2010-01-21

1

E

TIOLOGIA I PATOMECHANIZM

DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ

dr Patrycja Rusiak

M

ODEL UTY FRITH

M

ODEL UTY FRITH

(1999)

Poziom biologiczny

Poziom poznawczy

Poziom behawioralny

Badania genetyczne

Zmiany strukturalne

i funkcjonalne mózgu

Deficyty

przetwarzania

fonologicznego

Deficyty procesu

automatyzacji

Deficyty przetwarzania

czasowego

Deficyty procesu

uwagi

Mylenie liter

o podobnym kształcie,

ale innym ułożeniu

w przestrzeni

P

OZIOM BIOLOGICZNY

Pierwotne czynniki etiologiczne - mózg i geny

M

ÓZG

badania post-mortem (badanie pośmiertne,
badanie neuroanatomiczne)

badania technikami neuroobrazowania (badanie
neurofunkcjonalne):

EP - potencjały wywołane – pola elektryczne
generowane przez komórki nerwowe

PET - pozytonowa tomografia komputerowa – poziom
energetycznego zaangażowania określonych komórek
nerwowych

rCBF - metoda zmian przepływu krwi w mózgu

fMRI - funkcjonalny rezonans magnetyczny
(dystrybucja krwi utlenowanej i nieutlenowanej) –
zmiany w korze mózgowej podczas wykonywania
zadania

M

ÓZG

–

ZMIANY STRUKTURALNE

ektopie (anormalne skupiska komórek) -
przemieszczenie tkanki lub narządu spowodowane
zaburzeniami rozwojowymi w życiu płodowym
oraz mikrogyrie (anormalne bruzdy) w obrębie L
półkuli mózgu, szczególnie w obszarach językowych
oraz na styku płata skroniowego i ciemieniowego –
zaburzenia te powodują trudności przetwarzania
słuchowego oraz zaburzenia procesów
pobudzających i hamujących w mózgu

anomalie komórek leżących w obrębie wzrokowego
i słuchowego szlaku wielkokomórkowego

2010-01-21

2

M

ÓZG

–

ZMIANY STRUKTURALNE

atypowa symetria planum temporale w płacie
skroniowym (N:L>P, D: L=P

↑

)

____________________________

Krytyka:

badania na 3-7 mózgach

1 na 3 mózgi osób niedyslektycznych są symetryczne
lub asymetrię odwróconą

brak pełnej dokumentacji o dysleksji rozwojowej

M

ÓZG

–

ZMIANY STRUKTURALNE

powiększenie tylnej części ciała
modzelowatego

zmiany w obrębie móżdżku

anomalie budowy i rozmieszczenia
komórek nerwowych

atypowa symetria obu półkul móżdżka

Niedyslektycy : P>L

Dyslektycy : P=L

M

ÓZG

–

ZMIANY FUNKCJONALNE

główne różnice na poziomie mózgu:

lewy zakręt czołowy dolny (okolica Broca) – ekspresja
mowy

obszar ciemieniowo–skroniowy

górny zakręt skroniowy tzw. okolica Wernickiego

zakręt kątowy i zakręt nadbrzeżny (droga
grzbietowa) – proces czytania fonologicznego

dolno-tylny obszar skroniowy w L półkuli:

zakręt wrzecionowaty (droga brzuszna) –
automatyczna dostępność obrazu wzrokowego
wyrazów

środkowy zakręt skroniowy

G

ENY

Badanie rodzinnego występowania dysleksji

Morgan, 1896; Thomas, 1905 – dziedziczenie
recesywne, nosicielem genu – matka

Hallgren, 1950 – dziedziczenie autosomalne
dominujące (gen nie związany z chromosomami
płciowymi) – NIE

DeFries i in., 1978 – dysleksja występuje rodzinnie

Badanie na bliźniętach

Zerbin i Rudin, 1967 – badania bliźniąt
monozygotycznych i dizygotycznych

Badania DNA

GENY

zależność kilku genów (tzw. miejsca ryzyka na
chromosomie), których uszkodzenie lub mutacja
może przyczyniać się do powstawania objawów
charakterystycznych dla dysleksji rozwojowej:

chromosom 2 - procesy związane z czytaniem,

kodowanie fonologiczne

chromosom 6 - świadomość fonologiczna, sprawność

ortograficzna, procesy związane z czytaniem

chromosom 15 - czytanie pojedynczych wyrazów,

trudności w pisaniu i czytaniu

chromosomy 1 – dekodowanie fonologiczne,

szybkie automatyczne nazywanie

chromosom 3 – trudności w czytaniu,

kodowanie fonologiczne

chromosom 18 – procesy związane z czytaniem

P

OZIOM POZNAWCZY

Wtórne przyczyny dysleksji – patomechanizm:

