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie zalecenia,
2) porównać wyniki pomiarów z dopuszczalnymi poziomami,
3) zdecydować o ewentualnym zastosowaniu środka ochrony słuchu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Poziom ekspozycji na hałas dla 8 godzin pracy wynosi 80 dB (A), ale jego poziom

maksymalny osiągnął 117 dB (A). Co należy zrobić?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie zalecenia,
2) porównać wyniki pomiarów z dopuszczalnymi poziomami,
3) zdecydować o ewentualnym zastosowaniu środka ochrony słuchu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5 *

Poziom poziom ekspozycji na hałas dla 8 godzin pracy wynosi 85 dB (A), szczytowy

poziom dźwięku 135 dB (C), a maksymalny osiągnął 115 dB (A). Podejmij decyzję, co do
zastosowania środka ochrony przeciwhałasowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać odpowiednie zalecenia,
2) porównać wyniki pomiarów z dopuszczalnymi poziomami,
3) zdecydować o ewentualnym zastosowaniu środka ochrony słuchu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odróżnić wkładkę formowaną indywidualne dla użytkownika od

wkładki kształtowanej przez użytkownika?





2) rozróżnić nauszniki z aktywną redukcja hałasu od nauszników

z regulowanym tłumieniem?





3) znając różne wartości poziomu ekspozycji na hałas dla 8 godzin pracy,

szczytowego poziomu dźwięku przy charakterystyce C oraz poziomu
maksymalnego przy charakterystyce A, podjąć odpowiednia decyzję
co

do

zastosowania

indywidualnych

środków

ochrony

przeciwhałasowej?





4) zademonstrować założenie odpowiedniej wkładki przeciwhałasowej?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

4.4 Komputerowy system do pomiarów i analiz dźwięku

4.4.1. Materiał nauczania

Pomiary opisane w rozdziale 4.3 mogą być zrealizowane za pomocą systemów

komputerowych posługujących się wyspecjalizowanymi kartami dźwiękowymi, bądź
standardowymi kartami dźwiękowymi umieszczonymi w komputerach. Takim systemem
pozwalającym na wszechstronne pomiary elektryczne i akustyczne za pomocą jednego
systemu jest system CLIO firmy Audiomatica (www.audiomatica.com).

Opis systemu CLIO

−

Sprzęt

System pomiarowy CLIO składa się z części sprzętowej złożonej z:

−

18 bitowej dźwiękowej karty pomiarowej umieszczonej w komputerze klasy PC,

−

mikrofonów pomiarowych,

−

przedwzmacniacza mikrofonowego,

−

interfejsu SC-01 z zasilaczem.

Połączenia między karta pomiarową a urządzeniem doprowadzającym sygnał pokazane są na
rys. 38.

Clio Measurement System

Rys. 38. Podstawowy sprzęt wchodzący w skład systemu pomiarowego CLIO i jego połączenia [9]

−

Oprogramowanie

Oprogramowanie systemu CLIOwin 7.

Minimalne wymagania sprzętowe i oprogramowania:

−

Procesor PentiumII,

−

1 wolny slot PCI,

−

1 wolny port RS 232,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

−

64 MB RAM,

−

karta graficzna 1024x768, 256 kolorów,

−

system Microsoft Windows 98, ME, 2000 lub XP,

−

karta graficzna 1024x768,

−

Acrobat Reader 4.

System pozwala na wykonywanie licznych pomiarów elektrycznych, elektronicznych,
i akustycznych. W zakresie pomiarów akustycznych m.in. pomiarów hałasu, pomiarów
przetworników elektroakustycznych i właściwości akustycznych wnętrz.
System pozwala m.in. na wykonywanie następujących pomiarów akustycznych:

−

pomiar poziomu ciśnienia akustycznego (dB SPL),

−

pomiar poziomu dźwięku (dB (A), dB (C),

−

pomiar poziomu równoważnego hałasu (L

eq

),

−

analizę dźwięku w pasmach tercjowych i oktawowych,

−

wąskopasmową analizę dźwięku (FFT),

−

pomiary charakterystyk głośników,

−

pomiary charakterystyk mikrofonów,

−

pomiary charakterystyk słuchawek,

−

pomiary właściwości akustycznych wnętrz.

