2012-09-13

1

POSTACIE

LEKU

ROŚLINNEGO

Katarzyna Błoch

Podstawowy podział leków:

1. Farmakopealne – Przygotowane wg przepisu z

FP. Otrzymane przez wytrawianie rozdrobnionych
surowców roślinnych, nalewki, wyciągi płynne i
suche.

2. Niefarmakopealne – otrzymane ze świeżych

roślin – soki, syropy, octy, wina,

3. Inne: maści, płyny, mazidła – o dużej trwałości

przygotowane w aptece lub w labolatorium.

2012-09-13

2

LEK NATURALNY

„Leki naturalne to wszystkie związki występujące w

roślinach i u zwierząt, które znalazły
zastosowanie w postaci wysuszonych organów, w
postaci wyciągów lub wyodrębnionych frakcji, lub
w czystej postaci i obecnie są otrzymywane na
skalę techniczną w drodze prostych zabiegów,
ewentualnie w drodze jednoetapowych
przekształceń cząsteczki pierwotnych
składników.”

Borkowski

Podział leków naturalnych

(pochodzących głównie ze świata roślinnego)

1) Jednorodne substancje chemiczne izolowane z

surowca roślinnego o ustalonej strukturze

chemicznej

i

określonych

właściwościach

fizykochemicznych.

2) Leki typu galenowego stanowiące kompleksy

składników czynnych surowca roślinnego lub

preparaty galenowe takie jak nalewki, intrakty,

ekstrakty, soki, syropy lub ich kompozycje, a

także pojedyncze zioła lub ich mieszanki

3) Produkty

metabolizmu

drobnoustrojów

otrzymane w procesach fermentacyjnych –

antybiotyki

2012-09-13

3

Pkt. 1. i 3. – najbardziej nowoczesna forma leku

pochodzenia roślinnego. Są łatwe do
scharakteryzowania pod względem
fizykochemicznym i farmakologicznym. Są to
leki uzyskane w wyniku biosyntezy, co głównie
odróżnia je od leków otrzymanych w wyniku
syntezy chemicznej. Ponadto odróżnia je
sposób otrzymania – głównie ekstrakcja z
surowca roślinnego.

• Leki galenowe – zwyczajowa nazwa leków wykonanych z

surowców roślinnych, zwierzęcych i mineralnych według
ściśle określonego przepisu zamieszczonego Farmakopei lub
odpowiednich receptariuszach

• Dawniej terminem tym określano wszystkie leki

sporządzane w aptece. Obecnie leki galenowe są stosowane
głównie jako środki pomocnicze przy
wyrobie recepturowych postaci leku.

• Preparaty galenowe musza być standaryzowane tzn. muszą

zawierać określoną ilość substancji czynnych lub mieć
określoną siłę działania w określonej jednostce biologicznej.
Zawartość alkoholu zawsze musi być określona w
procentach. Preparaty galenowe są stosowane jako leki
pojedyncze lub wchodzą w skład leków złożonych.

2012-09-13

4

Wady leków naturalnych:

1) Długotrwałe oczekiwanie na efekty
2) Nie zawsze pomagają
3) Duże wymagania dotyczące sposobu

przechowywania

4) Komplikowane procesy przetwórcze

LEKI ROŚLINNE

Leki roślinne (Phytomedicines) są to użyteczne w

medycynie wyroby, które zawierają, jako
składniki czynne wyłącznie rośliny, części
roślin, substancje roślinne lub ich kombinacje
w postaci przerobionej lub nieprzerobionej.

ESCOP – Europejskie Naukowe Zrzeszenie do Spraw Fitoterapii

2012-09-13

5

Cechą charakterystyczną leków roślinnych jest to, że

nie występują w postaci czystej, lecz towarzyszą im

liczne naturalne związki chemiczne. Tym leki te
różnią się od leków syntetycznych pochodzenia

roślinnego, zawierających czysty związek działający

(np. atropina, efedryna – stosowane zwykle w

postaci soli rozpuszczalnych w wodzie).

Surowiec używany do przetwarzania powinien

spełniać

określone normami lub farmakopeą wymagania

zarówno w zakresie:

składu jakościowego oraz ilościowego substancji

czynnych

 zawartości metali ciężkich,

zawartości pozostałości pestycydów i

zanieczyszczeń mikrobiologicznych.