•

Deficyt przetwarzania fonologicznego

•

Deficyt przetwarzania czasowego

•

Deficyt procesu uwagi

•

Deficyt procesu automatyzacji

2010-01-21

3

DEFICYTY PRZETWARZANIA FONOLOGICZNEGO

niezdolność dopasowywania określonych dźwięków
mowy (fonemów) do odpowiadających im liter
(grafemów)

składa się z :

świadomość fonologiczna - świadomość istnienia
dźwiękowych elementów języka tzn. fonemów, sylab, a także
rymów miedzy sylabami

pamięć fonologiczna – pozwala na czasowe przechowywanie
w pamięci reprezentacji dźwięków mowy

umiejętność szybkiego wydobywania informacji
fonologicznych przechowywanych w pamięci długotrwałej -
pozwala na automatyczne powiązanie dźwięków mowy z
odpowiadającymi im literami, a w konsekwencji pozwala na
szybkie i poprawne czytanie

DEFICYTY PRZETWARZANIA CZASOWEGO

zaburzenia w szybkim przetwarzaniu informacji
zarówno wzrokowych, słuchowych,
jak i kinestetycznych na niskim poziomie
sensorycznym

dyslektycy nie są w stanie przetwarzać bodźców
szybko zmieniających się lub pojawiających się
nagle w polu spostrzeżeniowym

może być przyczyną trudności fonologicznych

eksperymenty:

kontrast

detekcja ruchu spójnego

różnicowanie dźwięków mowy

DEFICYTY PROCESU UWAGI

ogólne spowolnienie ogniskowania uwagi
mimowolnej

trudność z tłumieniem dystraktorów otaczających
cel, na którym należy skupić uwagę (uwaga
selektywna)

ograniczona zdolność efektywnego utrzymywania
uwagi

zaniedbywanie informacji prezentowanych
w lewym polu widzenia (Rusiak i Jaśkowski,
2007 – nie potwierdzone)

DEFICYTY PROCESU AUTOMATYZACJI

trudności z automatyzacją czynności
motorycznych i poznawczych (umysłowych)

eksperyment: zaburzenia utrzymania równowagi
(wysoce zautomatyzowana czynność) u dzieci
dyslektycznych podczas wykonywania
dodatkowej czynności np. liczenie, naciskaniu
przycisku na sygnał dźwiękowy, zapamiętywanie
serii słów; trudność ta występuje u co najmniej
50% badanych osób z dysleksją

rola strategii kompensacyjnych

P

OZIOM BEHAWIORALNY

to, co mogę zauważyć, obserwując zachowanie
osoby dyslektycznej

P

OZIOM BEHAWIORALNY

trudności w czytaniu

trudności w pisaniu (pismo, ortografia)

trudności z określaniem kolejności bodźców,
zdarzeń itp. (dni tygodnia, kolejność głosek/liter
w wyrazie)

trudność z automatyzacją funkcji i czynności
zarówno motorycznych, jak i psychicznych

2010-01-21

4

T

EORIE

-

KONCEPCJE

uwzględniające 3 poziomy:

biologiczny, poznawczy i behawioralny

T

EORIA DEFICYTU FONOLOGICZNEGO

przyjmuje, że u podłoża dysleksji
rozwojowej leżą ogólne nieprawidłowości
funkcjonowania systemu językowego

wskazuje na takie trudności jak:

rozpoznawanie i tworzenie rymów

rozpoznawanie liczby wyrazów w zdaniu

rozpoznawanie sylab oraz głosek w wyrazie

trudność manipulowania dźwiękami
mowy oraz poprawnego łączenia grafemu
z odpowiadającym mu fonemem

Poziom
biologiczny

Anomalie okolic skroniowych

Poziom
poznawczy

Deficyty przetwarzania
fonologicznego

Poziom
behawioralny

Trudności w manipulowaniu
dźwiękami mowy oraz
dopasowaniu głoski do litery

T

EORIA DEFICYTU SZLAKU

WIELKOKOMÓRKOWEGO

T

EORIA DEFICYTU SZLAKU

WIELKOKOMÓRKOWEGO

zaburzenia analizatora wzrokowego

podział na 2 szlaki nerwowe już na poziomie
siatkówki:

drobnokomórkowy – 90%, rozpoznawanie drobnych
szczegółów obrazu i barwa

wielkokomórkowy - 10%, szybkie przewodzenie impulsów,
bodźce zmieniające się w czasie oraz w ruchu

szlaki docierają do płata potylicznego skąd znowu
informacje przesyłane są 2 drogami:

brzuszna – komórki małe i wielkie – rozpoznawanie
wzrokowej formy wyrazu (kształt, barwa, wzór); do kory
skroniowej

grzbietowa - komórki duże – detekcja ruchu, kontrola
ruchu oczu i kończyn (do zakrętu kątowego i nadbrzeżnego
w płacie skroniowym; tylnej kory ciemieniowej; współpraca
z okolicami okołoruchowymi)

