/2010 SIERPIEŃ •

CENA 9zł 90gr

(w tym 0% VAT)

•

NAKŁAD: 14 990 egz.

www.elportal.pl

771

425

910

INDEK

S 333 62X ISSN 1425-1698

OŚLA ŁĄCZKA -

ZUPEŁNIE NIETYPOWE "MIKROFONY"

Modyfikowany wzmacniacz JLH

Interesująca idea sprzed ponad 40 lat
w nowoczesnym wydaniu. Wzmacniacz dla
wszystkich poszukujących niepospolitych
rozwiązań i oryginalnego dźwięku.

str. 18

Mikro- i nanorobotyka

Mikro- i nanorobotyka – science-fiction,
czy rzeczywistość? Czy takie roboty
rzeczywiście istnieją, czy jest to tylko wymysł
szalonych naukowców? Jak daleko współczesna
nauka różni się od filmowych wizji?

Sterownik kamery „OKO”

Uniwersalny sterownik silnika krokowego

dla kamery monitoringu. Kieruje pracą silnika

za pomocą poleceń wydawanych z klawiatury.

TRX SDR na fale krótkie

Transceiver SDR na cały zakres fal krótkich!
Zgodnie z nazwą, umożliwia nie tylko odbiór,
ale również nadawanie w pasmach amatorskich.

str. 23

str. 15

str. 66

Copyright AVT-Korporacja Sp. z o.o., Warszawa, ul. Leszczynowa 11.
Projekty publikowane w Elektronice dla Wszystkich mogą być wykorzystywane wyłącznie do własnych potrzeb. Korzystanie z tych projektów do innych celów,
zwłaszcza do działalności zarobkowej, wymaga zgody redakcji Elektroniki dla Wszystkich. Przedruk oraz umieszczanie na stronach internetowych całości
lub fragmentów publikacji zamieszczanych w Elektronice dla Wszystkich jest dozwolone wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji.
Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń zamieszczanych w Elektronice dla Wszystkich.

Miesięcznik

www.elportal.pl

(12 numerów w roku)

jest wydawany we współpracy

z kilkoma redakcjami

zagranicznymi.

Wydawca:

Wiesław Marciniak

Adres Wydawcy:

AVT-Korporacja sp. z o.o.

ul. Leszczynowa 11

03-197 Warszawa

tel.: (22) 257 84 99
fax: (22) 257 84 00

Redaktor Naczelny:

Piotr Górecki, redakcja@elportal.pl

Redaktorzy Działów:

Zbigniew Orłowski

zbigniew.orlowski@elportal.pl

Andrzej Janeczek

sp5aht@swiatradio.com.pl

Radosław Koppel

radoslaw.koppel@elportal.pl

Opracowanie graficzne,

skład i okładka:

Ewa Górecka - Dudzik

Piotr Górecki jr

Zdjęcia i obróbka, skanowanie:

Piotr Górecki jr

Sekretarz Redakcji

Ewa Górecka-Dudzik

ewa.dudzik@elportal.pl

tel.: (22) 786 26 58

(w godzinach 10:00 – 15:00)

Dział Reklamy:

Katarzyna Gugała

katarzyna.gugala@elportal.pl

tel.: (22) 257 84 64

Listy i paczki prosimy adresować
(projekty i Szkoła Konstruktorów):

AVT-EdW

ul. Leszczynowa 11

03-197 Warszawa

(+dopisek określający zawartość)

e-maile do Szkoły Konstruktorów:

szkola@elportal.pl

Uwagi do rubryki Errare:

errare@elportal.pl

Rozwiązania konkursów – e-maile:

konkursy@elportal.pl

Prenumerata:

tel.: (22) 257 84 22
fax: (22) 257 84 00

prenumerata@avt.com.pl

Stali współpracownicy:

Arkadiusz Bartold

Roman Biadalski

Jakub Borzdyński

Mariusz Chilmon

Dariusz Drelicharz

Dariusz Knull, Michał Koziak

Rafał Kuchta, Michał Stach

Jarosław Tarnawa

Wojciech Turemka

Piotr Wójtowicz

Druk:

Elanders Polska Sp. z o.o.

ul. Mazowiecka 2, 09-100 Płońsk

Fir my pre zen tu ją ce swo je

ofer ty w ni niej szym

wy da niu EdW:

ARTRONIC . . . . . . . . . . . . . . . 1

ETATRONIC

. . . . . . . . . . . 72

BTC KORPORACJA . . . . . . . 46

CYFRONIKA . . . . . . . . . . . . 67

DEXON . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

ELFA ELEKTRONIKA . . . . 1

ELMAX . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

ELPIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

E-SYSTEM . . . . . . . . . . . . . . . 61

FARNELL . . . . . . . . . . . . . . 1, 84

FERYSTER . . . . . . . . . . . . . . 57

GTB-SOLARIS . . . . . . . . . . . 72

IZOTECH . . . . . . . . . . . . . . . . 72

KRADEX . . . . . . . . . . . . . . . . 35

LARO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

LC ELEKTRONIK . . . . . . . . 40

MASZCZYK . . . . . . . . . . . . . . 1

MERSERWIS . . . . . . . . . . . . 43

MONACOR . . . . . . . . . . . . . . 71

MS ELEKTRONIK . . . . . . . 33

NDN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

NEKMA . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

PIEKARZ . . . . . . . . . . . . . 17, 27

PW KEY . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

RCS ELEKTRONIK . . . . . . 17

SEMICON . . . . . . . . . . . . . . . 19

SIGMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

SKANER . . . . . . . . . . . . . . . . 72

TME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

TOMSAD . . . . . . . . . . . 1, 71, 72

Sterownik do żyrandola

Urządzenie rozszerzające możliwości domowej

instalacji oświetleniowej. Sterowanie jednym

klawiszem dwóch źródeł światła.

str. 56

Projekty

Projekty AVT

Modyfikowany wzmacniacz JLH ........................................................... 15
Sterownik kamery „OKO” ...................................................................... 18
TRX SDR na fale krótkie ....................................................................... 23
Robot dla każdego, czyli także dla Ciebie, część 6 ................................ 28

Elektronika 2000

Tester zasilania ..........................................................................................53
Przełącznik do żyrandola ..........................................................................56

Forum Czytelników

Strach na kuny .........................................................................................58
Zegar CMOS .............................................................................................60
Oszczędny zasilacz symetryczny .............................................................62
Robot „Kris” ..............................................................................................64

Szkoła Konstruktorów

Zadanie główne 174
Zaproponuj wykorzystanie pojedynczych diod LED RGB albo
dowolnych zestawów, modułów czy taśm diod RGB .............................40
Rozwiązanie zadania głównego 169
Przedstaw propozycję układu lub zestawu służącego do nauki (edukacji)
lub do eksperymentów ............................................................................ 41
Druga klasa Szkoły Konstruktorów

Co tu nie gra? 174, 169..............47

Trzecia klasa Szkoły Konstruktorów

Policz 174, 169 .........................50

Artykuły różne

Kuchnia konstruktora,
czyli taki zwyczajny zasilacz... część 3 ....................................................30
Elektronika dla informatyków.
Transformator idealny – Wykład 2 ...........................................................32
Pod lupą. Wzmacniacze, część 18. Klocki do budowy wzmacniaczy
tranzystorowych – stopień wyjściowy mocy ...........................................34
Elektronik

a dla początkujących, czyli wyprawy na Oślą łączkę .............37

MEU. Mikro- i nanorobotyka, część 1 ................................................... 66

Rubryki stałe

Konkursy

Jak to działa? ............................................................................................14
Krzyżówka ...............................................................................................65
Co to jest? ................................................................................................79

Sierpień

(176)

Sierpień

Zachęcam do zapoznania się w treścią sierpnio-
wego numeru EdW. Przygotowaliśmy szereg inte-
resujących propozycji.
Wprawdzie w cyklu Pod lupą omawiamy klasycz-
ne wzmacniacze audio, a mniej typowymi roz-
wiązaniami zajmiemy się w następnej kolejności.
Wśród takich nietypowych rozwiązań uznaną po-
zycję zajmują różne odmiany wzmacniacza JLH.
W tym numerze jedna z odmian wzmacniacza
JLH jest projektem okładkowym. Zwróćcie uwa-
gę na zaskakującą prostotę projektu. Niewątpli-
wie wielu Czytelników zechce zrealizować taki
prosty i tani wzmacniacz choćby tylko z czystej
ciekawości i dla porównania z brzmieniem innych
wzmacniaczy. Zachęcam!
W tym numerze znajdziecie kilka bardzo ambit-
nych, a niekoniecznie trudnych projektów. Za-
pewne dużym zainteresowaniem będzie cieszył
się kompletny transceiver SDR, też w sumie
zaskakująco prosty, dzięki wykorzystaniu karty
dźwiękowej komputera.
Zwróćcie uwagę na takie praktyczne projekty jak
sterownik kamery „OKO”, inteligentny sterownik
żyrandola, strach na kuny czy tester zasilania.
Nie zapomnieliśmy też o początkujących

–

znajdą

oni przykłady i inspirację w prostszych propozy-
cjach układowych oraz wiele cennych informacji
w kilku artykułach edukacyjnych.
Znów bardzo gorąco zachęcam wszystkich do
praktycznej realizacji ćwiczenia z Oślej łączki. Wy-
każcie też inicjatywę i według własnych pomysłów
rozszerzcie zakres proponowanych tam testów.
Tematyka robotów cieszy się wielkim powodze-
niem wśród Czytelników EdW. Także i w tym nu-
merze mamy dwa projekty z tej dziedziny.
Nie przegapcie też pierwszej części bardzo inte-
resującego artykułu w MEU o mikro- i nanoro-
botach. Bardzo się cieszę, że ten artykuł w MEU
w interesujący sposób przedstawia najmniejsze
roboty i perspektywy ich rozwoju.
Jeśli chodzi o Szkołę Konstruktorów, to polecam
też Waszej uwadze drugie spośród zadań waka-
cyjnych. W sierpniu proponuję temat lekki, łatwy
i przyjemny

–

wykorzystanie nowoczesnych diod

LED RGB. Czekam na Wasze propozycje!

serdecznie pozdrawiam

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

NOWOŚCI, CIEKAWOSTKI

Nowy model umożliwia jednoczesne korzystanie z dwóch

10,1-calowych ekranów o rozdzielczości 1366 x 768 (w przy-
padku netboka Kohjinishy, było to zaledwie 1024 x 600).
Dodatkowo, produkt Onkyo wyposażony jest w 2 GB pamięci
operacyjnej, z możliwością rozszerzenia do 4 GB, co pozwala
na wykorzystywanie go do bardziej zaawansowanych celów.
Duży, 320 GB dysk i niższa cena, powodują, że netbook z serii
DualScreen DX, jest nie tylko ciekawą zabawką, ale w pełni
funkcjonalnym urządzeniem.

Pozostała specyfikacja jest bardzo podobna. Netbooki

wyposażono w procesor AMD Athlon Neo z częstotliwoś-

cią taktowania 1.6GHz, grafikę
obsługuje karta ATI Radeon HD
3200, sieć bezprzewodowa w
nowym standardzie n, Bluetooth
2.1 oraz trzy porty USB 2.0. Jak
widać na zdjęciach, ekrany są
obracane, a całość może być
obsługiwana dotykiem. 970
dolarów, to dużo jak na netboo-
ka - ciekawi jednak jesteśmy, czy
rozwiązanie to znajdzie uznanie
użytkowników, wymuszając na
producentach tworzenie kolej-
nych nietypowych modeli.

DWUEKRANOWY NETBOOK

Nie tak dawno firma Kohjinisha pokazała swojego

pierwszego dwuekranowego netbooka. Pomysł ten okazał
się na tyle ciekawy, że bardziej znani producenci poważ-
nie zastanowili się nad skopiowaniem tego patentu.
Jedną z tych firm jest Onkyo, prezentując netbooka z serii
DualScreen DX, który ma być jeszcze lepszy od swojego
pierwowzoru.

LATO, CZAS GADŻETÓW

Czasami najprostsze pomysły bywają najlepsze. Istnieją

różne zasilacze i ładowarki, pozwalające ładować wewnętrzną
baterię w cyfrowych lustrzankach (DSLR) przez gniazdo DC,
jednak pomysł, aby ładowanie to odbywało się za pomocą pa-
ska na szyi wyposażonego w panele słoneczne (co widać na
fotograﬁ i), jest nie tylko ciekawy, ale i zaskakujący. Nie jest
to zapewne najszybszy czy najefektywniejszy sposób ładowa-
nia baterii, jednak (w słoneczne dni) może zagwarantować, że
nasza lustrzanka zawsze będzie gotowa do pracy, bez obaw
związanych z wyczerpaniem zasobów akumulatora.

Większość tegorocznych dużych wystawy elektroniki użyt-

kowej mamy już za sobą, a razem z latem nadszedł „sezon
ogórkowy” i nie można się spodziewać wielu zaawansowanych
technologicznie nowości. Wiele ﬁ rm będzie więc szukać innych
sposobów zwrócenia na siebie uwagi, tworząc produkty codzien-
nego użytku, w niespotykanych dotąd konﬁ guracjach. Łado-
warka słoneczna,
przy odpowiednio
niskiej cenie, ma
szanse stać się
bardzo popular-
nym i praktycznym
gadżetem w rękach
każdego amatora
fotograﬁ i cyfrowej.

KONIEC KINa

Kilka numerów temu, pisaliśmy o mocnym wejściu ﬁ rmy

Microsoft na rynek urządzeń mobilnych. Telefony Kin, które
miały zająć znaczną część rynku, rozczarowały jednak na-
bywców i zostały wycofane po dwóch miesiącach od wpro-
wadzenia do sprzedaży. Microsoft przyznał się do rynkowej
porażki serii Kin. Nowe smartfony nie tylko sprzedawały się
wyjątkowo słabo, ale już nigdy więcej nie pojawią się na ryn-
ku – ich europejska premiera została anulowana.

Modele telefonów Kin One i Kin Two były dedykowane

między innymi do komunikacji za pomocą serwisów spo-
łecznościowych. Microsoft opracował specjalny system in-
tegracji telefonów z portalami społecznościowymi, takimi
jak Youtube, Facebook czy Picasa. Dobra specyﬁ kacja i wie-
le opcji nie przekonały jednak użytkowników, którzy sięgnęli
po telefony innych marek.

Kin rozpowszechniono zaledwie w kilku tysiącach egzem-

plarzy, a Microsoft nieudolnie przeprowadził proces marke-
tingowy nowego modelu – zaporowa cena i niewielka pro-
mocja w mediach z pewnością przyczyniły się do tej porażki.
Warto dodać, że system Kin okazał się nieco przestarzały
względem modeli opartych o system Symbian.

To kolejna wyraźna porażka Microsoftu w ostatnim cza-

sie. Pierwszą były odtwarzacze Zune, które miały konkuro-
wać z iPodami. Tym razem ﬁ rma z Redmond przegrała na
rynku telefonów i na razie nie ma szans w konkurencji z już
p o p u l a r n y m
iPhonem 4G.
Być może sy-
tuacja odmieni
się po waka-
cjach, gdy na
rynek wyjdzie
system opera-
cyjny Windows
Phone 7, mają-
cy zawładnąć
u r z ą d z e n i a -
mi mobilnymi
przyszłości.

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

NOWOŚCI, CIEKAWOSTKI

Użytkowników ucieszy zapew-

ne zwiększenie liczby pikseli
wyświetlacza do rozdzielczości
960 x 640 px (przekątna 3,5 cala).
Producent zapewnia, że przy tej
rozdzielczości, ludzkie oko nie
jest w stanie rozróżnić pojedyn-
czych pikseli, zatem obraz jest
bardzo ostry i gładki.

Użytkownicy telefonów Apple’a

musieli poczekać na model 4,
aby mieć zapewnioną możliwość
obsługi wielozadaniowości przez
nowy system operacyjny iOS4.
Urządzenie pozwala na szybkie
przełączanie się między aplika-

cjami, nie spowalniając
działania programu pra-
cującego na pierwszym
planie. Jest to znaczący
postęp w stosunku do
poprzednich wersji, jed-
nak patrząc na modele
konkurencyjnych firm,
nie można traktować tej
opcji jako przełom, lecz
raczej jako niezbędny
element nowoczesnego
smartfona.

Poza tymi najważ-

niejszymi ulepszeniami,
nowy iPhone zapew-
nia dłuższą żywotność
baterii, szybszy Internet,
grupowanie aplikacji w
menu czy multimedialną
bibliotekę iBooks, moc-
no promowaną, szcze-
gólnie w USA.
Fani firmy z Cupertino,

tuż po premierze w Stanach, rzucili się na kupno nowego
modelu tego kultowego już telefonu. Niektórzy z nich czują
jednak lekki niesmak, spowodowany traceniem zasięgu w
sytuacji specyficznego trzymania telefonu (problem wystę-
puje głównie u osób leworęcznych). Apple zobowiązało się
wypuścić darmowy update oprogramowania, który pozwo-
li wyeliminować ten błąd. Bez względu na liczbę gorących
przeciwników tego urządzenia i całej polityki firmy, nikt nie
wątpi w komercyjny sukces nowej generacji iPhone’a.