2012-09-13

6

RODZAJE LEKÓW ROŚLINNYCH

Leki roślinne w zależności od ich

postaci

dzielone są na:

• preparaty z roślin świeżych:

– soki (Succi) w tym soki stabilizowane (Succi stabilisatae)
– alkoholatury (Alcoholaturae) w tym alkoholatury stabilizowane

(Intracta)

• preparaty z roślin suchych:

– zioła (Species) z których wytwarza się bardziej złożone postacie:

• okłady zmiękczające, kataplazmy (Cataplasma)
• tabletka (Tabulettae Compressi, Comprimata)
• granulaty (Granulata, Granules)
• kapsułki żelatynowe (Capsulae gelatinosae)
• Płaszcz grzejny oraz infuzorka

– maceraty (Macerationes)
– napary (Infusa)

– odwary (Decocta)
– nalewki (Tincturae)
– wyciągi (Extracta)
– wody aromatyczne (Aquae aromaticae)
– oleje tłuste (Olea pinquida)
– oleożywice (Oleoresina)

• Wyróżnia się leki ziołowe:

 PROSTE - składają się tylko z jednego surowca

roślinnego,

 ZŁOŻONE- są mieszanką leków prostych

2012-09-13

7

Leki roślinne w zależności od ich

właściwości fizycznych

dzielone są na:

• PŁYNNE – wyciągi, nalewki, syropy, napary,

wody aromatyzowane itd.

• STAŁE – tabletki, zioła, granulaty

• UKŁADY ROZPROSZONE – emulsje, zawiesiny,

aerozole, maści, czopki

Wyciąg z świeżej rośliny

• SOKI (Succi)

- otrzymywane ze świerzych roślin leczniczych,

wykorzystując ich części nadziemne, owoce oraz części
podziemne (cebula, kłącza, korzenie) przez wyciśniecie w
prasie ich soku komórkowego.

Soki stabilizowane (Succi

stabilisatae)

– wstępne unieczynnienie enzymów

• ALKOHOLATURY (Alcoholaturae) –

preparaty otrzymywane

przez wytrawienie świeżych surowców zielarskich
alkoholem etylowym (80-95st). Rozdrobniony surowiec
poddaje się maceracji alkoholem etylowym w ilości
odpowiadającej 80-120% masy materiału wyjściowego,
najczęściej 100%.

Alkoholatury stabilizowane (Intracta)

–

większa trwałość związana z inaktywacją enzymów

2012-09-13

8

Wyciąg - Extractum

Wyciągami nazywamy zagęszczone preparaty roślinne, otrzymywane

przez wytrawienie odpowiedniego surowca roślinnego odpowiednim

rozpuszczalnikiem. Najczęściej jest to alkohol etylowy, woda i ich

mieszaniny.

W zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje

wyciągów :

• Wyciągi płynne (Extracta fluida)- 1 cz. wyciągu odpowiada 1 cz.

surowca (takie zagęszczone nalewki).

• Wyciągi gęste (Extracta spisa) o konsystencji gęstej, plastycznej masy i

zawartości wody do 30 %.

• Wyciągi suche (Extracta sicca) są to sypkie proszki o zawartości wody

do 5 %.

Wyciągi płynne - Extracta fluida

Są to płynne preparaty sporządzane przez perkolację surowca lub

poprzez rozpuszczenie wyciągu suchego. Rozpuszczalnikiem są z

reguły różne roztwory etanolu. Perkolację przeprowadza się w ten

sposób że uzyskuje się wyciągi 1:1 z surowców słabo działających. ,

W 1 gramie wyciągu zawierają związki farmakologicznie czynne z 1

grama surowca roślinnego.

Zgodnie z FP taka perkolacja składa się z dwóch etapów:

1. W pierwszym uzyskuje się najpierw 85% perkolatu w stosunku

do masy wytrawionego surowca.

2. W drugim etapie prowadzi się perkolację aż o całkowitego

wytrawienia surowca a następnie drugą części perkolatu

zagęszcza się do 15 % (odparowanie pod zmniejszonym

ciśnieniem) i łączy się z pierwszą częścią. Mieszaninę pozostawia

się na kilka dni a następnie sączy.

2012-09-13

9

Wyciągi gęste - Extracta spisa

• Są to wyciągi o gęstej, plastycznej konsystencji i zawartości

wody do 30%.

• Nie zostały one uwzględnione w FP Polskiej V ze względu na ich

dużą nietrwałość, związaną z rozkładem substancji czynnych

przez enzymy oraz dużą podatność na rozwój mikroflory.

• Obecnie są one wykorzystywane w niektórych zakładach

przemysłu zielarskiego jako półprodukt do szybkiego dalszego

przerobu przy produkcji granulatów i tabletek.

• Są dobrą substancją wiążącą.

• Otrzymuje się je najczęściej poprzez ekstrakcje etanolem, jego

wodnymi roztworami lub samą wodą, a następnie

odpowiednim zagęszczeniem.

Wyciągi suche - Extracta sicca

Zawierają mniej niż 10% wody. Sporządza je się poprzez

zagęszczenie wyciągu z surowca roślinnego w

temperaturze 500C. Najczęściej rozpuszczalnik

oddestylowuje się pod zmniejszonym ciśnieniem, a

pozostałą masę suszy się rozpyłowo.

Obecnie wyciągi suche mają małe znaczenie jako postać leku

roślinnego. Są one jednak doskonałym półproduktem do

sporządzania suchych postaci leków np.: granulatów,

tabletek i kapsułek. Są to preparaty standaryzowane, w

celu uzyskania wyciągu suchego o przepisanej zawartości

substancji czynnej dodaje się wypełniacze:

– skrobię ziemniaczaną
– cukier mlekowy: laktozę lub sacharozę.