Przed wykonywaniem wszelkich pomiarów należy skalibrować system. Pomiary wykonuje
się konfigurując odpowiednio połączenia między interfejsem SC–01 a urządzeniami
badanymi a następnie odpowiednie ustawienie warunków pomiaru. Wybór odpowiedniego
pomiaru i warunków pomiarowych dokonuje się za pomocą dedykowanych pasków narzędzi
i okien dialogowych programu CLIOwin 7.
Do pomiaru poziomu ciśnienia akustycznego i poziomu dźwięku wykorzystuje się panel
sterujący multimetru podobnie jak do pomiarów elektrycznych i pomiarów zniekształceń.
Widok okna multimetru pokazano na rys. 39.

Rys. 39. Widok okna pomiarowego do pomiaru parametrów sygnału akustycznego [11] Przykład pomiaru
poziomu równoważnego pokazany jest na rys. 40.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

Rys. 40. Przykładowe wyniki pomiaru dźwięku równoważnego (Leq) wykonane za pomocą systemu CLIO [11]

Rys. 41. Przykładowe wyniki analizy dźwięku w pasmach tercjowych wykonane systemem CLIO [11]

Przykładowe wyniki analizy dźwięku w pasmach tercjowych pokazano na rys. 41, a typową
wąskopasmową analizę dźwięku (FFT) pokazano na rys. 42.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

Rys. 42. Wąskopasmowa analiza dźwięku (FFT) i wizualizacja przebiegu czasowego [11]

Typowy schemat pomiarowy do badania głośników za pomocą systemu CLIO pokazuje rys. 43.

Rys. 43. Schemat połączeń systemu pomiarowego przy pomiarze głośników [9]

Na rys. 44 pokazano przykładowe charakterystyki częstotliwościowej głośnika zmierzone za
pomocą tego systemu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

Rys. 44. Przykładowa charakterystyka częstotliwościowa głośnika [11]

.

Przykładowe wyniki pomiarów właściwości akustycznych wnętrz pokazuje rys.45.

Rys. 45. Pomiary właściwości akustycznych wnętrz [11

]

Dane techniczne systemu CLIO

Generator

−

dwukanałowy 18 bitowy przetwornik c/a sigma-delta

−

zakres częstotliwości 1 Hz – 22 kHz,

−

dokładność częstotliwości > 0,01 %,

−

rozdzielczość 0,01 Hz,

−

impedancja wyjściowa 150 Ω,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

−

maksymalny poziom wy 12 dBu (3,1 V RMS),

−

tłumienie regulowane co 0,1 dB,

−

zniekształcenia THD +N 0,01 %.

Analizator

−

dwukanałowy 18 bitowy przetwornik a/c sigma-delta

−

zakres poziomu we +40 - -40 dBV,

−

impedancja we 64 k Ω.

Częstotliwość próbkowania 48 kHz

Programy komputerowe do obróbki dźwięku

Do wykonania odpowiedniej analizy lub pomiaru może być potrzebna wstępna obróbka

dźwięku, polegająca najczęściej na operacji wycięcia, wklejenia bądź zmiany poziomu
nagranego sygnału dźwiękowego. Do tego celu służy wiele popularnych programów
komputerowych jak np. program Audition firmy Adobe (dawniej Cool Edit f-my Syntrillium)
zapewniający wszechstronna obróbkę i montaż dźwięku [13].

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z jakich elementów składa się system pomiarowy CLIO?
2. Jakie oprogramowanie steruje pomiarami w systemie CLIO?
3. Jakie są minimalne wymagania sprzętowe i oprogramowania dla zainstalowania systemu

CLIO?