W momencie pisania tego artykułu nie jest jeszcze znana

polska premiera iPhone’a 4. Specjaliści szacują, że będzie
to koniec sierpnia. Cena modelu bez simlocka prawdopo-
dobnie z początku skutecznie odstraszy nowych nabywców.
Pamiętając premierę wersji 3G, możemy przypuszczać, że
polscy operatorzy komórkowi zaproponują specjalne abo-

namenty z pakietami
internetowymi, które
w przypadku dwu lub
dwuipółletniej umo-
wy pozwolą na kupno
modelu za stosun-
kowo niewielkie pie-
niądze (które oczywi-
ście zostaną później
„oddane” operatorom,
w postaci wysokiego
abonamentu).

iPHONE 4

Nowa generacja iPhone’a to jedna

z najbardziej oczekiwanych premier
tego roku. Jeszcze nie tak dawno
pisaliśmy o wypuszczeniu wersji
3GS, która tak naprawdę była jedy-
nie upgradem wersji 3G i nie przy-
niosła oczekiwanych przez użytkow-
ników zmian. iPhone 4G, jak przysta-
ło na nową generację, wprowadza
innowacje i dodatkowe możliwości,
które pozwolą temu modelowi kon-
kurować z coraz silniejszą technicz-
nie konkurencją. Nie jest tajemnicą,
że wersja 3G nie zachwycała para-
metrami technicznymi – aparat nie-
wielkiej rozdzielczości, brak kame-
ry na przednim panelu
(a co za tym idzie brak
możliwości prowadzenia
telekonferencji) czy nie
obsługiwanie wielozada-
niowości, z pewnością
nie przynosiły temu pro-
duktowi chluby.

iPhone 4 robi duży

krok naprzód i wprowa-
dza opcje, na które cze-
kali wszyscy użytkow-
nicy produktu Apple’a.
Jedną z najważniejszych
nowości jest możliwość
prowadzenia telekonfe-
rencji – usługa ta zosta-
ła nazwana FaceTime.
Kamery na przednim i
tylnym panelu pozwalają
na przekazywanie obra-
zu rozmówcy z dowolnej
strony aparatu. Czytając
specyfikację produktu,
można jednak dojść do wniosku, że rozmowy te są możliwe
tylko wtedy, gdy obie strony posiadają wersję 4 oraz mają
dostęp do sieci Wi-Fi. Nie jest to zatem pełne rozwiązanie,
umożliwiające prowadzenie wideokonferencji z użytkow-
nikami innych telefonów za pomocą protokołu operatora
telefonicznego – konieczne jest wykorzystanie sieci bez-
przewodowej.

Kolejnym ważnym usprawnieniem jest zwiększenie roz-

dzielczości aparatu do 5 megapikseli i umożliwienie nagry-
wania (i prostej edycji) filmów w jakości HD. Wbudowanie
LED-owej lampy błyskowej, pozwoli na robienie zdjęć w
gorszych warunkach oświetleniowych – co było problemem
w starszych wersjach tego urządzenia.

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Pozdrawiamy: Mariana Bartoszuka z Opola, Jaromira Kułakow-
skiego, Artura Bizonia, Stanisława Bekisza, Piotra Fijałkowskiego,
Krzysztofa Ślipko, Stanisława Fidyka, Krzysztofa Mazurkiewicza,
Lecha Surówkę z Bielska-Białej, Roberta Sumerę, Dariusza Pa-
nasa, Wojciecha Czerniaka, Dariusz Jóźwika, Sławomira Buczka,
Janusza Przewłockiego, Jana Szymanowskiego, Mariusza Witonia,
Krzysztofa Chełmińskiego, Jacka Kembłowskiego z Pabianic, Ewę
Zych, Jarosława Sieradzkiego, Piotra Mikołajczyka ze Słupska,
Karola Stochniałka, Włodzimierza Salwę, Krzysztofa Czeczutkę,
Tomasza Drzymałę, Filipa Krigiera, Bernarda Ludwiga, Marci-
na Polskiego, Adriana Truszkiewicza, Piotra Figlarka, Krzysztofa
Świątka, Piotra Redwańskiego, Huberta Sosińskiego, Jarosława
Łangowskiego, Marcina Sobieraja, Wiesława Pytlewskiego z Gło-
gowa, Pawła Hoffmanna, Andrzeja Waśkowskiego z Gdyni i Ma-
riusz Lasotę z Knyszyna.

Uwag do rubryki

Errare humanum est tym razem nie było.

Upominki za listy do Poczty otrzymują: Andrzej Korzeniecki z War-
szawy i Adam Topolewski z Gdyni.

Zapowiedź z EdW 6/2010: „Old Time Player – Urządzenie łączy w so-
bie funkcję wzmacniacza i kolumny głośnikowej, ale przede wszystkim
cyfrowego odtwarzacza plików muzycznych. A wszystko to w starej
stylowej obudowie lampowego odbiornika radiowego” wywołała
ogromne poruszenia na jednym ze znanych portali elektronicznych.
Poniżej kilka wybranych wpisów i odpowiedź autora projektu.
„

Niech ich szlag, z jednej strony opisują działanie lampy elektronowej,

budowę wzmacniaczy i innych rzeczy na lampach, a tutaj rozbebeszają

Pionierka! Dajcie mi do nich adres e-mail!”
„

Po co te emocje! Może się okazać, że ktoś miał po prostu obudowę i

zamiast ją wyrzucić, coś sobie w niej zrobił, będę miał ten numer, to

wam powiem, co tam napisane jest”.
„

Zasypmy redakcję listami protestacyjnymi, to jedyne, co można zrobić”.

„

Hm, ja myślę, że niepotrzebne są aż takie emocje – spokojnie pocze-

kać na artykuł. Sam mam dwa Pionierki bez chassis. A choćbyśmy nie

wiem, co robili, to ze swoją własnością każdy może zrobić co mu się

podoba”.
„

50-letni Pałac Kultury zrobiono zabytkiem, a niemal 100-letnie radia

nadal robią za podstawki do kwiatów...”.

Witam!

W numerze 7/2010 EdW ukazał się mój artykuł „Old Time Player”.

W artykule tym opisałem urządzenie, które w swojej konstrukcji łączy

pewne epoki w rozwoju elektroniki i informatyki. Użyłem współczes-

nego mikrokontrolera AVR, starego komputera PC-486 (lata 90.), ele-

mentów stacji dyskietek i systemu operacyjnego DOS (lata 80.), wy-

świetlaczy LED (wynalazek lat 70.) oraz obudowy radia lampowego z

przełomu lat 50./60. I właśnie zastosowanie tej obudowy, którą można

było zobaczyć w zapowiedzi artykułu, wywołała ostry sprzeciw wyrażo-

ny w liście do redakcji, opublikowanym w Poczcie EdW 7/2010.

Celem mojego artykułu było zainspirowanie młodych Czytelników

do nietypowego wykorzystania starego komputera i jego części – nie

zaś zachęcanie do przerabiania starych odbiorników radiowych.

Absolutnie zgadzam się z autorem listu, co do kwestii zapobiega-

nia bezmyślnemu dewastowaniu starego, zabytkowego sprzętu elek-

tronicznego. Przedmiotem takich działań padają często nieliczne,

unikatowe przedwojenne odbiorniki radiowe. Niemniej jednak nie

mogę się zgodzić z tezą, że każdy egzemplarz starego radia należy

koniecznie przywrócić do życia.

Radio Pionier U2, którego obudowę wykorzystałem, raczej nie jest

urządzeniem unikatowym. Sporo takich odbiorników w dobrym stanie

technicznym można odnaleźć chociażby na znanym portalu aukcyjnym.

Gdyby ktoś chciał takie urządzenie reaktywować, musi pamiętać, iż w

jego wnętrzu – na metalowym chassis – może wystąpić niebezpieczne

napięcie sieci. Jest to konsekwencją uproszczonej konstrukcji pozba-

wionej transformatora sieciowego. Po udanym uruchomieniu takiego

odbiornika, oprócz satysfakcji, czeka go jednak smutna prawda: na

pasmach radiowych, które on odbiera, wśród mnóstwa zakłóceń ciężko

znaleźć nieliczne stacje, które jeszcze tam nadają…

Egzemplarz Pioniera, którego obudowę wykorzystałem, traﬁ ł do mnie w

opłakanym stanie. Został wypatroszony już dawno – wewnątrz brakowa-

ło głośnika z transformatorem i części lamp. Kondensator strojeniowy

był pogięty, a części bierne pourywane. Obudowa była w równie kiep-

skim stanie. Radio długo leżało w piwnicy, gdzie kurz i wilgoć zrobiły

swoje. Niestety do renowacji w całości się nie nadawało. Postanowiłem

uratować chociaż rozbitą skrzynkę, która o mało co nie traﬁ ła do pieca!

Użyta przeze mnie obudowa nie jest tylko oprawą całości. Dużo

pracy włożyłem w to, aby urządzenie zachowało charakter starego

radia. Oryginalna skala jest podświetlana żarówką, ma obrotową

wskazówkę, a do sterowania służą gałki. Wyświetlacz LED może być

wyłączony, a wtedy grające urządzenie do złudzenia przypomina

stary odbiornik radiowy. Przy tym można się cieszyć nie tylko z jego

wyglądu, ale i funkcji użytkowej.

Z poważaniem,

Sławomir Węgrzyn

Emocje były rzeczywiście niepotrzebne. Stanowisko Redakcji jest nie-
zmienne i było przedstawione przez Naczelnego we wstępniaku 7/2010
„

Już przy okazji zadań 149 i 150 Szkoły Konstruktorów wyraźnie pod-

kreślałem, że należy przywracać stary sprzęt, zwłaszcza lampowy, do

jego pierwotnego stanu. A tylko przy absolutnym braku możliwości, tak

jak w przypadku prezentowanego projektu, można wykorzystać obudo-

wę czy inne części, do budowy rozmaitych hybryd. Młodzi Czytelnicy

może jeszcze tego nie czują, ale przywrócenie staremu radiu lampo-

wemu jego dawnej świetności daje niepomiernie więcej satysfakcji niż

wykorzystanie jego części do dziwnych konstrukcji”.

Witam!

Piszę ten list w związku z dyskusją, jaka się wywiązała w Poczcie EdW

4/10 na temat zmiany sposobu pisania artykułów, więc od razu przej-

dę do sedna sprawy. Otóż uważam pomysł z utworzeniem obszernych

opisów projektów za kompletną głupotę!!! A już na pewno moja uko-

chana EdW nie jest katalogiem układów elektronicznych do samodziel-

nego montażu. Zgadzam się w większości z poglądami kol. Krzysztofa

Kozłowskiego (EdW 5/10) i Macieja Koskowskiego (EdW 6/10) – nie

może być za szczegółowo w każdym artykule! (…)

Praktyka pokazuje, że prędzej czy później tzw. montażyści połkną bak-

cyla elektroniki i będą chcieli być rasowymi konstruktorami. Stanie się

tak, gdyż będą kiedyś chcieli wiedzieć, jak zbudowany przez nich układ

W ru

bry ce „Po

czta” za

mie szcza my frag

men ty Wa

szych

li stów oraz na sze od po wie dzi na py ta nia i pro po zy cje. „Elek-
tro ni ka dla Wszy st kich” to na sze wspól ne pi smo i przez tę
ru bry kę chce

my za

pew nić jak naj

bar dziej ży

wy kon

takt

re dak cji z Czy tel ni ka mi. Pro si my o li sty z ocze ki wa nia mi w
sto sun ku do nas, z pro po zy cja mi te ma tów do opra co wa nia,
ze swo i mi pro ble ma mi i py ta nia mi. Po sta ra my się w mia rę
moż li wo ści speł nić Wa sze ocze ki wa nia.

Spe cjal ną czę ścią „Po czty” jest ką cik tro pi cie li cho chli ka
dru kar skie go „Er

ra re hu

ma num est”. Wśród Czy

tel ni ków,

którzy nade ślą przy kła dy błę dów, bę dą co mie siąc lo so wa-
ne na gro dy w po sta ci ki tów z se rii AVT-2000. Pi szcie więc
do nas, bar dzo ce ni my Wa sze li sty, choć nie na wszy st kie
mo że my szcze góło wo od po wie dzieć. Jest to na sza wspól na
ru bry ka, dla te go bę dzie my się do Was zwra cać po imie niu,
bez wzglę du na wiek.

Poczta

działa i zechcą sprawdzić właściwości pozna-

nych elementów w praktyce i konfrontacji z

innymi podzespołami. Większość projektów z

działu Elektronika 2000 to opracowania zupeł-

nie nowe, unikatowe. Poza tym wolę wybrać

spośród 150 kitów kawałki kilku i połączyć je

w jedną całość (plus ewentualnie jakiś własny

pomysł), tworząc (prawie) idealne urządze-

nie, posiadające najlepsze cechy wszystkich

urządzeń składowych. W ten sposób składam

właśnie zasilacz laboratoryjny. Wracając do

tematu, pomysł ze szczegółowymi opisami jest

bez sensu z jednego powodu: najdalej po pół

roku wszystkie informacje zaczęłyby się po-

wtarzać. Takie wykładanie kawy na ławę nie

ma miejsca nawet w książkach dla początku-

jących, np. „Elektronika dla najmłodszych”,

która była jedną z pierwszych książek, od

której rozpocząłem przygodę z elektroniką.

Zamieszczone tam opisy działania są dosyć

powierzchowne. Poza tym nie liczcie na to, że

po przeczytaniu nawet dwudziestu takich su-

perszczegółowych artykułów i zmontowaniu

opisanych tam urządzeń staniecie się rasowy-

mi konstruktorami!!! Więc projektom ze szcze-

gółowymi opisami mówię NIE!!!

:−((( No, wykrzyczałem się na ten temat i

uprzedzam, że jeśli w EdW pojawią się super-

szczegółowe artykuły, to przestanę prenume-

rować EdW i przejdę do konkurencji.... ;−))).

Andrzej Korzeniecki, Warszawa

Witam Szanowną Redakcję!

Od niedawna jestem Waszym czytelnikiem, a

już bardzo sobie cenię Wasze pismo „Elek-

tronika dla Wszystkich”. Dopiero zaczynam

swoją przygodę z elektroniką, a już chciałbym

robić trudniejsze układy. Rozpędziłem się tak,

że zapomniałem się przedstawić, więc zacznę

od początku…

Nazywam się Adam Topolewski, mam 14 lat,

uczęszczam do pierwszej klasy gimnazjum.

Już od małego bardzo interesowały mnie

wszystkie poruszające się układy. Ale ile ja

samochodów rozkręciłem…

Od dawna chciałem zająć się konstruowaniem

i programowaniem robotów. Niestety byłem

zbyt młody i nie wiedziałem, jak to się robi,

ale jak kupiłem Wasz kwietniowy numer, od

razu zorientowałem się, że to czasopismo jest

dla mnie. Kiedy otworzyłem EdW na stronie

z mikrorobotem sumo, byłem w siódmym nie-

bie. Od razu chciałem zamówić płytkę do tego

robota na stronie sklepu internetowego AVT,

lecz spostrzegłem, iż jest to dość stary projekt

i nie ma go już w sprzedaży, ale całe szczęście,

że rysunki płytki były dostępne na Elportalu.

Cieszę się, że tego typu projekty powstają,

dlatego chciałbym prosić, aby Państwo częś-

ciej umieszczali schematy do tego typu rzeczy.

Wracając do Waszego pisma, chciałbym po-

wiedzieć, iż miło mnie zaskoczyło, gdyż łatwo

można się odnaleźć i każdy znajdzie coś dla

siebie, ten początkujący i ten zaawansowany.

Pozdrawiam serdecznie całą Redakcję.

Adam Topolewski

Bardzo nasz cieszy zaangażowanie Adama w
elektronikę, a zwłaszcza robotykę, przyznaje-
my mu upominek. Pewnie nie tylko Adam się
ucieszy, ale niebawem opublikujemy kolej-
ny projekt autora „Destroyera – robota klasy
mikrosumo”. Będzie to jeszcze bardziej za-
awansowany robot klasy nanosumo. Wszyst-
ko wskazuje na to, że projekt traﬁ nawet na
okładkę – co wiąże się z dużym zaintereso-
waniem robotyką. A tak na marginesie, płytki
wraz z zaprogramowanym procesorem De-
stro-yera są ciągle dostępne w sklepie interne-
towym AVT, jako kit szkolny AVT-2937.

Uwaga! Jeśli do końca sierpnia poczta nie dostarczy osobie z powyższej listy przesyłki
z nagrodą, prosimy zgłosić ten fakt redakcji (22 786 26 58).