2012-09-13

10

Wyciągi wodne sporządzane są z surowców

suchych, są nietrwałe i przeznaczone do
natychmiastowego spożycia, często
przyrządzane w domu. Sposób ich
otrzymywania zależy od właściwości substancji
czynnych – czyli głównie od stopnia
rozpuszczalności w wodzie, wrażliwości na
temperaturę, możliwości hydrolizy oraz
ulatniania się substancji czynnych z parą
wodną podczas ogrzewania.

Napar - Infusum

Napar - to płynny świeżo sporządzony wyciąg

wodny, otrzymany przez zalanie wrzątkiem
rozdrobnionego surowca lub mieszanki
ziołowej. Przechowywany w całości w
zamkniętym naczyniu w cieple.

2012-09-13

11

Maceracja – Maceratio

Maceracja jest sposobem wytrawiania surowców roślinnych.

Stosowana jest zarówno w recepturze jak i przypadku leków

galenowych. Warunki, czas i rozpuszczalnik jakie stosujemy

uzależnione są od substancji będących celem naszego działania.

Poprzez odpowiednie dobranie tych czynników, oraz dzięki

odpowiedniemu rozdrobnieniu surowca, w uzyskanym maceracie

będą znajdować się tylko określone grupy związków.

Sporządzanie maceratów
Maceraty do potrzeb recepturowych przyrządza się z surowców

śluzowych. Przepisaną ilość surowca przemywa się małą ilością

wody, a następnie zalewa się przepisaną ilością zimnej wody i

pozostawiam na 30 min. Następnie macerat przesącza się przez

gazę i uzupełnia przez gazę do żądanej ilości wodą pochodzącą z

przepłukania surowca poddanego maceracji.

Na potrzeby uzyskiwania leków galenowych do

maceracji wykorzystuje się takie rozpuszczalniki
jak woda, etanol, eter i ich mieszaniny.

Czas trwania takich maceracji wynosi od 1 do 7

dni.

Dobór

rozpuszczalnika

i

czasu

maceracji

uzależniony jest od surowca i opisany w
odpowiednich monografiach.

Zwykle z 1 cz. surowca sporządza się 20cz.

maceratu

2012-09-13

12

Odwar - Decoctum

• Płynne świeżo sporządzone wyciągi wodne otrzymane

przez ogrzanie rozdrobnionego surowca lub mieszanki

ziołowej z kreśloną ilością wody i utrzymywanie w

stanie wrzenia od 15-30 min.

• Odwary z surowców zawierających alkaloidy:
Ponieważ sole alkaloidów rozpuszczają się znacznie lepiej

niż same alkaloidy do przyrządzenia odwarów z

surowców alkaloidowych używa się wody zakwaszonej

uprzednio za pomocą kwasu cytrynowego w ilości 0,5g

na 100,0 g odwaru. Gotowy odwar zobojętnia się 10%

roztworem amoniaku w ilości 25 kropli na 100,0 g.

odwaru.

Nalewka - Tincturae

To

płynny

niezagęszczony

preparat,

otrzymywany przez wytrawienie suchego i
rozdrobnionego

surowca

przepisanym

rozpuszczalnikiem (najczęściej etanol 70st), w
ściśle

określonym

stosunku

wagowym

rozpuszczalnika do surowca. Musi ściśle
odpowiadać

wymogom

FP

(musi

być

standaryzowana).

2012-09-13

13

Zioła - Species

ZIOŁA – to postać leku, w skład której wchodzi jeden lub

kilka (mieszanki ziołowe) wysuszonych i odpowiednio

rozdrobnionych (przez sito o średnicy 5,6 mm) surowców

roślinnych

Są to wszelkie herbatki ziołowe przeznaczone do

jednorazowego zaparzenia.

Nie rozdrabniamy : kwiatów, nasion, owoców róży i

pieprzowca.

Zioła są używane do przyrządzania maceratów, naparów i

odwarów. Mogą być jako jednorodne (pojedyncze zioła),

lub mieszanki złożone.

Mieszanki zawierają :

1. substancję zasadniczą – remedium cardinale
jest to surowiec o najsilniejszym działaniu lub użyty w

największej ilości, to on decyduje o profilu działania

mieszanki, na oznaczeniu głównego składnika opiera się

standaryzacja mieszanki.

2. Substancje uzupełniające – adiuvans
jest to składnik o podobnym lub uzupełniającym działaniu do

substancji zasadniczej.

3. Substancję wypełniajacą
nie może zmieniać profilu działania mieszanki, nadaje jej ładny

wygląd, zapach lub smak (kocanki piaskowe w mieszankach

żółciopędnych, rumianek w mieszankach

spazmolitycznych).

2012-09-13

14

Zioła stosowane są do użytku:

• Wewnętrznego – herbatki – nie powinny

zawierać substancji silnie działających

• Zewnętrznego – kąpiele, płukania, okłady

zmiękczające i rozgrzewające