4. Jakie pomiary akustyczne można wykonywać za pomocą systemu CLIO?
5. Jakie analizy widmowe można wykonywać za pomocą systemu CLIO?*
6. Jakie parametry techniczne ma generator systemu CLIO?
7. Jakie parametry techniczne ma analizator systemu CLIO?
8. Jakie są zalety stosowania cyfrowych systemów pomiarowych?*
9. Jakie są podstawowe parametry systemu cyfrowego decydujące o paśmie przenoszenia

i dynamice (zakresie poziomów) badanego dźwięku?*

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 *

Uruchom system CLIO. Wykonaj kalibrację i walidację systemu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) połączyć interfejs SC-01 z kartą CLIO i komputerem,
2) włączyć komputer,
3) uruchomić program CLIOwin 7,
4) przeprowadzić kalibrację systemu,
5) przeprowadzić walidację kalibracji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zainstalowany w komputerze system CLIO z oprogramowaniem CLIOwin 7,

−

interfejs SC-01,

−

kable łączące,

−

podręcznik obsługi systemu CLIO,

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 2 *

Zademonstruj działanie modułu generatora systemu CLIO. Zademonstuj możliwości

wykorzystania różnych sygnałów pobudzających.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) połączyć interfejs SC-01 z kartą CLIO i komputerem,
2) połączyć kablami mikrofon i głośnik z interfejsem SC-01,
3) włączyć komputer,
4) uruchomić program CLIOwin 7,
5) uruchomić moduł generatora,
6) zademonstrować możliwości generatora w sposób wizualny przy jednoczesnym

odsłuchu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zainstalowany w komputerze system CLIO z oprogramowaniem CLIOwin 7,

−

mikrofon pomiarowy typu MIC-01,

−

głośnik,

−

zestaw kabli łączących,

−

podręcznik obsługi systemu CLIO (Pomiary elektryczne i akustyczne),

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 3 *

Zademonstruj działanie modułu multimetru systemu CLIO. Zademonstuj wykonanie

pomiaru SPL i poziomu dźwięku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) połączyć interfejs SC-01 z kartą CLIO i komputerem,
2) połączyć kablami mikrofon i głośnik z interfejsem SC-01,
3) włączyć komputer,
4) uruchomić program CLIOwin 7,
5) uruchomić moduł multimetru,
6) zademonstrować możliwości multimetru w zakresie pomiaru napięcia, poziomu ciśnienia

i poziomu dźwięku przy różnych charakterystykach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zainstalowany w komputerze system CLIO z oprogramowaniem CLIOwin 7,

−

mikrofon pomiarowy typu MIC-01,

−

głośnik,

−

zestaw kabli łączących,

−

podręcznik obsługi systemu CLIO (Pomiary elektryczne i akustyczne),

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52

Ćwiczenie 4 *

Zademonstruj działanie modułu analizatora systemu CLIO. Zademonstuj wykonanie

analizy wąskopasmowej (FFT) oraz analizy w pasmach tercjowych i 1/6 oktawowych na
przykładowych sygnałach wygenerowanych za pomocą modułu generatora.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) połączyć interfejs SC-01 z kartą CLIO i komputerem,
2) połączyć kablami mikrofon i głośnik z interfejsem SC-01,
3) włączyć komputer,
4) uruchomić program CLIOwin 7,
5) uruchomić moduł analizatora,
6) zademonstrować możliwości analizatora w zakresie wykonania analizy wąskopasmowej

(FFT) oraz analizy w pasmach tercjowych i 1/6 oktawowych na przykładowych
sygnałach wygenerowanych za pomocą modułu generatora.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zainstalowany w komputerze system CLIO z oprogramowaniem CLIOwin 7,

−

mikrofon pomiarowy typu MIC-01,

−

głośnik,

−

zestaw kabli łączących,

−

podręcznik obsługi systemu CLIO (Pomiary elektryczne i akustyczne),

−

poradnik dla ucznia.

Ćwiczenie 5 *

Zademonstuj działanie modułu analizatora systemu CLIO w zakresie pomiaru poziomu

równoważnego L

eq

za określony czas trwania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) połączyć interfejs SC-01 z kartą CLIO i komputerem,
2) połączyć kablami mikrofon i głośnik z interfejsem SC-01,
3) włączyć komputer,
4) uruchomić program CLIOwin 7,
5) uruchomić moduł analizatora i wybrać okno L

eq

,

6) zademonstrować możliwości analizatora w zakresie wykonania pomiarów poziomu

równoważnego przy wybranej charakterystyce korekcji dla dźwięków wygenerowanych
przez głośnik i naturalnych dźwięków otoczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zainstalowany w komputerze system CLIO z oprogramowaniem CLIOwin 7,

−

mikrofon pomiarowy typu MIC-01,

−

głośnik,

−

zestaw kabli łączących,

−

podręcznik obsługi systemu CLIO,

−

poradnik dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować system pomiarowy CLIO?