Poczta

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

EdW 8/2010 – lista osób nagrodzonych:

Michał Balcerak . . . . . . . . . . . . . . . Szczecin
Jakub Borzdyński . . . . . . . . . . . . . . . Glinik
Roman Braumberger. . . . . . . . . . . . . Bytom
Dariusz Cimoszewski. . . . . . . . . . . . Gdynia
Leszek Dębek . . . . . . . . . . . . . . . . Kawęczyn
Marcin Domagalski . . . . . . . . . . . . . . Police
Jerzy Fidali . . . . . . . . . . . . . . . Bielsko-Biała
Tadeusz Greluk . . . . . . . . . . . . . . . Kwidzyn
Michał Grzemski . . . . . . . . . . . . Grudziądz
Paweł Hoffmann. . . . . . . . . . . . . . . Wrocław
Tomasz Jadasch . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kęty
Mariusz Jaglarz . . . . . . . . . . . . . .Chrzanów
Damian Kałużny . . . . . . . . . . . . . Sosnowiec
Henryk Karolak . . . . . . . . Skarżysko-Kam.
Arkadiusz Kądziela . . . . . . . . . . Legionowo
Piotr Kordaszewski . . . . . . . . . . . Katowice
Andrzej Korzeniecki . . . . . . . . . .Warszawa
Marek Kowalski . . . . . . . . . . . . . . . . . Opole
Rafał Kozik . . . . . . . . . . . . . . Bielsko-Biała
Adam Kulpiński . . . . . . . . . . . . . . . . Sanok
Michał Lisak. . . . . . . . . . . . .Lwówek Śląski

Krzysztof Łos . . . . . . . . . . . . . . . Hubenice
Grzegorz Markiewicz . . . . . . Starachowice
Marzena Orlewicz . . . . . . . . . . . .Warszawa
Stefan Osiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kraków
Łukasz Oszmaniec . . . . . . . . . . . . . . . . Żory
Paweł Paszkiewicz . . . . . . . . . . . . . . Poznań
Borys Paszko . . . . . . . . . . . . . . . . . Kraków
Ryszard Pichl . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gdynia
Piotr Policht . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rożnów
Jarosław Puszczyński. . . . . . . . . . . . . . . Piła
Krystian Raszewski . . . . . . . . . . . . . Bielawa
Dawid Ruchała . . . . . . . . . . . . . . Nowy Sącz
Paweł Sieradzki . . . . . . . . . . . . . . . . . .Wisła
Rafał Słomkowski . . . . . . . . . . Inowrocław
Zbigniew Stefaniak . . . . . . . . . . . . . Gdańsk
Paweł Szczurowski . . . . . . . . . Zielona Góra
Jarosław Tarnawa . . . . . . . . . . . .Godziszka
Adam Topolewski. . . . . . . . . . . . . . . Gdynia
Zofia Wojdak . . . . . . . . . . . . . . . . . Kraków
Dariusz Wojtasik . . . . . . . . . . . . . . . . Kielce
Andrzej Wrzeszcz . . . . . . . . . . . . . Wrocław

R E K L A M A

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Buduję piecyk gitarowy 400W według schematu (...) Jak
przerobić dwa zasilacze komputerowe ATX 300W do zasila-
nia tego wzmacniacza?

Teoretycznie przeróbka polegałaby jedynie na przewinięciu uzwo-
jeń wtórnych. Jednak w praktyce w grę wchodzą dodatkowe istotne
problemy. Na pewno nie jest to zadanie łatwe i nie powinny się
takich prób robić osoby, które nie mają doświadczenia w zakresie
wzmacniaczy impulsowych. W najbliższym czasie w EdW zacznie
się cykl na temat praktycznych aspektów budowy przetwornic
impulsowych, który pomoże zdobyć takie doświadczenie.

Dostałem (...) mikrofon z dużym wtykiem (...), trzy styki oraz
masa (...) dlaczego aż tyle? (...) nie jest stereo (...) czy nie
wystarczy dwa? (...) jak podłączyć do wzmacniacza?

Czytelnik ma do czynienia z mikrofonem wyposażonym w złą-
cze, ściślej wtyk XLR, nazywane często Canon – fotografia A.
Jest to standardowe złą-
cze w profesjonalnym
sprzęcie audio. Jeśli
chodzi o połączenia, to
ZAWSZE styk numer 1
to masa. Styki numer 2
i 3 to styki sygnałowe,
przy czym styk numer
2 jest „gorący”, w pew-
nym sensie wyróżniony.
Na pewno nie jest to złącze stereofoniczne. Dwa przewody
sygnałowe plus masa tworzą pojedyncze, symetryczne łącze,
które jest wielokrotnie bardziej odporne na zakłócenia niż łącze
zawierające tylko dwie żyły: sygnałową i masę.
Uwaga! Sygnał mikrofonu jest na tyle mały, że na pewno nie
da dobrych rezultatów połączenie do wejścia AUX wzmacnia-
cza mocy – potrzebny jest przedwzmacniacz mikrofonowy.
W przypadku mikrofonów dynamicznych, cewka mikrofo-
nu jest podłączona do nóżek 2 i 3, a nóżka 1 połączona jest
z metalową masą (ekranem) mikrofonu. Jeśli przedwzmac-
niacz mikrofonowy ma symetryczne wejście, to należy go
dołączyć według rysunku B. Jeżeli przedwzmacniacz ma
wejście pojedyncze, to nóżkę 3 mikrofonu trzeba połączyć

z masą. Dla zminimalizowania wpływu zakłóceń najlepiej jest
także wykorzystać klasyczny przewód mikrofonowy (ekranowa-
ny z dwiema żyłami sygnałowymi) i połączenie z masą wykonać
tylko w jednym miejscu, na końcu kabla mikrofonowego, przy
gnieździe wejściowym przedwzmacniacza, według rysunku C.
Ale jeżeli jest to mikrofon pojemnościowy, to trzeba dołączyć
obwody zasilania typu PHANTOM (tylko bardzo nieliczne mikro-
fony pojemnościowe zasilane są inaczej niż przez PHANTOM).
Standardowy obwód zasilania PHANTOM zawiera źródło napię-
cia stałego 48V oraz dwa rezystory 6,81k

Ω 1% (i ewentualnie

kondensatory separujące C1, C2). Są to zwykle mikrofony
dobrej klasy i powinny współpracować z przedwzmacniaczami
symetrycznymi – rysunek D. Od biedy można je też połączyć do
przedwzmacniacza niesymetrycznego, ale zimnej żyły nie wolno
zwierać wprost do masy, tylko przez kondensator – rysunek E.
Kondensatory C1, C2 powinny mieć pojemność odpowiednią do
rezystancji wejściowej wzmacniacza (1...22uF).
Co istotne, wiele mikrofonów może pracować przy niższym
napięciu zasilania PHANTOM – warto to sprawdzić w specyfi-
kacji mikrofonu lub eksperymentalnie. Niektóre mogą pracować
nawet przy napięciu U

ZAS

=12V, ale wtedy należy zmniejszyć

wartość rezystorów R1, R2. Przy napięciu U

ZAS

=24V do 1,2k

Ω,

W ru bry ce przed sta wia ne są od po wie dzi na py ta nia nade-
sła ne do Re dak cji. Są to spra wy, które na szym zda niem
za in te re su ją szer sze gro no Czy tel ni ków.

Jed no cze śnie in for mu je my, że Re dak cja nie jest w sta nie
od po wie dzieć na wszy st kie nade sła ne py ta nia, do ty czą ce
róż nych drob nych szcze gółów.

Skrzynka

Porad

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Fot. A

mikrofon dynamiczny

ekran - masa

przedwzmacniacz

z wejœciem symetrycznym

GND

Rys. B

mikrofon dynamiczny

tylko tutaj ³¹czyæ

ekran-masê z "zimn¹" ¿y³¹ sygna³ow¹

przedwzmacniacz

masa

z wejœciem niesymetrycznym

Rys. C

GND

+48V

ZAS

R1=R2=6,81k

mikrofon pojemnoœciowy

PHANTOM

mikrofon pojemnoœciowy

PHANTOM

ekran - masa

Rys. D

+48V

ZAS

R1=R2

C1=C2

mikrofon pojemnoœciowy

PHANTOM

mikrofon pojemnoœciowy

PHANTOM

ekran - masa

Rys. E

Skrzynka porad

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

a przy 12V nawet do 680

Ω. Ponieważ pobór prądu jest mały,

poniżej 10mA, zwykle 3...5mA, źródłem zasilania może być
zestaw bateryjek lub mała przetwornica.

Chciałem zbudować wzmacniacz lampowy (...) problem z
transformatorem (...) Czy można zasilać go z dwóch oddziel-
nych transformatorów (...) oddzielnie żarzenia, oddzielnie

wysokie napięcie?

Tak, jak najbardziej! Nic nie stoi na przeszkodzie, by we
wzmacniaczu pracowało kilka
transformatorów. Młodemu
Czytelnikowi może przyda się
też pokrewna idea. Mianowicie
często problemem jest uzyska-
nie napięcia anodowego o war-
tości 200...400V. Otóż nie tylko
do testów, ale i na stałe można
wykorzystać prosty sposób pole-
gający na „odwrotnym” włącze-
niu niewielkiego transformatora
sieciowego, który z niedużego
napięcia (np. napięcia żarzenia)
zrobi wysokie napięcie anodowe o potrzebnej wartości,
zwykle jest to 200...400V – rysunek F.
Dla bezpieczeństwa NIGDY nie należy natomiast zasilać wzmacnia-
czy lampowych wyprostowanym napięciem wprost z sieci 230V.

Czym różnią się diody szotki od zwykłych? Czy można je
używać zamiennie?

Nazwa tych diod pochodzi od nazwiska niemieckiego

fizyka Waltera Schottky'ego, który opracował teorię przepływu
prądu przez złącze metal-półprzewodnik. I właśnie diody te,
zamiast złącza PN, zawierają złącze metal-półprzewodnik, co
w praktyce oznacza, że są znacznie szybsze i mają mniejsze

napięcie przewodzenia, a więc mniejsze straty. W układach pro-
stowniczych można śmiało stosować diody Schottky'ego zamiast
zwykłych diod, trzeba tylko zwrócić uwagę, że generalnie diody
Schottky'ego mają niskie dopuszczalne napięcie wsteczne (zwy-
kle poniżej 100V), czyli nie mogą pracować w układach wyso-
konapięciowych.
Natomiast zamiana w druga stronę: „zwykłe” diody zamiast diod
Schottky'ego jest w wielu przypadkach po prostu niemożliwa, bo
układ nie będzie prawidłowo pracował.

Co to jest neonówka (...) właściwie jak działa? (...) czy trze-
ba zasilać prądem stałym? (...) bo mi wywaliło korki (...)

Młody Czytelnik nie wiedział, że neonówka to gazowana

lampa elektronowa. Nie jest elementem biegunowym i może pra-
cować zarówno przy napięciu stałym, jak i zmiennym.
Neonówka to dwie elektrody zamknięte w bańce wypełnionej
odpowiednim gazem. Przy niskim napięciu neonówka nie prze-
wodzi prądu i stanowi rozwarcie, przerwę. Pod wpływem dużego
napięcia kilkudziesięciu woltów lub więcej gaz (teoretycznie
neon, praktycznie zwykle są inne gazy) ulega jonizacji i zaczyna
przewodzić prąd. Co najważniejsze, po dołączeniu odpowiednio
dużego napięcia proces jonizacji nara-
sta lawinowo i nieprzewodząca wcześ-
niej neonówka staje się niemal zworą
znakomicie przewodzącą prąd. Dlatego
ZAWSZE w obwodzie sterowania neo-
nówki musi być rezystor ograniczający
prąd (zwykle o wartości 220k

Ω...1MΩ) – rysunek G.

Czy można naprawić spaloną lampę (...) E88CC?

Czytelnik przez nieuwagę spalił włókno żarzenia. Niestety,
przepalonego żarnika nie da się naprawić. Pozostaje wymiana

lampy albo na identyczną E88CC albo na standardową ECC88, która
ma praktycznie takie same wszystkie podstawowe parametry.

Skrzynka porad

zasilacz

transformator

w³¹czony "odwrotnie"

sieæ

~230V

+200...+400V

Rys. F

neonówka

220k-1M

rezystor

ograniczaj¹cy

Rys. G

R E K L A M A

EdW 8/2010

Kupon zgłoszeniowy

koszulkę EdW

imię i nazwisko:

............................................................................................................................

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych adresowych dla celów związanych z niniejszą promocją
przez AVT-Korporacja Sp. z o. o., zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych (Dz.U. nr 133/97, poz 883)

płytę CD

Tak, wykupiłem prenumeratę

Elektroniki dla Wszystkich

w sierpniu 2010

i jako bezpłatny bonus wybieram:

ulica, nr domu i mieszkania:

............................................................................................................................

kod pocztowy i poczta:

............................................................................................................................

e-mail:

............................................................................................................................

data:

podpis:

............................................................................................................................

Start

ZA DARMO

za pierwsze

3 miesiące prenumeraty

NIE MUSISZ PŁACIĆ

2 numery gratis

co najmniej*

po roku prenumeraty

dostaniesz

Tylko Prenumerator

otrzymuje

za darmo

e-wydanie EdW,

identyczne w 100%

z wydaniem papierowym.

OTRZYMUJE JE

KILKA DNI PRZED

UKAZANIEM SIĘ

NUMERU W KIOSKACH

Innymi zaletami e-wydania są:

– wbudowane linki

– hipertekstowy spis treści

– wyszukiwarka

– wygodne archiwum

Bezpłatną e-prenumeratę

Prenumeratorzy wersji

papierowej mogą zamówić

na stronie:

www.avt.pl/eprenumerata

po dwóch

Za "wysługę lat"

PÓŁDARMO

* dla prenumeraty 2-letniej aż 8 numerów gratis! - patrz str. 82

co najmniej*

3 numery gratis

PRENUMERATA

w ten sposób po kilku latach

masz prenumeratę

z rabatem 50%!

NAJSZYBSZY

DOSTĘP

Znów musiałeś skoczyć do kiosku
po najnowsze wydanie EdW?
No cóż, zajęcie może przyjemne,
ale na pewno dość kosztowne:
w prenumeracie możesz mieć nasz miesięcznik
nawet dwukrotnie taniej...
Warto więc rozważyć opcję urlopu od skakania do kiosku
- tym bardziej, że każdy, kto zaprenumeruje
Elektronikę dla Wszystkich w sierpniu br.
otrzyma - do wyboru:

Zrób sobie urlop

od skakania

Wybrany prezent prosimy (do końca sierpnia 2010 r.)

wskazać telefonicznie (22 257 84 22), e-mailem (prenumerata@avt.pl), faksem (22 257 84 00)

lub nadsyłając do nas (Wydawnictwo AVT – Dział Prenumeraty, ul. Leszczynowa 11, 03-197 Warszawa)

kupon z sąsiedniej strony.

płytę Stacey Kent

„Breakfast

on the morning tram”

firmową koszulkę EdW

Prenumerata to:

– olbrzymia oszczędność (patrz obok)

– rabaty i przywileje Klubu AVT-elektronika

(patrz str. 68)

– najszybszy dostęp poprzez e-wydanie

(patrz obok)

– archiwalia gratis (patrz str. 82)

– krok w stronę Witryny Klubu AVT

(patrz str. 11)

lub

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Konkurs

Na rysunku przedstawiony jest układ z po-

dwójnym wzmacniaczem operacyjnym.

Jak zwykle zadanie konkursowe polega na

rozszyfrowaniu
Jak działa i do czego służy taki układ?

Odpowiedzi, koniecznie oznaczone dopi-

skiem Jak8, należy nadsyłać w terminie 45 dni
od ukazania się tego numeru EdW. Nagrodami
w konkursie będą kity AVT lub książki.

Rozwiązanie zadania z EdW

4/2010

W numerze 4/2010 przed-
stawiony był, pokazany na
rysunku B, prosty układ z
tranzystorem i tyrystorem.

Schemat został znalezio-

ny w Internecie i według opi-
su jest to prosty bezpiecznik
elektroniczny, włączany jak
na rysunku C. Prezentowana
prosta zasada dzia-
łania może się wy-
dać nieco dziwna.
Otóż według opisu,
podczas normalnej
pracy tyrystor Ty1
jest otwarty i płynie
przezeń prąd. Prąd
ten dalej płynie przez rezystor R1. Rezystor
ten ma niewielką wartość, więc prąd płyną-
cy w normalnych warunkach pracy wywołu-
je na nim niewielki spadek napięcia, poniżej
0,5V. Gdy płynący prąd wzrośnie powyżej
pożądanej wartości, wzrośnie spadek napię-
cia na rezystorze R1, co otworzy tranzystor
T2. Prąd popłynie wtedy przez tranzystor T2,
a nie przez tyrystor. Gdy prąd tyrystora spad-
nie poniżej wartości prądu podtrzymywania
I

, wtedy tyrystor trwale się wyłączy. Wtedy

przestanie płynąć prąd przez rezystancję R1, a
to zatka także tranzystor T2. Bezpiecznik za-
działa i przerwie obwód.

Aby zresetować układ, należy nacisnąć

przycisk S. Spowoduje to włączenie tyrystora
i przepływ prądu. Wartość rezystora R2 w ob-
wodzie bramki powinna być dobrana zależnie
od napięcia pracy, żeby naciśniecie przycisku
S spowodowało przepływ dostatecznie duże-
go prądu, który na pewno otworzy tyrystor.
Wartość R2 będzie więc zależeć od czułości

użytego tyrystora i od
napięcia zasilającego.

Należy zauważyć,

że podczas normal-

nej pracy, prąd obciążenia (I

) nie powinien

zmniejszyć się poniżej wartości prądu pod-

trzymywania użytego tyrystora (I

ponieważ przy takiej zbyt małej war-
tości prądu, obwód także rozłączy
układ. Jest to więc nietypowy bez-
piecznik o podwójnym działaniu: przy
zbyt dużym i zbyt małym prądzie.

Minimalną wartość progową prą-

du wyznacza więc prąd podtrzymy-
wania użytego egzemplarza tyrystora

, natomiast wartości maksymalne zależą od

prądów maksymalnych tyrystora i tranzystora
T2. Wartość napięcia U

ZAS

nie powinna być

większa niż dopuszczalne napięcia tyrysto-
ra i tranzystora. Zaproponowany tranzystor
2N3055 to legendarny tranzystor mocy NPN
o napięciu U

CEmax

=60V I

Cmax

=15A (i mocy

strat do 115W, co w tym przypadku jest mniej
istotne).