T

EORIA DEFICYTU SZLAKU

WIELKOKOMÓRKOWEGO

zaburzenia w obrębie kanału wielkokomórkowego
i drogi grzbietowej:

zaburzona wrażliwość na kontrast

zaburzenia detekcji ruchu spójnego

zaburzenie kontroli ruchów gałek ocznych - ruchy oczu są
mniej harmonijne i płynne, pojawia się więcej sakkad i
dłuższe fiksacje

zaburzenia kierowania uwagi wzrokowej

zaburzenia stabilności percepcji wzrokowej

objawy (badanie korelacyjne):

trudności ortograficzne

trudności w określaniu kolejności liter w wyrazie

2010-01-21

5

T

EORIA DEFICYTU MÓśDśKOWEGO

MÓśDśEK

u ludzi - stanowi 10-15% wagi całego mózgu,
zawiera 50% komórek nerwowych mózgu

„tylny mózg” - zręczność, automatyzacja

“…dwustronne połączenie nerwowe między
móżdżkiem a okolicą Broca wpływa na to, że
pełni on istotną rolę w kształtowaniu zręczności
językowej oraz pozwala na współdziałanie
funkcji poznawczych z motorycznymi”

MÓśDśEK

najważniejszy układ mózgowy,
w którym zachodzi integracja informacji
zmysłowych konieczna do:

przewidywania konsekwencji działań

ich regulowania

automatyzacji

F

UNKCJE MÓśDśKU

planowanie i wykonywanie ruchu

koordynacja ruchów kończyn i całego

ciała np. kontrola ruchów
artykulacyjnych w mowie

przygotowywanie działania oraz

wyobrażanie sobie działania
spostrzeganego obiektu

utrzymywanie napięcia mięśniowego

Vingerhoets i in., 2002; Podzebenko i in., 2002; Kosslyn i in., 1998; Richter i in., 2000

wspomaga procesy zapamiętywania (pamięć
proceduralna)

nabywanie sprawności językowych

myślenie abstrakcyjne

spostrzeganie i rozpoznawanie kolejności zdarzeń

szybkość przetwarzania informacji

nabywanie i automatyzacja nowych umiejętności
oraz wiedzy

wykonywanie czynności zautomatyzowanych –
autopilot

udział w procesie czytania i pisania

AUTOMATYZACJA

proces, który powoduje, że dobrze
wyuczone umiejętności stają się coraz
płynniejsze i zachodzą bez udziału
naszej świadomości

wzrasta szybkość wykonywania działań

obniża się ilość świadomego wysiłku
zaangażowanego w wykonanie zadania
(lub jego całkowity brak)

2010-01-21

6

M

ÓśDśEK A DYSLEKSJA ROZWOJOWA

atypowa symetria móżdżku

anomalie metaboliczne i morfologiczne

anomalie w budowie komórek i ich położeniu w
móżdżku

badania behawioralne – brak automatyzacji:

dysmetria - niezdolność do precyzyjnego
odmierzonych ruchów

dystonia - niskie napięcie mięśniowe

zaburzenia utrzymania równowagi
(wysoce zautomatyzowana czynność)
u dzieci dyslektycznych podczas
wykonywania dodatkowej czynności np.
liczenie, naciskaniu przycisku na sygnał
dźwiękowy, zapamiętywanie serii słów

trudność ta występuje u co najmniej 50%
badanych osób z dysleksją

obniżenie aktywacji móżdżku (PET) dorosłych
dyslektyków do zaledwie 10%, w porównaniu
z tym, co zaobserwowano u osób
niedyslektycznych, podczas wykonywania
zadania, w którym:

uczyły się one sekwencji stukania palcami

odtwarzały wyuczoną wcześniej sekwencję

T

EORIA DEFICYTU MÓśDśKOWEGO

Poziom biologiczny

Poziom poznawczy

Poziom behawioralny

•

zaburzenia strukturalne

i funkcjonalne móżdżku

• deficyty procesu automatyzacji

• zaburzenia koordynacji ruchowej

• deficyty określania czasu

• deficyty przetwarzania fonologicznego

• zaburzenia równowagi
• brzydkie pismo
• niska sprawność manualna

• trudność z określaniem czasu

i jego organizacją

• wolne tempo czytania

• trudności fonologiczne

PODSUMOWANIE

objawy behawioralne dysleksji
rozwojowej wynikają z deficytów
automatyzacji zdolności motorycznych
i poznawczych

źródłem tychże trudności są dysfunkcje
móżdżku zarówno na poziomie
funkcjonalnym, jak i strukturalnym

D

O ZOBACZENIA

☺

☺

☺

☺