2) wymienić podstawowe funkcje pomiarowe systemu CLIO?





3) zainstalować system pomiarowy CLIO?





4) uruchomić system CLIO i wykonać jego kalibrację?





5) wykonać walidację kalibracji systemu CLIO?





6) zademonstrować działanie i funkcje modułu generatora systemu

CLIO?





7) zademonstrować działanie i funkcje modułu multimetru systemu

CLIO?





8) zademonstrować działanie i funkcje modułu analizatora systemu

CLIO?





9) zademonstrować działanie i funkcje modułu analizatora systemu CLIO

w zakresie pomiaru poziomu równoważnego?





„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Każde zadanie ma cztery odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedź jest

prawidłowa.

5. Wybraną odpowiedź zaznacz na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce krzyżyk.

6. W przypadku pomyłki zakreśl błędną odpowiedź kółkiem, a następnie zakreśl odpowiedź

prawidłową.

7. Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Fala akustyczna rozchodzi się z prędkością

a) 340 km/h.
b) 1200 m/s.
c) 340 m/s.
d) 300 000 km/h.

2. Poziom ciśnienia przy dwukrotnym wzroście ciśnienia wzrośnie o

a) 3 dB.
b) 6 dB.
c) 2 dB.
d) 10 dB.

3. Przy jednoczesnym działaniu dwóch jednakowych źródeł dźwięku poziom natężenia

wzrośnie w stosunku do jednego źródła o

a) 10 dB.
b) 6 dB.
c) 3 dB.
d) 1 dB.

4. W całym zakresie częstotliwości akustycznych mieści się

a)

6 pasm oktawowych.

b) 3 pasma oktawowe.
c) 33 pasma oktawowe.
d) przeszło 10 pasm oktawowych.

5. Poziom progowy słyszenia wynosi

a) 1000 hPa.
b) 1 atm.
c) 20 μPa.
d) 3 dB.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55

6. Wartość skuteczna to

a) 1/2 wartości maksymalnej.

b)

2

/

1

wartości maksymalnej.

c) 1/4 wartości minimalnej.

d)

2

/

1

wartości średniej.

7. Najczęściej stosowane w pomiarach akustycznych filtry to

a) filtry FFT.
b) filtry tercjowe i oktawowe.
c) filtry antyaliasingowe.
d) filtry dolnoprzepustowe.

8. Schemat przedstawiony na rysunku poniżej przedstawia

a) układ do pomiaru mikrofonów.
b) układ do pomiaru głośników.
c) schemat połączeń systemu CLIO.
d) ogólny schemat działania głośnika.

9. Czas pogłosu to

a) czas, w ciągu którego poziom ciśnienia dźwięku spada o 60 dB.
b) czas, w ciągu którego poziom ciśnienia dźwięku spada o 60 dB (A).
c) czas, w ciągu którego poziom ciśnienia dźwięku spada o 60 dB (C).
d) czas, w ciągu którego poziom ciśnienia dźwięku rośnie o 60 dB.

10. Analiza częstotliwościowa dźwięku służy do

a) poznania jego składowych częstotliwościowych.
b) poznania jego składowych fazowych.
c) poznania jego składowych amplitudowych.
d) poznania jego rozkładu przestrzennego.

11. Maksymalny dopuszczalny poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8–godzinnego lub

40–godzinnego czasu pracy wynosi
a) 85 dB.
b) 115 dB (A).
c) 135 dB (C).
d) 85 dB (A).

12. Najszybszym i najprostszym sposobem ochrony narządu słuchu przed skutkami

oddziaływania hałasu jest
a) skrócenie czasu pracy na hałaśliwych stanowiskach.
b) zastosowanie odpowiedniej adaptacji akustycznej wnętrza.
c) wytłumienie wnętrza.
d) zastosowanie indywidualnego środka ochrony słuchu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56

13. Ochronniki słuchu należy zastosować, jeżeli maksymalny poziom dźwięku wynosi

a) 86 dB.
b) 86 dB (A).
c) 86 dB (B).
d) 86 dB (C).