Jeden z Czytelników słusznie nadmienił,

że przy większych prądach tranzystor
T2 traci wzmocnienie, co w tym wy-
padku nie ma istotnego znaczenia, ale
co ważniejsze, napięcie U

jest wte-

dy dużo wyższe od „standardowej”
wartości 0,6...0,7V. Rzeczywiście, jak
pokazuje rysunek D, przy prądach
kolektora ponad 3...4A, napięcie U

będzie większe niż 1V.

Dwóch uczestników zapropono-

wało włączenie w obwodzie
bazy T2 rezystora ogranicza-
jącego prąd. Inny
Kolega zauważył,
że jest to bez-
piecznik szybki
i zaproponował
realizację bez-

piecznika zwłocznego przed doda-
nie obwodu RC według rysunku
E. Problem jednak między innymi
w tym, że wzmocnienie tranzysto-
ra 2N3055 jest w sumie niewielkie,
zwłaszcza przy dużych prądach, więc rezy-
stor R

musiałby mieć małą wartość poniżej

1 oma. A to oznaczałoby konieczność zastoso-
wania kondensora o bardzo dużej pojemności,
wielu tysięcy mikrofaradów. Dlatego Kolega
ten zaproponował też wersje z dodatkowym
tranzystorem według rysunku F.

Tylko jeden z uczestników określił wpraw-

dzie układ jako rodzaj bezpiecznika, ale
obawiał się i zastanawiał, czy zadziała on
tylko przy gwałtownym wzroście prądu,
np. przy zwarciu, czy także przy łagod-
nym narastaniu prądu. Tylko ten jeden
Kolega doszedł do wniosku, że układ
zadziała przy zwarciu i gwałtownym
wzroście prądu obciążenia, natomiast
przy powolnym narastaniu prądu, rosną-

cy spadek napięcia na R1 będzie stopniowo
otwierał tranzystor T2, który będzie płynnie
przejmował część prądu obciążenia – dokład-
nie tyle, żeby przez tyrystor i rezystor R1 cały
czas płynął prawie jednakowy prąd o wartości
wynoszącej U

/R1, a reszta prądu będzie w

niekontrolowany sposób płynąć przez tranzy-
stor T2. W ten sposób układ nie zadziałałby
przy płynnym, powolnym zwiększaniu prądu.

Uwaga! Układ nie był testowany ani w

pracowni AVT, ani w Redakcji EdW. Jest to
tylko schemat znaleziony w Internecie, który
był tam przedstawiony jako bezpiecznik elek-
troniczny o prądzie zadziałania wyznaczonym
przez wartość R1.

Większość uczest-

ników stwierdziła, że
jest to bezpiecznik
elektroniczny. Dwóch
napisało, że jest to pro-
sty włącznik sterowany
przyciskiem. Inny, że to
obwód zabezpieczający
przed odwrotną polary-
zacją, a jeden z uczest-
ników przypuszczał, że

jest to obwód, zapobiegający wypalaniu sty-
ków niepokazanego na rysunku stycznika.

Nagrody otrzymują:

Łukasz Oszmaniec – Żory,
Jarosław Tarnawa – Godziszka,
Borys Paszko – Kraków.

Wszyscy uczestnicy zostają dopisani do li-

sty kandydatów na bezpłatne prenumeraty.

U1A

U1B

+9V

–

OUT

R1 - R5 = 100k

D1, D2 = 1N4148

C1, C2 = 2,2 F

Ty1

ZAS

Ty1

I , collector current (AMP)

,DC

current

gain

voltage

olts)

lta

)

I , collector current (AMP)

Ty1

W dzisiejszych czasach, gdy podzespoły i
obwody elektroniczne stają się coraz mniejsze
i coraz bardziej specjalizowane, wykonywanie
wielu urządzeń we własnym zakresie staje się
zupełnie nieopłacalne. Jest to spowodowane
wprowadzaniem układów scalonych o dużej
skali integracji, które dodatkowo spełniają
wiele bardzo różnych pożytecznych funk-
cji. Dodatkowym utrudnieniem dla amatorów
jest fakt wykorzystywania układów scalonych
w maleńkich obudowach BGA, które prak-
tycznie uniemożliwiają ich wykorzystanie w
domowym warsztacie. Jednak w niektórych
dziedzinach elektroniki, jak na ironię, ciągle
konstrukcje wykonane z elementów dyskret-
ne są uznawane za najlepsze rozwiązanie.
Jedną z takich gałęzi elektroniki są wzmac-
niacze audio. Dodatkowo ich samodzielne
wykonanie jest często kilkukrotnie tańsze niż
zakup sprzętu fabrycznego podobnej klasy.
Wspomnieć należy również o dużych moż-
liwościach wprowadza-
nia modyfikacji w kon-
strukcjach z elementów
dyskretnych.

W artykule przed-

stawiony został wzmac-
niacz klasy A o nieco-
dziennej topologii, która
najprawdopodobniej
powstała pod koniec lat
60. XX wieku – rysu-
nek 1. Jej autorem jest
John Linsley-Hood, a
jego układ, pomimo
prostoty (wynikającej
raczej z dostępności i
ceny tranzystorów),
znajduje zwolenników
do dziś i jest wykony-
wany w wielu różnych

odmianach, np. według rysunków 2 i 3.
Powstały również wersje: ze zwielokrotnio-
nymi tranzystorami wyjściowymi, zasilane
napięciem symetrycznym, a także układy
wykonane z tranzystorów polowych (PLH
Nelsona Passa).

Opis układu

Działanie wzmacniacza najłatwiej prześledzić
na podstawie pierwotnej wersji z rysunku 1. Ze
względu na pojedyncze napięcie zasilające, do
sygnału wejściowego dodawana jest składo-
wa stała (R1, R2, C1). Polaryzuje ona wstęp-
nie wejście wzmacniacza napięciem równym
około 1/2 napięcia zasilającego. Następnie
sygnał trafia do tranzystora T1, który pełni
rolę podobną do wzmacniacza różnicowe-
go w bardziej nowoczesnych konstrukcjach.
Funkcję wejścia nieodwracającego (+) spełnia
baza. Emiter T1 odpowiada wejściu odwraca-
jącemu (-) i to do niego doprowadzony jest

sygnał sprzę-
żenia zwrotne-
go pobierany z

wyjścia układu
poprzez dzielnik
napięcia R3/R4.
K o n d e n s a t o r
C2 zapobiega
w z m a c n i a n i u
składowej sta-
łej. Wstępnie
w z m o c n i o n y
sygnał dostępny
jest na kolek-
torze T1, skąd
trafia do bazy
tranzystora T2.
Zadaniem T2
jest odpowied-
nie rozdziela-

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Projekty AVT

Rys. 1

Modyfikowany

wzmacniacz JLH

V+

Rys. 2

V+

Rys. 3

nie prądu dostarczanego przez
źródło typu bootstrap (R7,
R8, C4) pomiędzy bazy tran-
zystorów wyjściowych T3, T4.
Należy zwrócić uwagę, że T3
pracuje jako wtórnik emiterowy
(wspólny kolektor), a T4 jako
wzmacniacz ze wspólnym emi-
terem, dlatego nie jest koniecz-
ne dobieranie tranzystorów o
jednakowym wzmocnieniu.
Wskazane natomiast jest, żeby
T4 miał wzmocnienie większe
od T3, ponieważ pozwoli to
nieco zmniejszyć zniekształce-
nia. Rezystory R5, R6 przyspie-
szają wyłączanie tranzystorów
T2 i T4. Kondensator C3 oddzie-
la wyjściową składową stałą od
głośnika.

Proponowana do realizacji

wersja układu według rysunku
4 różni się od oryginału następu-
jącymi szczegółami:

1) Liczba tranzystorów wyjściowych została

podwojona – w jednym wzmacniaczu pra-
cują teraz dwie pary tranzystorów. Pozwala
to zmniejszyć obciążenie termiczne tranzy-
storów oraz obniżyć poziom zniekształceń.

2) Stopień wejściowy otrzymał niezależne

zasilanie w postaci źródła prądowego bazu-
jącego na tranzystorze złączowym (T7, P1,
R8). Potencjometr P1 umożliwia zmia-
ny prądu spoczynkowego tranzystora T1.
Rezystor R8 jest elementem opcjonalnym
ułatwiającym zmierzenie wartości prądu.

3) Obwód bootstrap został udoskonalony

poprzez zastąpienie rezystora R8 (rysunek
1) źródłem prądowym złożonym z tranzy-
storów T8, T9 i rezystorów R9, R10.

4) Zmodyfikowany został także obwód doda-

jący składową stałą na wejściu. W tej wersji
wprowadza on mniejsze szumy.

5) W celu zwiększenia stabilności dodane

zostały obwody filtrujące wyższe częstot-
liwości – jeden na wejściu (R12, C7) o
częstotliwości granicznej f

wynoszącej

około 225kHz oraz drugi w pętli sprzężenia
zwrotnego (R3, C8) – f

= 400kHz.

6) Równolegle z wyjściowym kondensato-

rem elektrolitycznym C3 włączony został
kondensator stały (MKT, MKP), który ma
lepsze właściwości w zakresie wyższych
częstotliwości.

Montaż i uruchomienie

Montaż wzmacniacza, ze względu na małą
liczbę elementów, jest
dość prosty. Do zmonto-
wania układu w zupełności
wystarcza płytka uniwer-
salna, a w ostateczności
nawet montaż na pająka.
W przypadku zastosowania
płytki drukowanej, luto-

wanie elementów najlepiej przeprowadzać
klasycznie, zaczynając od podzespołów naj-
mniejszych (zwory, rezystory), a kończąc na
największych (kondensatory elektrolityczne).
Tranzystory wyjściowe należy zamontować
na radiatorach, które będą mogły łącznie roz-
proszyć około 60W. Do odizolowania tran-
zystorów najlepiej użyć przekładek miko-
wych posmarowanych pastą przewodzącą
ciepło. Ze względu na stosunkowo niedużą
moc przypadającą na każdy z tranzystorów,
dopuszczalne jest użycie cienkich przekładek
silikonowych. W tranzystorach T2 oraz T8
straty mocy nie powinny przekraczać 0,5W,
co oznacza, że w większości przypadków
mogą one pracować bez radiatorów, warto
jednak przykręcić do nich niewielkie kawałki
płaskownika lub blachy aluminiowej.

Ze względu na nietypową konstrukcję,

uruchamianie układu jest trochę trudniejsze
niż w powszechnie spotykanych wzmacnia-
czach klasy AB. Najpierw należy obliczyć
prąd spoczynkowy stopnia sterującego (T8),
co pozwoli dobrać rezystory R7 i R9. Żeby
oszacować wymaganą wartość prądu, należy
zmierzyć wzmocnienie tranzystorów wyjścio-
wych (na ogół jest równe 50–100 pomiar
powinien być wykonany przy prądzie kolek-
tora z zakresu: 0,5…1,5A). Następnie należy
obliczyć średnie wzmocnienie tranzystorów
– h

. Kolejnym etapem jest określenie prądu

spoczynkowego stopnia wyjściowego – w
większości przypadków optymalny będzie
około 2A. Znając wzmocnienie prądowe i

prąd kolektorów tran-
zystorów wyjściowych,
można obliczyć prąd
baz jednej gałęzi:
I

= I

/ h

Dla przykładu (h

60, I

= 2A) jest to:

= 2A / 60 ≈ 33mA

Żeby zasilić tranzysto-
ry gałęzi „górnej” (T3,
T4) oraz „dolnej” (T5,
T6), potrzebny jest
prąd dwa razy większy,
czyli 66mA. Wydajność
źródła prądowego (T8)
można obliczyć ze
wzoru:
I

= U

BE T9

/R9

≈ 0,68V/R9

Przekształcając wzór,
można obliczyć wartość

R9, a dla rozpatrywane-
go przykładu jest to:
R9 = 0,68V / 66mA

≈ 10Ω
Wartość R7 należy dobrać tak, żeby spadek
napięcia wywołany przepływem prądu T8
wynosił 5…10V. Dla wartości z przykłado-
wych obliczeń jest to około:

R7 = 7,5V / 66mA ≈ 100Ω
Prąd spoczynkowy stopnia wejściowego

(T1) należy ustawić potencjometrem P1 na
poziomie 0,5mA. Odpowiada to spadkowi
napięcia na rezystorze R8 równym 0,5V.

Ze wzrostem temperatury prąd spoczyn-

kowy wzrasta o około 25% (przy wzroście
temperatury radiatora z 25 do 75ºC). W
przypadku radiatorów dobranych z niedużym
zapasem warto tę zmianę uwzględnić, odpo-
wiednio zmniejszając prąd spoczynkowy (dla
temperatury pokojowej). Przy większych prą-
dach kolektorów zmiany spowodowane tem-
peraturą są mniejsze.

Zasilacz

Ze względu na stosunkowo niedużą wartość
ujemnego sprzężenia zwrotnego, wzmacniacz
niezbyt dobrze tłumi tętnienia napięcia zasi-
lającego. Z tego względu do zasilania ukła-
du najlepiej użyć zasilacza stabilizowanego.
W podstawowej wersji powinien on mieć
wydajność prądową na poziomie 2A (na jeden
kanał) i napięcie około 30V. Zasilacz taki
można zrealizować przy użyciu kilku ele-
mentów dyskretnych – rysunek 5. Mostek
prostowniczy M1 wraz z kondensatorami
C1, C2, C3 tworzą główną niestabilizowa-

ną część zasilacza. Dioda
stabilizacyjna D2 (zasilana
przez R1) wytwarza sta-
bilne napięcie odniesienia.
Napięcie to doprowadzane
jest do bramki tranzysto-
ra T1, który pracuje tu w
roli klasycznego wtórnika

Rys. 5

Projekty AVT

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

R11

2,2u

47k

R2
2,7k

100n

470u

150p

R12

4,7k

R5
8,2k

T1
BC560

470u

C12

100n

R4
220

R12

4,7k

2,7k

150p

2SC5171

R6
2,2k

R15
0,15
5W

2 x

R16
0,15
5W

2N3055

10m

1u...3,3u

R14
0,15
5W

R13
0,15
5W

2 x

2 x
2N3055

R10
10k

2SA1930

R9
10*

T9
BC560

R8
1k

P1
10k

T7
BF245B

C11

100n

C10

470u

R1
2,2k

100* 1W

C4
1000u

+30V

Rys. 4

TR1

230V/30V

15A

R1
1k

33...36V

100u

6800u

100n

T1
IRF640

+30V

GND

źródłowego. Oznacza to, że na jego źród-
le występuje napięcie odniesienia pomniej-
szone o spadek napięcia U

, czyli około

30V. Wydajność prądowa takiego układu jest
duża i najczęściej można z niego zasilić dwa
wzmacniacze.

Kondensator C4 ma za zadanie dodatko-

wo filtrować napięcie odniesienia. Dioda D1
powinna szybko rozładować C4 w przypadku
zwarcia wyjścia stabilizatora do masy, co
zapobiegnie powstaniu zbyt dużej różnicy
potencjału między bramką a źródłem.

W tranzystorze T1 wydzielać się będzie

około 10–20 watów ciepła (przy prądzie
2A), co wymusza zastosowanie odpowied-
nio dużego radiatora. Transformator zasto-
sowany w zasilaczu powinien mieć moc
około 80W (na kanał). W przypadku użycia
jednego zasilacza dla dwóch wzmacniaczy,
należy pojemność kondensatorów C1 i C2
podwoić. Przy tak dużych pojemnościach
kondensatorów warto zastosować układ
„miękkiego startu” transformatora, który
zapobiegnie przepalaniu się bezpieczników
(zabezpieczenia takie oferuje sklep AVT).

Warto zauważyć, że zamiast tranzystora

IRF640 można użyć niemal dowolnego tran-
zystora N-MOSFET o napięciu dopuszczal-
nym powyżej 60V, prądzie 10A i mocy nie
mniejszej niż 40W. Również można zastąpić
tranzystor polowy układem Darlingtona.

W przypadku, gdyby moc rozpraszana w

zasilaczu była zbyt duża, można zmodyfi-
kować układ, usuwając diodę stabilizacyjną
D2 oraz zwiększając wartość R1 do kilkuna-
stu–kilkudziesięciu kΩ. Powstanie w ten spo-
sób układ powszechnie nazywany aktywnym
powielaczem pojemności. Jego zadaniem jest
wygładzenie tętnień zasilacza, które mogą
być słyszalne jako brum w głośniku. Układ
ten nie stabilizuje jednak bezwzględnej war-
tości napięcia zasilającego, co oznacza, że
może ono ulegać pewnym zmianom pod
wpływem obciążenia wzmacniacza, wahań
napięcia sieci energetycznej itp. Zmiany te
mają małą częstotliwość i są najczęściej nie-
zauważalne dla słuchacza.

Obowiązkowymi elementami zasilacza są

bezpieczniki po obu stronach transformato-
ra, w tym przypadku mogą to być elementy
zwłoczne.

Możliwości zmian

Przy zasilaniu napięciem 30V i prądzie spo-
czynkowym równym 2A wzmacniacz może
oddać około 12W przy obciążeniu 8Ω lub 8W

przy 4Ω. Ograniczeniem mocy przy obciąże-
niu 4Ω jest prąd spoczynkowy. Przy prądzie
rzędu 3,5A można osiągnąć moc rzędu 25W,
wiąże się to jednak z niemal dwukrotnym
zwiększeniem mocy strat. Chcąc zwiększyć
moc przy 8Ω, należy podnieść również napię-
cie zasilania. Przy 40V i prądzie spoczynko-
wym 2,5A moc na obciążeniu 8Ω wzrośnie do
25W, również w tym przypadku straty mocy
wzrosną niemal dwukrotnie. Dla orientacji
można podać, że w egzemplarzu modelowym
prąd spoczynkowy wynosił 3,2A (przy napię-
ciu zasilającym 30V), a zastosowane radiato-
ry osiągnęły temperaturę około 80°C.

Wzmocnienie napięciowe wzmacniacza

wyznaczają rezystory R3 i R4 (a właści-
wie ich proporcje). W modelu wzmocnienie
wynosi około 12x, co oznacza, że do pełnego
wysterowania wzmacniacza potrzebne jest
około 1…1,5V, a to w wielu przypadkach
może oznaczać konieczność zastosowania

dodatkowego przedwzmacniacza. Można też
spróbować zwiększyć wzmocnienie poprzez
zwiększenie wartości R3 i/lub zmniejszenie
R4, co powinno pozwolić na wysterowanie ze
źródeł o niższych poziomach wyjściowych.

Zniekształcenia generowane przez wzmac-

niacz to głównie harmoniczne parzyste, z
najsilniejszą drugą – około –73dB poniżej
napięcia odniesienia, kolejne harmoniczne są
znacznie słabsze: h

= –83dB, h

= –89dB, h

= -95dB). Należy podkreślić, że zależnie od
indywidualnych właściwości tranzystorów,
zawartość harmonicznych może się znacząco
różnić od podanych wartości. Jest to spo-
wodowane płytkim sprzężeniem zwrotnym.
Niezależnie jednak od zastosowanych ele-
mentów całkowite zniekształcenia i szumy
(THD+N) nie powinny przekroczyć 0,05%
(1W, 8Ω, 1kHz).

Jerzy Gołaszewski

jego@plusnet.pl

Projekty AVT

Wzmacniacz
Rezystory
R1,R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,2kΩ
R2,R3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2,7kΩ
R4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220Ω
R5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8,2kΩ
R7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Ω* 1W
R8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1kΩ
R9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10Ω*
R10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ
R11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47kΩ
R12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,7kΩ
R13-R16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .0,15Ω 5W
P1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ
Kondensatory
C1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2μF
C3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 000μF
C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000μF
C2,C5,C10. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470μF

C6,C11,C12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF
C7,C8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150pF
C9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1μF...3,3μF
Półprzewodniki
T1,T9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BC560
T2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2SC5171
T3-T6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2N3055
T7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BF245B
T8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2SA1930
Zasilacz
R1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1kΩ
C1,C2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6800μF
C3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF
C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100μF
D1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1N4002
D2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Zenera 33…36V
M1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . mostek 15A
T1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .IRF540 lub podobny
F1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1A
F2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5A

Wykaz elementów

R E K L A M A

www.sigma.krakow.pl

Top www

Wi¹zki kablowe

Wi¹zki kablowe
Transformatory
Cewki i d³awiki

Cewki i d³awiki

Zaciskanie z³¹czy na przewodach od 0,0123mm !!!

Projekty AVT

Technika wideo jest jedną z szybko rozwijających
się dziedzin. Kamery mają coraz lepsze parame-
try i są dostępne na rynku w relatywnie niskich
cenach. Jednym z wielu zastosowań miniaturo-
wych kamer jest monitoring, czyli obserwacja
obiektów i oddalonych miejsc. Gdy chcemy
obserwować drzwi wejściowe do budynku lub
małe pomieszczenie, wystarczy w odpowiednim
miejscu zamontować kamerę i na monitorze
uzyskamy pełny obraz sytuacji. Odpowiedni
system może zapisać sygnał wideo, dokumentu-
jąc dodatkowo czas zdarzeń. Inaczej jest, kiedy
system monitoringu ma wspierać ochronę na
zewnątrz budynku lub w dużych pomieszcze-
niach. W tej sytuacji statycznie zamontowana
kamera przekaże do centrum obserwacji tylko
wycinek obrazu otoczenia. Problem ten można
rozwiązać na kilka sposobów, na przykład przez
instalację większej liczby kamer, co wiąże się z
większymi kosztami. Inna metoda to zastoso-
wanie odpowiednich obrotnic, zmieniających
ustawienie kamer. Za pomocą zdalnego stero-
wania można przestawiać kamery, wybierając w
dowolnym momencie obserwowane miejsce. Tu
należałoby wyjaśnić akronim mojego projektu
– sterownik OKO jest to sterownik Obrotnicy
Kamery Obserwacyjnej. W rzeczywistości jest
to uniwersalny sterownik dla silnika krokowe-
go. Umożliwia on sterowanie pracą silnika za
pomocą poleceń wydawanych z klawiatury. W
urządzeniu wykorzystałem podstawowe właś-
ciwości silnika krokowego. Jedną z nich jest

obrót osi silnika o zadany kąt. Właściwość
ta powoduje, że „lubiana przez elektroników”
praca przy konstrukcji mechanicznej urządzenia
w najprostszym wypadku sprowadza się do
zamocowania kamery bezpośrednio na wale
silniczka. Drugą z zalet silników krokowych jest
możliwość wyliczania pozycji rotora. Dzięki
temu można ustawić go w ustalonych – wyli-
czonych pozycjach bez konieczności stosowania
skomplikowanych detektorów położenia wału.
Aby to osiągnąć, silnik powinien pracować
z optymalnym obciążeniem, które nie zakłó-
ca jego ruchu. Praca opisanego tu sterownika
jest efektowna i prezentuje podstawowe walory
silników krokowych. Szczególnie ciekawe są
funkcje ustawiania rotora na wcześniej zapamię-
tane pozycje. Dlatego zachęcam do przetestowa-
nia układu, który można również zmontować i
uruchomić na zwykłej płytce stykowej.

Opis układu

Podstawowym zadaniem układu elektryczne-
go jest sprawdzanie stanu klawiatury, detekcja
wciśniętego klawisza i sterowanie silnikiem
krokowymi. Całością zarządza mikrokontro-
ler ATtiny13, zasilany napięciem 5V stabili-
zowanym przez US2. Wyprowadzenie PB4
realizuje dwa zadania. Zależnie od potrzeby
pełni funkcję wejścia analogowego, testu-
jącego stan analogowej klawiatury lub jest
ustawiane jako wyjście i steruje blaszką

piezo wytwarzającą dźwięki. Sposób pracy
analogowej klawiatury opisywałem w EdW
9/2009. Przypomnę, że klawiatura jest dziel-
nikiem napięcia zbudowanym z rezystorów
i włączników. Napięcie na wyjściu dzielnika
zależy od tego, który włącznik jest wciśnięty.
Odczyt stanu klawiatury polega na pomiarze
tego napięcia przez procesor i odpowiedniej
analizie zmierzonej wartości. Na rysunku 1
przedstawiona jest taka analogowa klawiatura
w układzie matrycowym.

Wyprowadzenia PB0, PB1, PB2 i PB3

podłączone są do wejść buforów sterujących
silnikiem. Wstępnie projekt miał być jak naj-
tańszy i najprostszy, przeznaczony tylko do
sterowania silników unipolarnych – mają one
5, 6 lub 8 przewodów. Jednak w nowszych
urządzeniach komputerowych coraz częściej
montowane są silniczki krokowe bipolarne,
które mają tylko 4 przewody. Dlatego ostatecz-
nie powstały dwie wersje układu. Różnią się
one stopniem mocy wzmacniającym sygnały
sterujące silnikiem. Jedna wersja to układ ze
wzmacniaczem L298, który może sterować
silnikami bipolarnymi i unipolarnymi. Druga
wersja z dużo prostszym układem ULN2803
umożliwia tylko sterowanie silnikami uni-
polarnymi. Schemat elektryczny sterownika
z ULN2803 przedstawiony jest na rysunku
2. W układzie tym procesor ATtiny13 steruje
silnikiem poprzez 4 pary połączonych rów-

Rys. 1

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Rys. 2

2950

Sterownik kamery „OKO”

Projekty AVT

nolegle buforów, będących wzmacniaczami
prądowymi (układy Darlingtona). Każdy z
nich może załączać obwody o napięciu do 50V
i prądzie do 0,5A. Dzięki równoległemu połą-
czeniu buforów w pary po dwa, ich wydajność
prądowa teoretycznie wzrasta do 1A na jedno
uzwojenie silnika. Wyjścia ULN2803 połączo-
ne są ze złączem silnika ZS. Diody LED nie są
konieczne do poprawnej pracy układu, ale dają
możliwość obserwacji, w jaki sposób procesor
steruje silnikiem krokowym. Kiedy dana dioda
świeci, to odpowiadające jej wyprowadzenie
silnika jest załączone. Podczas pisania lub ana-
lizy programu sterującego należy uwzględnić
to, że bufory w ULN2803 są negatorami.

Schemat drugiej wersji układu ze wzmac-

niaczem L298 przedstawiony jest na rysunku
3. Układ L298 jest specjalizowanym wzmac-
niaczem przeznaczonym do sterowania silni-
ków i to nie tylko silników krokowych, ale
także zwykłych silniczków na prąd stały. Ma
on kilka końcówek pomocnych do odpowied-
niego sterowania i do pomiaru parametrów
pracy silnika. Ze względu na małą liczbę
portów układu ATtiny13 i dla uproszczenia
programu, układ L298 pracuje tylko jako
wzmacniacz sygnałów sterujących z mikro-
kontrolera. Dla nas najważniejsze jest że
wydajność prądowa poszczególnych wyjść
wynosi 2A. Drugą ważną zaletą L298 jest
to, że jego wyjścia umożliwiają sterowanie
silników bipolarnych. Układ wymaga zabez-
pieczenia wyprowadzeń sterujących silnikiem
za pomocą diod (na schemacie są to diody
D1 do D8). Według noty informacyjnej ukła-
du L298 powinny to być szybkie diody o
dość dużej wydajności prądowej, ale ja w
układzie testowym zastosowałem popularne
diody 1N4007. Po wielu godzinach testów z

różnymi silniczkami małej mocy, układ działa
niezawodnie. Jednak przy obciążaniu układu
silnikami pobierającymi duży prąd trzeba
pamiętać o zastosowaniu właściwych diod i
radiatora odprowadzającego ciepło.

Program

Program po rozpoczęciu pracy ustawia wstęp-
nie najważniejsze rejestry oraz parametry
pracy timera i przetwornika ADC. Program
główny cyklicznie wywołuje procedurę testu
stanu klawiatury i w razie wykrycia wciśnię-
tego klawisza zostaje uruchomiony podpro-
gram jego obsługi. Zadania związane ze ste-
rowaniem silnika, generowaniem dźwięków i
odmierzaniem czasu są obsługiwane w prze-
rwaniach timera. Na podstawie zmiennych z
programu głównego procedury timera usta-
lają, jakie zadania należy wykonać podczas
przerwania. Zależnie od ustawienia znacz-
ników bitowych, rejestrów programowych i
wskaźnika fazy położenia wału, procedury
obsługi timera odpowiednio sterują wypro-
wadzeniami silnika i wyliczają – „kontrolują”
położenie wału. Zależnie, czy procedury z
programu głównego ustawiły obroty w prawo,
czy w lewo, zwiększana lub zmniejszana jest
zawartość wskaźnika sekwencji obrotu silnika
R_FAZY_SIL. Na podstawie wartości trzech
młodszych bitów tego wskaźnika pobierana
jest dana z tabeli

TABLA_FAZ_SILN. W tabeli

tej zapisanych jest osiem sekwencji stanów
wyprowadzeń PB0 do PB3, które sterują silni-
kiem. Dla zwiększenia precyzji ruchu silnika,
w tabeli wpisane są sekwencje dla sterowania
półkrokowego. W trakcie zmiany kolejnych
ustawień rotora obliczana jest jego aktualna
pozycja i program sprawdza, czy rotor nie
osiągnął pozycji minimalnej lub maksymalnej

(ZERO i MAX). Procedury i rejestry silnika
kontrolują jego położenie w zakresie od 0
do 65535 kroków. Wiele można by napisać
na temat najciekawszych procedur programu,
czyli automatycznego ustawiania na pozycję
„ZERO” lub obracaniu się rotora do wcześniej
zapamiętanych pozycji. Jednak ze względu na
obszerność tematu, wspomnę tylko, że wszyst-
kie przesunięcia obliczane są w programie
głównym, a do timera przekazywane są tylko
informacje o kierunku obrotów i liczbie kro-
ków (sekwencji) przesunięcia. Po przekazaniu
parametrów do timera, procedura z programu
głównego sprawdza, czy został ustawiony
bit stopu

BSTOP_SIL. Ustawienie tego bitu

oznacza, że silnik osiągnął zadaną wcześniej
pozycję i zatrzymał się. Następnie zostają
obliczone i przekazane do timera nowe dane.

Montaż i uruchomienie

Układ można zmontować na jednostronnej
płytce drukowanej. Przygotowałem dwie wer-
sje płytki drukowanej – jedną dla układu z
ULN2803 pokazana na rysunku 4. Druga
wersja płytki przeznaczona dla wzmacniacza
L298 zamieszczona jest na rysunku 5.

Schematy i wzory płytek wykonane zostały

za pomocą programu EAGLE 4.13. Programy
w postaci źródłowej i HEX dostępne są
w Elportalu. Montaż płytek drukowanych
zacznijmy od wlutowania niskich elementów
i zworek (zworki wymagane są tylko na płytce
z układem L298). Złącza do podłączenia kla-
wiatury oraz silnika wykonane są z dociętych
elementów listwy goldpin o rastrze 2,54mm.
Pod mikrokontroler i układ ULN zalecane są
podstawki. Przylutowanie pozostałych ele-
mentów nie powinno sprawić kłopotu. Ścieżki
do złącza silnika i inne, przez które płyną
większe prądy, warto mocno pocynować. Na
rysunku 6 widać rozkład ścieżek i elementów
płytki klawiatury oraz opis funkcji klawiszy.
Przy jej montażu trzeba polutować wszystkie
wyprowadzenia włączników, ponieważ łączą
one układ w matrycę.

Można również uruchomić układ zmon-

towany na płytce stykowej według schematu
z rysunku 7. Pomocny przy tym może być
widok z fotografii 1. Dzięki zastosowaniu kla-
wisza shift klawiatura z płytki stykowej może
załączać wszystkie funkcje, tak jak ta z szes-

nastoma klawisza-
mi. Wciśnięcie S_
SHIFT i klawiszy od

S1 do S8 odpowiada
klawiszom 1–8 z kla-
wiatury 16-klawiszo-
wej. Są to klawisze
nastaw i zapisu para-
metrów do pamięci
EEPROM. Klawisze
S1-S8 bez S_SHIFT
odpowiadają klawi-
szom sterującym 9-
16.

Rys. 3

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Rys. 5

Rys. 4

Sterownik kamery „OKO”

Rys. 6

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Projekty AVT

Napięcie zasilania całego układu powin-

no być stałe i dobrze odfiltrowane. Wartość
napięcia dobieramy z zakresu 7V-24V, odpo-
wiednio do zastosowanego silnika. Napięcie
zasilające silnik należy tak dobrać, aby prąd
pobierany z poszczególnych wyjść sterowni-
ka nie przekraczał prądu nominalnego silnika
oraz nie był większy od dopuszczalnych
wartości prądu wzmacniaczy – tj. 1A dla
ULN2803 lub 2A dla L298. Gdyby okaza-
ło się, że napięcie wymagane do zasilania
silnika musi być mniejsze od 6V to trzeba
oddzielić na płytce obwody zasilania silnika
i stabilizatora napięcia dla procesora. W tym
celu przecinamy zwężenie na ścieżce dopro-
wadzającej napięcie do stabilizatora i oba
obwody zasilamy z oddzielnych źródeł prądu
z zachowaniem wspólnej masy. Na schema-
tach miejsce rozdzielenia zasilania jest pogru-
bione i oznaczone opisem ZW.

Ze względu na odmienny sposób sterowania

układów ULN2803 i L298 do zaprogramowania
mikrokontrolera wybieramy program zależnie
od tego, jaki wzmacniacz jest zastosowany w
układzie. Dla ULN2803 programujemy kodem
z pliku OKO_ULN.HEX, a dla L298 stosujemy
program z pliku OKO_L298.HEX. Warto też
zaprogramować pamięć EEPROM plikiem EEP.
W pliku tym zapisane są wstępne – domyślne
nastawy pracy układu, które możemy potem
zmieniać i zapisywać poleceniami z klawiatury.