14. Układ elektronicznej regulacji tłumienia w nausznikach przeciwhałasowych powoduje

a) tłumienie dźwięków o niskich poziomach.
b) wzmacnianie dźwięków o wysokich poziomach.
c) wzmacnianie dźwięków o niskich poziomach.
d) wzmacnianie dźwięków o wysokich poziomach.

15. Wkładki przeciwhałasowe kształtowane przez producenta są wykonane z

a) waty, silikonu, gumy, tworzyw sztucznych.
b) płótna, silikonu, gumy, tworzyw sztucznych.
c) waty, poliuretanu, gumy, tworzyw sztucznych.
d) waty, silikonu, lub tworzyw sztucznych.

16. System pomiarowy CLIO służy do

a) pomiarów elektrycznych i akustycznych.
b) pomiarów ochronników słuchu.
c) pomiarów akustycznych i miksowania dźwięku.
d) pomiarów hałasów i wkładek dousznych.

17. Rysunek poniżej przedstawia

a) wyniki analizy FFT dźwięku i przebieg czasowy zmierzony systemem CLIO.
b) wyniki analizy w pasmowej dźwięku i przebieg czasowy zmierzony systemem CLIO.
c) wyniki analizy L

eq

dźwięku i przebieg czasowy zmierzony systemem CLIO.

d) wyniki analizy w pasmowej dźwięku i wynik analizy FFT zmierzony systemem
CLIO.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

57

18. Rysunek poniżej przedstawia

a) schemat pomiarowy do pomiaru wzmacniaczy za pomocą systemu CLIO.
b) schemat pomiarowy do pomiaru słuchawek za pomocą systemu CLIO.
c) schemat pomiarowy do pomiaru głośników za pomocą systemu CLIO.
d) schemat pomiarowy do pomiaru zwrotnic głośnikowych za pomocą systemu CLIO.

19. Rysunek poniżej przedstawia

a) wyniki analizy FFT dźwięku i przebieg czasowy wykonane systemem CLIO.
b) wyniki analizy oktawowej dźwięku i przebieg czasowy wykonane systemem CLIO.
c) wyniki analizy FFT dźwięku i analizy tercjowej wykonane systemem CLIO.
d) wyniki analizy tercjowej dźwięku i przebieg czasowy wykonane systemem CLIO.

20. Podstawowe parametry systemu cyfrowego decydujące o paśmie przenoszenia

i dynamice badanego dźwięku to
a) częstotliwość próbkowania i pasmo częstotliwości.
b) zniekształcenia i pasmo częstotliwości.
c) częstotliwość próbkowania i rozdzielczość bitowa.
d) rozdzielczość bitowa i pasmo częstotliwości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

58

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ............................................................................................................................

Wykonywanie pomiarów i analiz dźwięku

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

59

6. LITERATURA

1. Benson K.B., Audio Engineering Handbook, McGraw-Hill Book Company, New York,

1988

2. Everest F.A., Podręcznik akustyki, Wyd. Sonia Draga, Katowice, 2004
3. Kotarbińska.E, Zasady użytkowania ochronników słuchu na hałaśliwych stanowiskach

pracy, CIOP, Warszawa 2001

4. Latkowski J.B., Poradnik dla protetyków słuchu, Geers, 2002
5. Malecki I., Teoria fal i układów akustycznych, PWN 1964
6. Żyszkowski Z., Podstawy Elektroakustyki, WNT 1984
7. Żyszkowski Z.. Miernictwo Elektroakustyczne , WNT , 1987
8. PN-EN 352-1:2005 Ochronniki słuchu. Wymagania ogólne. Część 1: Nauszniki

przeciwhałasowe

9. PN-EN 352-2:2005 Ochronniki słuchu. Wymagania ogólne. Część 2: Wkładki

przeciwhałasowe

10. CLIO Electrical & Acoustical Tests User’s manual - podręcznik obsługi systemu CLIO,

Audiomatica

11. www.audiomatica.com
12. www.cliowin.com/download.htm
13. www.adobe.com/products/audition/