Po zaprogramowaniu układu i podłączeniu

zasilania i klawiatury oraz, co jest bardzo

ważne, właściwym
podłączeniu silnika
układ powinien od razu
działać. Tu może poja-
wić się wątpliwość,
jak podłączyć silnik
do tego sterownika?
Na rysunkach 8a, 8b
i 8c widoczne są trzy
układy silników krokowych, mają one 4, 5 lub
6 przewodów do podłączenia. Przy ustalaniu
wyprowadzeń najlepiej posłużyć się omo-
mierzem. W silniku z czterema przewodami
(rys. 8a) łatwo jest ustalić cewkę A i B. Są to
dwie jednakowe cewki niepołączone ze sobą.
Wyprowadzenia cewki A podłączamy do A1
i A2 w złączu ZS. Cewkę B podłączamy do
B1 i B2. W silniku z 5 przewodami (rys. 8b)
ustalamy przewód wspólny i podłączamy
go do „+” w złączu ZS. Między przewodem
wspólnym a resztą przewodów jest jednakowa
rezystancja. Pozostałe cztery wyprowadzenia
podłączamy do ZS, eksperymentując tak, aby
silnik obracał się płynnie i bez „skoków”. W
silniku z 6 przewodami (rys. 8c) ustalamy
przewody wspólne obydwu zespołów cewek i
podłączamy je do „+” w złączu ZS. Następnie
wyprowadzenia cewek A i B podłączamy
odpowiednio do A1, A2 i B1, B2 złącza ZS.

Jeżeli po załączeniu układu silnik będzie

kręcił się w prawo zamiast w lewo, to trzeba
podłączyć odwrotnie złącze silnika do gniaz-
da ZS (obracamy je o 180

°).

Po pierwszym uruchomieniu programu

trzeba najpierw ustawić pozycję minimalną
– określaną dalej jako pozycję ZERO (pozy-
cja skrajna obrotu w lewo). Pozycja ZERO
powinna być tuż przy punkcie blokującym
dalszy obrót w lewo – umożliwi to później
szybkie odtworzenie nastaw mechanicznych
po włączeniu zasilania. Następnie ustawiamy
pozycję MAX (skrajna w prawo). Zawsze w
pierwszej kolejności trzeba ustawić ZERO
a potem MAX, ponieważ po przestawieniu
pozycji minimalnej – ZERO proporcjonalnie
przesunie się pozycja maksymalna MAX.
Teraz podczas sterowania obrotami w lewo
lub w prawo rotor silnika nie powinien wykra-
czać poza zapisane pozycje ZERO i MAX.
Aby działały funkcje PATROL i szybkie usta-
wianie rotora na pozycję POZ.1, też musimy
je ustawić według opisu poniżej. Nastawy
trzeba zapisać do EEPROM klawiszem 1. Po
każdym uruchomieniu – restarcie procesora
przyciskami 3 lub 8 trzeba ustawić i wpisać
pozycję ZERO, aby następnie program mógł
kontrolować położenie kamery.

Układ powinien reagować na przyciski

według poniższego zestawienia. W nawiasach
podana jest kombinacja klawiszy dla klawia-
tury z klawiszem S_SHIFT z płytki stykowej.
Aby zadziałały klawisze nastaw (1-8) trzeba
je przytrzymać około 3s, aż sygnały dźwię-
kowe informujące o tym, że zaraz zmienimy
nastawę, zakończą się piknięciem. Jeżeli kla-
wisz nastawy puścimy przed piknięciem, to
wartość nastawy nie zostanie zmieniona.
1-( SHIFT +1) – zapis ustawień do
EEPROM – przepisuje aktualne nasta-
wy pozycji z pamięci RAM do EEPROM.
Parametry te będą przywracane po każdym
uruchomieniu sterownika.
2-( SHIFT +2) – odczyt ustawień z
EEPROM – przepisuje nastawy z pamięci

Rys. 7

Fot. 1

Rys. 8a,

8b,

Projekty AVT

EEPROM do RAM. Po zmianie nastaw bez
zapisania ich do EEPROM można przywrócić
stare nastawy z pamięci EEPROM.
3-( SHIFT +3) – ustawianie pozycji ZERO
(skrajna lewa) i 4-( SHIFT +4) – ustawia-
nie pozycji MAX (skrajna prawa). Pozycje
ZERO i MAX są to nastawy, poza które silnik
nie obróci rotora podczas normalnej pracy.
Dlatego programowanie nowych nastaw
dla tych punktów odbywa się dwuetapowo.
Najpierw musimy przekazać sterownikowi
informację, że chcemy przestawić daną pozy-
cję i być może trzeba będzie wyjechać poza
dotychczasowe ograniczenie ruchu rotora. W
tym celu wciskamy przycisk zmiany danej
pozycji (ZERO lub MAX) i usłyszymy sygnał
informujący o tym, że zaraz zostanie zmie-
niona nastawa. Czekamy, aż minie ten sygnał
i będzie krótkie piknięcie, a następnie chwila
ciszy. Puszczamy wtedy klawisz. Teraz mamy
odblokowaną możliwość obrotu i możemy
przekręcić rotor poza dotychczasowe ograni-
czenie wyliczane programowo. Po ustawieniu
pozycji, aby ją zapisać, wciskamy ponownie
ten sam klawisz nastawy, ale teraz czekamy,
aż miną wszystkie wygenerowane sygnały
(dwukrotna sygnalizacja zmiany nastawy) i
nastąpi cisza. Oznacza to, że nastawa została
zapamiętana w pamięci RAM. Jeżeli chcemy
zachować te i inne nastawy na stałe, to musi-
my przed wyłączeniem zasilania przepisać je
do EEPROM klawiszem 1. Jeszcze raz przy-
pomnę, że zmiana nastawy ZERO zmienia
ustawienie pozycji MAX.
5-( SHIFT +5) – zapamiętaj pozycję POZ.1
– zapisuje aktualną pozycję w pamięci. Po
naciśnięciu klawisza 9 kamera automatycznie
zostanie obrócona na zapamiętaną pozycję.
6-( SHIFT +6) – zapamiętaj pozycję
PATROL1 dla funkcji PATROL i 7-(
SHIFT +7) – zapamiętaj pozycję PATROL2
dla funkcji PATROL – funkcje te zapamię-
tują dwie pozycje, pomiędzy którymi kamera
będzie się stale obracać w lewo i w prawo,
„obserwując” określony wycinek terenu. Po
ustawieniu tych pozycji funkcję patrol załą-
czyć można klawiszem 10.
8-( SHIFT +8) – AUTOZERO – automa-
tyczne ustawianie na pozycję ZERO (skrajna
w lewo)!* Funkcja ta umożliwia odtworzenie
ustawień mechanicznych po załączeniu zasi-
lania – aby działała ta funkcja, mechanizm
musi mieć pozycję oporu, uniemożliwiającą

stałe kręcenie się silnika. Jeżeli
pozycja ZERO została zapisana
tuż przy tym punkcie blokady
obrotu, to po przyciśnięciu kla-
wisza 8 rotor dojedzie do tej
blokady i układ wyzeruje licz-
nik pozycji. Teraz zapamiętane
wcześniej pozycja POZ.1 i pozy-
cje dla funkcji PATROL oraz
ZERO i MAX będą ustawiać
rotor w tych samych miejscach,
co przed wyłączeniem zasilania
lub innym niekontrolowanym
przesunięciem ustawienia kame-
ry (rotora).
9-(1) – ustawia rotor na pozy-
cję POZ.1
10-(2) – włącza funkcję PATROL
11-(3) – (V-) zmniejsza prędkość obrotu
i 12-(4)- (V+) zwiększa prędkość obrotu
– tymi klawiszami zmieniamy czasy opóźnień
pomiędzy kolejnymi zmianami pozycji rotora.
Czasy te mają wpływ na prędkość obracania
się rotora. Czym dłuższe czasy przerw tym
silnik wolniej się obraca. Prędkości jest 16
i są one zapisane w tablicy

TAB_TAKT_SIL

programu. Przy zmianie nastawy V+/V- po
osiągnięciu maksymalnej lub minimalnej
nastawy zmienia się sygnał dźwiękowy.
13-(5) – obrót silnika w lewo
– szybko
14-(6) – obrót silnika w lewo
– wolno
15-(7) – obrót silnika w prawo
– wolno
16-(8) – obrót silnika w prawo
– szybko

Na koniec dwa zdania

na temat mechaniki układu.
Silniki krokowe można pozy-
skać ze starych drukarek, ska-
nerów czy stacji dysków. Do
obracania kamer wystarczą
małe silniki z stacji dysków
lub małych gabarytowo dru-
karek. Z doświadczenia wiem,
że czym większy rozmiar dru-
karki, tym ma ona większe
i mocniejsze silniki. W star-
szym sprzęcie częściej były
montowane silniki unipolar-
ne. Konstrukcja mechaniczna
obrotnicy jest bardzo prosta.

Jak wspomniałem, wystarczy zamocować
kamerę do wału silniczka i już mamy gotową
obrotnicę. Montując przekładnię z jednego
koła zębatego, zwiększymy moment obro-
towy i precyzję ruchu kamery. Przewody do
kamery powinny być odpowiednio zamo-
cowane tak, aby nie utrudniały ruchu i nie
plątały się. W konstrukcji mechanicznej
należy uwzględnić fakt, że silniki kroko-
we przy dłuższej pracy mogą się znacznie
nagrzewać. Przed dotknięciem pracującego
silnika trzeba zawsze najpierw sprawdzić
czy nie jest on gorący. Wysoka temperatu-

ra silnika może ogrze-
wać obudowę kamery,
aby nie zaparowała,
ale zbyt wysoka tem-
peratura może nawet
uszkodzić kamerę.
Kamera powinna mieć
możliwość wykonania
tylko jednego obrotu.
Jest to konieczne, aby
nie ukręcić przewo-
dów podłączonych do
niej. Przy konstrukcji
najprostszej blokady
wystarczy odpowied-
nio zamocować do
osi śrubę lub metalo-
wą „wypustkę”, która
będzie się zapierać o
element wystający z
korpusu silnika.

Wiesław Pytlewski

elewp@wp.pl

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

R1,RW1,RW2,RW3 400Ω (1%, dobrać)
R3-R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1kΩ
R2 . . . . . . . . . . . . . 4,7kΩ (1%, dobrać)
RK1-RK7 . . . . . . . . 100Ω (1%, dobrać)
R_SHIFT,R_SHIFT’ 400Ω (razem 800Ω

1% lub dobrać)

C1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470μF/25V
C2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100μF/25V
C3,C4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF
US1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ATtiny13
US2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78L05
US3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ULN2803
US4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L298
D1 do D8. . . . . . . . . . . . . . . . . 1N4007
LED1 do 4 . . . . . . .diody LED – dowolner
PIEZO . . . . . piezo z gen. np. KPT-1410
S1-S16, S_SHIFT,S_RES. mikrołączniki
U_ZAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ARK2
ZS i WE_KLAW . . . . . .goldpin 2,54mm

Wykaz elementów

Komplet podzespołów z płytką

jest dostępny w sie ci han dlo wej AVT

ja ko kit szkol ny AVT-2950.

R E K L A M A

Opisane w artykule urządzenie jest układem
nadawczo-odbiorczym i pracuje w całym
zakresie fal krótkich z wykorzystaniem tech-
niki SDR. Technika SDR bazuje na układach
z bezpośrednią przemianą częstotliwości,
w których wytłumienie kanału lustrzanego
odbywa się z wykorzystaniem zależności
amplitudowo fazowych. Funkcję przesuwni-
ków fazowych małej częstotliwości, zarówno
po stronie nadawczej, jak i odbiorczej, w
układach SDR pełni komputer z kartą dźwię-
kową, sterowaną odpowiednim programem.
Opisany układ zbudowany jest w sposób
typowy i podczas jego uruchamiania nie
występują żadne niespodzianki. Do urucho-
mienia tego układu wystarczy woltomierz
napięcia stałego. Bardzo pożądany jest też
wobuloskop (np. serii NWT – potrzebny do
zestrojenia obwodów wejściowych), czasami
przydatny może okazać się oscyloskop, ale
jego posiadanie nie jest niezbędne. Obwody
wejściowo-wyjściowe można zestroić rów-
nież na „słuch”, kierując się siłą odbierane-
go sygnału, jest to jednak metoda bardziej
pracochłonna i nieprzynosząca tak dobrych
rezultatów jak użycie wobuloskopu.
Opisany układ umożliwia zbudowanie wie-
lopasmowego TRX-a na cały zakres fal krót-
kich. W wersji najprostszej (i najtańszej) może

pracować tylko na jednym paśmie. W stosun-
ku do wcześniejszej wersji tego urządzenia
różni się głównie zastąpieniem dość trudno
dostępnych i kosztownych wzmacniaczy typu
OPA1632 przez wzmacniacze NE5532 lub
podobne o identycznym rozkładzie wypro-
wadzeń. Stosując wzmacniacze operacyjne
innego typu, należy wybierać typy moliwie
niskoszumne, o małych zniekształceniach.
Znaczący wpływ na jakość opisanego urządze-
nia radiowego będzie miała też karta dźwięko-
wa obecna w komputerze. Do pierwszych
prób wystarczy karta zintegrowana, jednak do
w miarę komfortowej pracy należy użyć karty
typu Audigy lub równoważnej. W oddzielnym
artykule zostanie również niedługo opisane
użycie tego układu w...

radioastronomii, a

konkretnie do odbioru promieniowania radio-
wego Jowisza. Do głównych zalet omawiane-
go układu należy zaliczyć niski koszt zasto-
sowanych elementów, dużą prostotę i dobre
parametry dynamiczne urządzenia, zależne
jednak od karty dźwiękowej w komputerze.
W układzie tym wykorzystano szereg roz-
wiązań opisywanych wcześniej przez autora.
Zaletą urządzenia jest również konstrukcja
modułowa, która upraszcza eksperymenty. W
różnych wariantach różniących się szczegó-
łami konstrukcyjnymi układ ten odtworzono
parokrotnie z bardzo dobrym skutkiem.

Elementy wspólne TRX-a

Schemat blokowy urządzenia pokazano na
rysunku 1, a ideowy na rysun-
ku 2. Duża część podukła-
dów jest wspólna zarówno dla
nadajnika, jak i odbiornika, co
pozwoliło zredukować liczbę
zastosowanych elementów do
minimum. Filtr wejściowy zbu-
dowany jest na popularnych dła-
wikach osiowych i strojony jest
za pomocą trymerów ceramicz-

nych. Charakterystykę amplitudowo-często-
tliwościową zaprojektowanego filtru pokaza-
no na rysunku 3. Nie jest to wprawdzie filtr
o zbyt dobrych parametrach, układ jednak
będzie współpracował z filtrem dolnoprzepu-
stowym nadajnika, pracującym również pod-
czas odbioru, co bardzo poprawi parametry
odbiornika w przypadku budowania układu
w wersji jednopasmowej. Odpowiedni moduł
filtrów pasmowych na cały zakres KF zosta-
nie opisany później.
Generator w.cz. zbudowany jest na ukła-
dzie SI570 i wykorzystuje płytkę dostępną w
AVT, jako kit AVT-2912, opisaną w artykule
„Power SDR”. Opisany tam układ został
wielokrotnie sprawdzony i nie stwarza prak-
tycznie żadnych problemów podczas urucho-
miania. Początkujący powinni docenić fakt,
że nie wymaga on mozolnego wlutowywania
układu o dużej liczbie nóżek o gęstym rastrze,
jak w przypadku układów DDS. Układ SI570
ma obudowę, której montaż nie powinien
stwarzać problemów nawet początkujące-
mu. Zaletą układu SI570 jest duża czystość
widmowa sygnału oscylatora. Wadą jest nie
najlepsza stabilność częstotliwości w funkcji
temperatury otoczenia; wada ta może być
jednak usunięta przez stabilizację tempera-
tury układu, co zostanie opisane w dalszych
odcinkach tego artykułu wraz z odpowied-
nim układem elektronicznym. Początkujący
mogą użyć generatora o stałej częstotliwo-
ści pracy, co ograniczy zakres przestrajania

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Projekty AVT

2954

Rys. 1

!"
#!"

#!"

!"
$#
#"

!"#$%"&'*

+/4

"$8 :

%&<8$

="$ $ ":<
8$$>8 =$/+?@H

L"$ $8 :

%&<8$MQ
8 =$

Y[4

?]H

Rys. 3

TRX SDR na fale krótkie

część 1

do częstotliwości generatora kwarcowego
podzielonej przez cztery, plus minus połowa
częstotliwości próbkowania karty dźwięko-

wej (wycinek jednego pasma). Na płytce
drukowanej przewidziane jest miejsce zarów-
no na generator kwarcowy w wersji SMD,
jak i przewlekanej. Wzmocnienie sygnału z
generatora do poziomów wymaganych przez
multipleksery (mieszacze) zapewnia wzmac-
niacz zbudowany na dwóch tranzystorach
typu BFT92. Sygnały kwadraturowe w.cz.,

ale o częstotliwości czterokrotnie mniejszej

od częstotliwości wejściowej,

wytwarza układ 74AC(T)74. W

przypadku stosowania gene-

Projekty AVT

OUT

ADJ

R47

10k

R59

10k

R56

10k

R12

10k

R38

10k

R37

10k

R23

10k

R22

10k

wejœcia

liniowego

karty

dŸwiêkowej

œc

lin

dŸ

iê

wyjœcia

liniowego

karty

dŸwiêkowej

œc

lin

dŸ

iê

E2 1A 2A S

1 S2

R25

180

R16

4,7k

R43

3,3k

-4

generatora

lub

Si570
lu

Sterowanie

nadawanie-odbiór

portu

RS232

-o

ió

Rezystor

3k3

zewnêtrzny

nê

-(przy

si570

tej

p³ytce

si570)

³y

LED

st-o

-9

OUT

GND

OUT

GND

-9

Rys. 2

ratora o poziomach sygnału w standardzie
TTL lub CMOS, konieczne jest zastosowanie
dzielnika oporowego ograniczającego poziom
sygnału wejściowego do około 0,25V lub
niemontowanie toru wzmacniacza na tran-
zystorach BFT92 i podłączenie sygnału z
generatora bezpośrednio do układu AC(T)74.
W przypadku stosowania generatora mono-
litycznego zasilanego z 3,3V, montujemy
szeregową diodę LED obniżającą napięcie
zasilania generatora z 5V do około 3,5V. W
przypadku stosowania generatora zasilanego
z 5V, w miejsce diody LED montujemy zworę
(opornik 0 omów). Większość generatorów
TCXO (termokompensowanych) ma sygnał
wyjściowy o amplitudzie około 1V i wymaga
zastosowania wzmacniacza sygnałów w.cz. W
egzemplarzu modelowym sygnał z generatora
TCXO o częstotliwości 14,85MHz (3,3V)
podłączony został przez opornik szeregowy
o wartości 470Ω do wejścia wzmacniacza.
Pojedynczy generator TCXO o częstotliwo-
ści 14,85MHz umożliwia pokrycie odcinka
SSB (fonia) w centrum polskiej aktywności
na paśmie 80m. Otrzymana częstotliwość
po podziale przez układ AC(T)74 jest czę-
stotliwością środkową zarówno nadajnika,
jak i odbiornika i występuje na wyprowa-
dzeniach 2 i 14 układu FST3253. Sygnał
w.cz. sterujący pracą mieszacza idzie przez
rezystory o wartości 0Ω z odpowiednich
wyjść układu AC(T)74 (rezystory te mogą
być zastąpione innymi z zakresu od 22Ω do
100Ω o rozmiarze 0603). Zastosowanie rezy-
storów o wartości różnej od 0Ω poprawia w
niektórych wypadkach wytłumienie kanału
lustrzanego, ich montaż nie jest jednak nie-
zbędny. Jako mieszacze zastosowano układ
FST3253. Układ ten zawiera dwa niezależnie
wybierane multipleksery typu 1 z 4. Jeden z
multiplekserów pracuje w torze nadajnika,
drugi w torze odbiornika. Stanem aktywują-
cym multiplekser (mieszacz) jest stan niski
(piny 1,15 układu FST3253). W danej chwili
może być aktywny tylko jeden mieszacz,
co osiągnięto przez zastosowanie inwertera
na tranzystorze MMBT3904. Użycie w tym
miejscu tranzystora MMBT3904 jest dość
przypadkowe, funkcję tę może pełnić prak-
tycznie dowolny tranzystor npn. Zastosowana
w układzie dioda Zenera ogranicza poziom
stanu wysokiego do około 4V. Bez zastosowa-
nia tej diody i z podaniem na wejście wyboru
mieszacza napięcia większego niż około 6V
układ FST3253 ulega uszkodzeniu. Przyjęte
rozwiązanie pozwala na bezpośrednie stero-
wanie układu z portu RS232 komputera.

Nadajnik

Układ SDR, zarówno w torze nadajnika, jak i
odbiornika, wymaga dwóch sygnałów przesu-
niętych między sobą o 90° (kwadraturowych
I i Q) oraz w niektórych układach dodatkowo
sygnałów komplementarnych do kwadraturo-
wych (sygnałów analogicznych z sygnałami

IQ, ale przesuniętych w fazie o
180°). Odwracanie fazy o 180°
zrealizowane jest z użyciem
wzmacniaczy operacyjnych,
pracujących w konfiguracji
wzmacniacza odwracającego.

Układ zawiera cztery identycz-
ne wzmacniacze odwracające,
przy czym dwa pracują dodat-
kowo jako wzmacniacze bufo-
rujące sygnał z karty dźwię-
kowej komputera. Na wejściu
wzmacniaczy buforujących znajdują się filtry
dolnoprzepustowe usuwające składowe w.cz.,
jakie mogłoby nanieść się na sygnał m.cz. z
toru nadajnika. Na wyjściach wzmacniaczy
operacyjnych znajdują się rezystory ograni-
czające o wartości od 33 do 51Ω (wszystkie
oporniki muszą mieć jednakową wartość,
lepsza jest mniejsza wartość oporności – nie
każdy jednak ze wzmacniaczy równie dobrze
ją „znosi”). Przy doborze wzmacniaczy ope-
racyjnych pracujących w torze nadajnika
kluczową rolę odgrywa typ zastosowanego
wzmacniacza operacyjnego. W tym miejscu
powinny być zastosowane wzmacniacze o
dużej wydolności prądowej wyjścia i potra-
fiące sterować obciążeniem o charakterze
pojemnościowym. Duża część z powszech-
nie dostępnych wzmacniaczy ma zbyt małą
wydajność prądową lub wzbudza się pod-
czas sterowania obciążenia o charakterze
pojemnościowym. Po kilku eksperymentach
w układzie zastosowano wzmacniacz typu
TS914, lepszym wyborem jest wzmacniacz
typu TLE2064, jest on jed-
nak trudniej dostępny. Dwa
wymienione tutaj wzmacnia-
cze operacyjne mają najlep-
szy stosunek jakości do ceny.
Istnieją wzmacniacze opera-
cyjne lepsze do tego zastoso-
wania, jednak cena ich wynosi
nawet 50 zł za sztukę. Użycie
w tym miejscu wzmacniacza
o niższej wydajności prądowej
wyjścia (np. TL084) powoduje
wzrost zniekształceń sygnału
nadawanego (rosnący wyraź-
nie ze wzrostem mocy nadajni-
ka), spadek mocy ze wzrostem
odchylenia od częstotliwości
środkowej pracy urządzenia
(f

generatora

/4) i pogorszenie

wytłumienia wstęgi bocz-
nej. Wszystkie wymienione
wzmacniacze mają identycz-
ny rozkład wyprowadzeń, co
otwiera szerokie pole do eks-
perymentów. Wzmacniacze te
mogą być zasilane na stałe lub,
co jest lepszym rozwiązaniem,
tylko na czas nadawania (taka
opcja jest przewidziana rów-
nież na proponowanej płytce).

Rezystor o wartości 180Ω na wyjściu multi-
pleksera zapewnia impedancję wyjścia nadaj-
nika od strony w.cz. na poziomie około 200Ω.
Transformator o przekładni 1 do 4 obniża tę
impedancję do znormalizowanej impedancji
filtru, równej 50Ω. Transformator nawinięty
jest na rdzeniu F1001 (2 razy po 8 zwojów)
dwoma przewodami jednocześnie, przy czym
najlepiej użyć przewodów różniących się
kolorem. Koniec jednego z uzwojeń łączy-
my z początkiem drugiego uzwojenia. Moc
nadajnika wynosi około 1mW. Układ wymaga
zastosowania odpowiedniego wzmacniacza
mocy, który zostanie opisany później. Element
oznaczony na schemacie

rx jest potencjome-

trem wieloobrotowym SMD, umożliwiającym
dokładną regulację wzmocnienia jednego z
kanałów nadajnika (równoważenie modula-
tora). Wypadkowa wartość rezystancji poten-
cjometru z rezystancją równoległą, włączoną
na stałe, powinna dać wartość bardzo zbliżoną
do analogicznego opornika o stałej warto-
ści rezystancji w drugim kanale. Układ ma

Projekty AVT

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

R E K L A M A

niwelować różnice wzmocnienia na poziomie
maksymalnie 2 procent. Analogiczne poten-
cjometry znajdują się w torze odbiornika i
pełnią taką samą funkcję. W opcji podsta-
wowej potencjometrów tych nie ma potrzeby
montować, do czego mogą być one przydatne
zostanie wyjaśnione w podsumowaniu, na
końcu opisu urządzenia.

Odbiornik

Sygnał w.cz. z wejścia antenowego trans-
formowany jest w górę w stosunku 1 do 4
(transformacja z 50 na 200Ω). Rozwiązanie
takie poprawia stosunek sygnału do szumu.
Różnicowy sygnał mieszania (sygnał odbie-
rany minus sygnał sterujący pracą mieszacza)
pojawia się na wyjściach układu FST3253,
w praktyce są to 4 sygnały m.cz. przesunięte
względem siebie o 90°. Napięcie zasilające
układy cyfrowe wytwarzają dwa stabiliza-
tory scalone oddzielnie dla układu multi-
pleksera i oddzielnie dla układu 74ACT74
(przerzutników D). Układ FST3253 zasilany
jest z napięcia 6V, co zwiększa szybkość
przełączania układu i jest bardzo korzystne
w prezentowanym układzie. Przyjęte roz-
wiązanie redukuje przenoszenie zakłóceń
w układzie, bo stabilizatory scalone dzia-
łają jak filtry. Każde z wyjść multipleksera
obciążone jest impedancją zbliżoną do 200Ω
w szerokim zakresie częstotliwości, a stałą
impedancję, niezależnie od częstotliwości,
zapewnia układ zwany diplekserem (rezy-
story 180Ω, dławiki 180μH i kondensatory

4,7nF). Opisany układ dipleksera zapropo-
nował Marco IK1ODO. Uzyskane właści-
wości dipleksera pozwalają wykorzystać go
w układzie z pasmem karty dźwiękowej na
poziomie 192kHz. Sygnał m.cz. wzmacniany
jest przez dwa podwójne wzmacniacze ope-
racyjne, pracujące w konfiguracji wzmac-
niacza odwracającego, co łatwo pozwala
uzyskać dopasowanie każdego z torów mul-
tipleksera do wymaganej impedancji 200Ω.
Wzmocnienie wzmacniacza operacyjnego
zależy od ilorazu rezystancji w sprzężeniu
zwrotnym wzmacniacza i rezystancji na
jego wejściu. Kondensatory 100pF w torze
sprzężenia zwrotnego wzmacniacza NE5532
zmniejszają wzmocnienie wzmacniacza dla
sygnałów wysokoczęstotliwościowych i
działają jako filtr dolnoprzepustowy. Sygnał
ze wzmacniaczy NE5532, dopasowujących
impedancję, podawany jest na wzmacniacz
odejmujący na układzie NE5532. Parametry
szumowe tego wzmacniacza nie są już tak
istotne, bo o całkowitych szumach w ukła-
dzie decyduje w sumie pierwszy stopień.
Na wyjściach wzmacniaczy operacyjnych,
z których sygnał idzie na wejście audio
karty dźwiękowej, umieszczone są oporni-
ki o wartościach 100Ω. Oporniki te zapo-
biegają wzbudzeniom układu wywołanym
obciążeniem pojemnościowym wzmac-
niacza (kable audio prowadzące do karty
dźwiękowej komputera). Napięcie refe-
rencyjne dla wzmacniaczy operacyjnych
wytwarza stabilizator LM317L. Warto w

tym układzie zwrócić uwagę
na małe wartości rezystancji
ustalającej napięcie wyjścio-

we stabilizatora. Stabilizator
LM317L, w przeciwieństwie
do stabilizatorów serii 7800,
musi być wstępnie obciążony
przez układ zewnętrzny, by
stabilizował napięcie. Funkcję
obciążenia pełnią oporniki
51Ω, wartość ich nie jest kry-
tyczna i można je zwiększyć,
pamiętając, że układy różnych
producentów wymagają różnej
wartości minimalnego prądu
obciążenia. Napięcie odniesie-
nia wynosi w tym układzie
2,5V. Zastosowany w układzie
polaryzacji wzmacniacza U5
opornik pokazany na płytce o
wartości 0Ω i rozmiarze 1206
pełni funkcję zwory.

Montaż układu

Układ zbudowany jest prawie w całości z
wykorzystaniem elementów SMD o rozmia-
rze 0805, wyjątek stanowią kondensatory
ceramiczne o wartości 10μF, które mają obu-
dowę o rozmiarze 1206, dwa oporniki z
typoszeregu 0603 montowane opcjonalnie
oraz elementy indukcyjne. Opisany układ
zmontowano na dwustronnej płytce z lami-
natu szklanego z metalizacjami otworów i
soldermaskami (rysunki 4 i 5). W układzie
użyto szereg elementów odsprzęgających o
wartości 1nF, 100nF i 10μF. Wszystkie zasto-
sowane w układzie kondensatory są konden-
satorami ceramicznymi. Kondensatory 10μF
można zastąpić kondensatorami tantalowymi.
W przypadku zastosowania (elektrolitycz-
nych) kondensatorów tantalowych szczególną
uwagę należy zwrócić na ich biegunowość.
Jak pokazała praktyka, najczęstszym błę-
dem jest odwrotne wlutowanie kondensatora
elektrolitycznego, czego konsekwencją jest
zniszczenie odwrotnie włączonego konden-
satora i zwarcie. Bardzo duża liczba zastoso-
wanych elementów odsprzęgających wynika
z konieczności zapewnienia dobrego odsprzę-
żenia układu w szerokim zakresie częstotliwo-
ści. Kondensatory 1nF powinny być typu NP0
(COG), w razie problemu kupienia konden-
satorów o takiej pojemności można je zastą-
pić kondensatorami np. 820pF. Powszechnie
stosowane kondensatory X7R (produkowane
zwykle od pojemności 1nF wzwyż) mają
znacznie gorsze właściwości odsprzęgają-
ce. Kondensatory ceramiczne 22nF i 4,7nF
zastosowane w układzie powinny odznaczać
się możliwie niskim rozrzutem pojemności.
Ideałem byłoby tu również użycie kondensa-
torów typu NP0 (COG), wadą ich jest jednak
bardzo wysoka cena wynosząca około paru
złotych za sztukę przy tej wartości pojem-
ności, czasami można je jednak kupić na
serwisach aukcyjnych za ułamek tej kwoty.
Kondensatory X7R również będą pracować,
jednak osiągnięte wyniki będą nieco gorsze.
Wszystkie rezystory, zastosowane w otocze-
niu wzmacniaczy operacyjnych, powinny
mieć tolerancję 1% – zapewniają one najlep-
szy stosunek ceny do otrzymanych parame-
trów. Cewki 180μH są typowymi dławikami
osiowymi. Układ FST3253 może być bez żad-
nych zmian zastąpiony układem 74CBT3253.
Kondensatory 100pF w układzie sprzężenia
zwrotnego wzmacniaczy NE5532 montujemy
na rezystorach 10kΩ. Cały układ jest zasi-
lany napięciem symetrycznym ±9V, co jest

Projekty AVT

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Rys. 4. Skala 50%

Rys. 5. Skala 50%

R E K L A M A

Projekty AVT

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

niewielką niedogodnością układu. W ukła-
dzie można wykorzystać również zasilanie
napięciem niesymetrycznym. W tym wypad-
ku wskazane byłoby użycie wzmacniaczy z
wyjściem typu

rail to rail lub przynajmniej

wzmacniaczy NE5532 w wersji z rozszerzo-
nym zakresem napięć zasilania (wzmacnia-
cze NE5532 występują w wersjach z napię-
ciem zasilania ±5 do ±15V i ±3 do ±20V).
Aby wykonać układ zasilany z pojedynczego
napięcia zasilania, konieczne jest zastąpienie
przynajmniej paru kondensatorów odsprzęga-
jących ujemne napięcie zasilania opornikami
o wartości 0Ω (najlepiej wszystkich). Praca
układów NE5532 przy pojedynczym napię-
ciu zasilania psuje nieco dynamikę układu i
wymaga zmniejszenia wartości rezystancji
w obwodzie ujemnego sprzężenia zwrotne-
go wzmacniaczy z 10kΩ na 4,7kΩ przy
jednoczesnym proporcjonalnym wzroście
pojemności w obwodzie ujemnego sprzężenia
zwrotnego wzmacniaczy operacyjnych. W
dalszej części artykułu zostanie opisana odpo-
wiednia przetwornica (opcja), która umożliwi
rozwiązanie tego problemu. Cały układ naj-
lepiej umieścić w obudowie ekranującej z
cienkiej blachy. Zamiast układu 74AC(T)74
można zastosować również układ serii LVC.
Układy serii LVC pracują poprawnie przy 5V
zasilania, co wynika z ich danych katalogo-
wych (oryginalnie są to układy stworzone do
pracy przy 3,3V w układach pośredniczących
pomiędzy logiką 3,3 i 5V). Użycie układu
serii LVC daje możliwość odbioru pasma 6m.
Wykorzystane przerzutniki powinny mieć jak
najwyższą częstotliwość pracy. Należy rów-
nież pamiętać, że występują znaczne różnice
szybkości pracy układów, w zależności od
producenta, nawet w obrębie tej samej rodzi-
ny układów (np. ACT).

Uruchomienie układu

Pierwszą czynnością jaką musimy wyko-
nać, jest podłączenie zewnętrznego filtru
pasmowego lub zestrojenie filtru obecnego
na płytce. W przypadku prawidłowej pracy
odbiornika, na wejściach 2 i 14 układu
FST3253 powinniśmy uzyskać sygnał o czę-
stotliwości będącej częstotliwością cztero-
krotnie mniejszą od częstotliwości genera-
tora. Napięcie stałe mierzone w tym miejscu
za pomocą multimetru cyfrowego powinno
wynosić około 2,5V. Napięcia na wszystkich
wyprowadzeniach wzmacniaczy operacyj-
nych powinny być równe napięciu odnie-
sienia wytwarzanemu przez źródło napię-
cia odniesienia (2,5V). Przebiegi obecne w
praktycznie wszystkich kluczowych punk-
tach tego układu można znaleźć na stronie
http://sites.google.com/site/sq4avs/trx-sdr
– opisany układ jest dość podobny do wyżej
opisywanego. Odbiornik najlepiej wstępnie
sprawdzić, wykorzystując program Rocky.
Szczegółowa instrukcja korzystania z tego
programu znajduje się http://sites.google.

com/site/sq4avs/sdr. W przy-
padku używania systemów now-
szych niż Windows XP najlepiej
użyć programu SDRadio (opis
w EdW 2/2010). W prawidłowo
działającym układzie widoczny
jest jeden sygnał, sygnał lustrza-
ny powinien być wytłumiony. W
celu sprawdzenia toru nadaw-
czego instalujemy programy
IQout (http://www.m0kgk.
co.uk/sdr/iqout_setup.exe) i
drivery ASIO4ALL (http://tip-
pach.business.t-online.de/asio-
4all/ASIO4ALL_2_9_English.
exe). Wyjście karty m.cz. pod-
łączamy do wejść TRX, pod-
łączamy napięcie zasilające
poczwórny wzmacniacz opera-
cyjny (TS914) i wprowadzamy
TRX-a w stan nadawania przez podanie
napięcia z zakresu od 6 do 12V na wypro-
wadzenie

tr/rx. Uruchamiamy program IQ

output tester (rysunek 6) i generujemy ton
10kHz (jego dokładna częstotliwość nie ma
większego znaczenia). Wartość I/Q Balance
powinna podczas testów wynosić 1, a I/Q
Phase 0. Każda większa zmiana tych war-
tości będzie powodowała złe wytłumienie
kanału lustrzanego. W przypadku prawidło-
wej pracy nadajnika powinniśmy uzyskać po
filtrze pasmowym (obciążonym impedancją
znamionową 50Ω) sygnał o częstotliwości
pracy generatora w.cz. podzielonej przez 4

powiększonej (lub pomniejszonej) o czę-
stotliwość sygnału audio generowaną przez
komputer. Zamiana między sobą kanałów
audio powinno spowodować, że otrzymamy
drugi z produktów mieszania, to znaczy
jeśli za pierwszym razem otrzymaliśmy pro-
dukt będący sumą częstotliwości, za drugim
razem powinniśmy otrzymać produkt będący
różnicą częstotliwości. Szczegółowy opis
podłączenie urządzenia do komputera opisa-
ny będzie w kolejnym artykule.

Rafał Orodziński SQ4AVS

sq4avs@gmail.com

Rezystory
R1-R2,R9,R28-30,R33. . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Ω 0805
R3-R4,R7-R8,R61 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1kΩ 0805
R5,R31-R32. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Ω 0805
R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470Ω 0805
R10-R11,R25,R45-R46,R49-R50,R57-R58 . . . . . 180Ω

0805 1%

R12-R15, R17-R24,R37-R40,R47,R48,R51,R52,R56,
R59 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ 0805 1%
R16,R41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,7kΩ 0805
R26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470Ω (przewlekany, opcja)
R27,R44,R60. . . . . . .Rx wieloobrotowy smd (patrz tekst)
R34-R36,R53-R55. . . . . . . . . . . . . . . . . 100Ω 0805 1%
R42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47k 0805
R43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3,3kΩ 0805
R62 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330Ω 0805
R63 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .0Ω 1206 (patrz tekst)
Kondensatory
C1,C2,C72,C73 . . . . . . . . . 4,7nF 0805 NP0 (patrz tekst)
C3,C11-C14,C22,C23,C28,C30,C39,C42,C49,C50,
C52,C59,C61,C63,C65,C66,C70,C71,C79,C80,
C84-C86,C95,C98,C99 . . . . . . . . . .10μF 1206
C4,C5,C15,C19,C20,C31,C32,C44,C46,C48,C57,C67,
C68,C77,C78,C83,C91,C 94,C96

1nF 0805 NP0

C6,C8,C16-C18,C33,C40,C47,C55,C56,C58,C64,C69,C
74-C76,C81,C82,C87-C90,C92,C93,C100,C101
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF 0805
C7,C53,C54,C97 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100μF/16V

C9,C10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47nF 0805
C21,C29,C35,C45,C60,C62. . . . . . . . . 100pF 0805 NP0
C24-C27 . . . . . . . . . . . . . . .22nF 0805 NP0 (patrz tekst)
C34 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33nF 0805 NP0 (patrz tekst)
C36,C37 . . . . . . . . . . . 10-40pF trymer ceramiczny 5mm
C38,C43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56pF 0805 NP0
C41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15pF 0805 NP0
Półprzewodniki
D1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C4V3
D2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LED 0805 Czerwona
U1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FST3253 SMD
U2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7805
U3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LM317L (TO92)
U4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TS914 SMD
U5,U7,U8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NE5532 SMD
U6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74AC(T)74 SMD
U9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7806
Q1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MMBT3904
Q2,Q3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BFT92
Q4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14,85MHz (opcja)
Indukcyjne
L5,L9,L10,L12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,7μH 1008
L1,L2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10μH osiowy
L4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100nH 1008
L3,L13,L14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10μH 1206
L6-L8,L11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180μH osiowy
Tr1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2*8 zwojów 10*6*4 F1001

można również użyć FT37-43

Wykaz elementów

Płytka drukowana jest do stęp na

w sie ci han dlo wej AVT ja ko kit szkol ny AVT-2954.

Rys. 6

Robotyka

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Mam nadzieję, że wcześniejsze informacje
były dla Ciebie jasne. Zgodnie z obietnicą
w tej części zajmiemy się głównie kwestia-
mi programowania, a dokładniej omawiania
poszczególnych fragmentów kodu.

Do testów sugeruję zafundować sobie kart-

kę formatu A4 z wydrukowanym czarnym pro-
stokątem. Oczywiście trzeba zostawić około
1cm białego obwodu, by robot mógł wykryć
„krawędź” ringu (doyho). Dla bardziej zami-
łowanych użytkowników... możecie wykonać
prawdziwe dojo dla klasy minisumo – to jest
czarne koło z białym obrzeżem:
średnica ringu – 770mm,
wysokość ringu – 25mm,
szerokość linii brzegowej – 25mm,
szerokość linii startowej – 10mm,
długość linii startowej – 100mm,
odległość linii startowej od środka – 50mm,
promień obszaru zewnętrznego ringu – 138mm

(chodzi tu o obszar, gdzie nie powinno się
stać podczas walki).

Wygląd takiego dojo widać na fotografii 1.
Na zawodach podstawową zasadą jest dobra
zabawa i fair play. Fajny opis zasad minisumo
znajduje się pod adresem: http://roboty.utp.
edu.pl/index.php?option=com_content&ta
sk=view&id=28&Itemid=70.

„INTELIGENCJA” robota

Przez kilka ostatnich odcinków starałem się
wytłumaczyć zasadzę działania programów
pisanych w języku C. Mam nadzieję, że sku-
tecznie, gdyż kwestie programowe nie były
poruszane w e-mailach od Was. W tej części
zaprezentuję prosty kompletny program ste-
rujący robotem, który, mam nadzieję, będzie
rozbudowywany i prze-
rabiany.

Program, po pierw-

sze, musi sterować sil-
nikami; po drugie, musi
sprawdzać stan czujników
koloru; po trzecie, musi
w razie aktywacji wąsów
wykonać jakąś czynność;
po czwarte, warto zasto-
sować PWM, by robot nie
„szalał na dojo”.

Pierwszą sprawą jest

odpowiednie zainicjo-
wanie portów IO mikro-
kontrolera, do czego, jak

wiemy, służą rejestry DDRx (gdzie x to
nazwa portu). Następnie trzeba uruchomić
obsługę PWM i przerwania.

Aktywacją portów zajmuje się proce-

dura Init_IO_port(); – listing 1. Wszystkie
powyższe rejestry bardzo dokładnie opisa-
ne są w nocie katalogowej mikrokontrolera
ATMEGA16/32.

Aby robot zadziałał, należy uruchomić

procedurę, która aktywuje silniki, ale jed-
nocześnie trzeba pamiętać, że robot może
wypaść z ringu, jeżeli nie zobaczy białej
linii brzegowej. Toteż pokusiłem się o uru-
chomienie obsługi przerwania od timera, by
niezależnie od działania robota, czujniki linii
były monitorowane „ciągle”. Służy do tego
procedura Init_TIMER(); – listing 2.

Wykorzystuję TIMER0, a dokładniej prze-

rwanie od jego przepełnienia… zapraszam do
czytania noty katalogowej. Włączony jest tu
tzw. prescaler z wartością 64. A to oznacza,
że 64 takty zegara generują zwiększenie się
licznika TIMER0 o 1. Jeżeli wartość TIMER0
przekroczy wartość 255, to generowane jest
przerwanie i licznik znów liczy od 0 do 255.
Mamy zegar 8MHz, dzielimy go przez 64 =
125 000kHz, dalej dzielimy przez 256, co daje
około 490Hz… dzięki czemu sprawdzanie
czujników jest na tyle szybkie, że nasz robot
nie spadnie z ringu. Aby uruchomić system
przerwań, należy wywołać takie polecenie:

__asm(„sei”); //zezwolenie na przerwania glo-

balne.
Aby robot zrobił co do niego należy, trzeba
dodać procedurę wywoływaną za pomocą
TIMER0. Tutaj nie możemy sobie pozwolić
na dowolność w nazewnictwie, gdyż śro-
dowisko programistyczne wymusza na nas
określone nazwy i tak dla TIMER0 proce-
dura obsługi przerwania Overflow nazywa
się

SIGNAL (SIG_OVERFLOW0). Jak się

okazuje, każde środowisko programistyczne
ma własne nazwy procedur obsługi przerwań.
Trzeba o tym pamiętać, jeśli chcemy się uczyć
na gotowych przykładach pochodzących z
AVRGCC, CODEVISION czy mnóstwa

innych. Ważna wskazów-
ka – jeżeli obsługujemy
przerwania, to sugeruję,
by na czas wykonywa-
nia obsługi przerwania

wyłączać możliwość
wykrywania innych
przerwań. Oczywiście
nie jest to konieczne,
a czasami wręcz nie
wolno tak zrobić, ale
należy pamiętać o tym,
że procesor ma określo-
ną liczbę zapętleń i po
prostu może nam naro-
bić bigosu i w końcu
się zawiesi. Pisząc pro-
gram warto się nad tą
kwestią zastanowić.

Wyłączenie obsłu-

gi przerwań polega na

Robot mobilny

– krok po kroku

część 6

2935

Init_IO_port(void)
{

}

, obsługą PWM zajmuje się procedura Init_PWM();
void init_PWM(void)
{
// Ustawiam bity zgodnie ze specyfikacja atmegi */
// FAST PWM with pins OC1A and OC1B,
// Counter1 Prescaler 8,
// Mode 5 - Fast PWM, 8bit, TOP=0x00FF,
// Set OC1A/OC1B on Compare Match, Clear at TOP
TCCR1A|=_BV(COM1A1);
TCCR1A|=_BV(COM1B1);
TCCR1A|=_BV(WGM10);
TCCR1B|=_BV(WGM12);
TCCR1B|=_BV(CS11);
OCR1AH=0x00; //TEN REJESTR NIE MA W ZASADZIE ZNACZENIA I TAK PWM PRACUJE 8 BITOWO
OCR1AL=0;
OCR1BH=0x00; //TEN REJESTR NIE MA W ZASADZIE ZNACZENIA I TAK PWM PRACUJE 8 BITOWO
OCR1BL=0;
}

void Init_TIMER(void)
{
TCCR0=0x03; // prescaler 64
TCNT0=0x00; // wartośc początkowa zliczania = 0
TIMSK=0x01; // Timer/Counter0 Overflow interrupt is enable
}

Listing 1

Listing 2

Fot. 1

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Robotyka

część 6

wywołaniu polecenia

__asm(„cli”); A na

końcu procedury obsługi przerwania nale-
ży ponownie je uruchomić, czyli procedura
obsługi przerwań w naszym przypadku będzie
wyglądać jak na listingu 3.

PROGRAM GŁÓWNY

Mam nadzieję, że program będzie dla Ciebie
jasny. Ściągnij go z Elportalu (listing 4).
Program zaczyna się w pętli main().
Pierwsze, na co trafia nasz program, to
polecenie Init_IO_port();, dalej aktywuje-
my wyjścia PWM oraz ustawiamy parame-
try TIMER0. Później jest pętla, czekająca
na naciśnięcie przycisku START. Jest to
wymagane w klasie minisumo. Po naciśnię-
ciu przycisku program wywołuje procedurę
migaj_led(4); jej zadaniem jest odmierze-
nie 5 sekund od wciśnięcia przycisku. Jest
to także czas wymagany przez regulamin
minisumo, co dodatkowo jest sygnalizowa-
ne mignięciami diody LED. W czasie tych
5 sekund należy odsunąć się od robota. Po
odliczeniu 5 sekund zaczyna się „walka”.
Następne polecenie aktywuje przerwania. I
ostatnie polecenie – pętla wywołująca pro-
cedurę

szukaj. Pętla ta wykonywana jest w

zasadzie w nieskończoność. Przerywana jest
działaniem przerwania od TIMER0.

Procedura

szukaj określa sposób prze-

mieszczania się robota po dojo. W wer-
sji bezczujnikowej w zasadzie nie ma to
większego sensu, ale wygląda atrakcyj-
nej niż robot stojący w miejscu. Sposób
przemieszczania się robota określony jest
kilkoma zmianami kierunku, w zależności
od odliczonej wartości zmiennych

licznik

kierunek.

Procedury

stoj, doprzodu, dotylu

LEWY(PRAWY) służą do uruchomienia sil-
ników. Każda z tych procedur ma parametr,
jakim jest szybkość (prędkość). Parametr
ten to wartość wpisywana do rejestru
PWM i powoduje ona zmianę współczyn-
nika wypełnienia przebiegu, za czym idzie
zmiana wartości średniej napięcia (prądu)
płynącego przez silnik. Skutkiem tego są
zmiany prędkości obrotowej kół, przydatne
przy wybieraniu ataku, ucieczki
czy szukania.
Oczywiście jest to tylko szab-
lon, a każdy z Was może spra-
wić, by jego robot był unikatem.
Nie oczekuję „wysypu” klonów
robiących dokładnie to samo.

Jednakże należy od czegoś zacząć. Bazą

dla mojego programu było kilkanaście progra-
mów, które przeanalizowałem i doprowadziło
to do powstania swego rodzaju kompilacji.
Czy jest dobra, czy nie? To kwestia sporna.
Działa i to najważniejsze. Sugeruję byś samo-
dzielnie zmodyfikował zachowanie Twojego
pupila, tak jak Tobie się spodoba.

Drogi Czytelniku, wbrew pozorom całe to

programowanie jest proste, wymaga jednak

sporo ćwiczeń i kombi-
nowania, a reszta przy-
chodzi sama z czasem.
Po tym kursie będziesz w
stanie samodzielnie pisać
programy nie tylko dla
tego robota.

Podsumowanie

Robot jest prostą kon-
strukcją, która ma wnieść
trochę radości i optymi-
zmu w życie ludzi,
którzy chcą zacząć
z nim swoją przy-
godę. Robot doce-
lowo na pewno
będzie wymagał
dobudowania czuj-
ników wykrywają-
cych przeciwnika
lub przeszkody z
odległości. Czujniki, „wąsy” dotykowe pod-
stawowej wersji okażą się niewystarczające.
Idea późniejszej rozbudowy robota polega
na dołożeniu bezdotykowego, ultradźwie-
kowego czujnika odległości w procedu-
rze obsługi przerwania. Takie czujniki dają
informację, że na dojo znajduje się przeciw-
nik w odległości x od naszego. Natomiast
nasze czujniki dotykowe muszą wykryć
fizyczny kontakt z przeciwnikiem. Czy to
dobrze, czy źle? Do nauki podstaw dobrze.
Do walki w ringu… źle. Ale nie przejmuj
się, Drogi Czytelniku. Płytka mózgu robota
jest wyposażona w wejścia umożliwiające
podłączenie różnych czujników. A zmiany
programowe są proste.

Na rynku, obok gotowych modułów firmy

Sharp, dostępne są m.in. czujniki z KONAR-
u (fotografia 2), dokumentacja do ich wyko-
nania znajduje się na stronie: http://www.
konar.pwr.wroc.pl/uploads/download/
raporty/sonar.pdf Czujnik KONAR-u zasto-
sowany jest w robocie minisumo z fotografii
tytułowej. Następne są czujniki dostępne na
stronie www.mobot.pl (fotografie 3 i 4). Bez
takich „sprytniejszych” czujników nasz robot

to tylko platforma
do przeprowadzania
doświadczeń i nauki
programowania.

Na rysunku 1

pokazana jest bar-

dzo uprosz-
czona kon-
cepcja. Mam
nadzieję, że
już w następ-
nym odcinku
uda mi się przedstawić Ci zrealizowany
model robota minisumo. Napęd będą sta-
nowiły 4 silniki z przekładniami. Na tym
płytki, czyli nasza kanapka z elektroniką. I
mamy gotowego robota. Reszta to już tylko
unowocześnianie konstrukcji, dodawanie
bajerów i zmiany w programie, by robot był
bardziej inteligentny.

Sądzę też, że spotkamy się kiedyś na

zawodach, których w Polsce jest coraz
więcej.

Na koniec mała uwaga praktyczna: jeżeli

ktoś z Czytelników ma kłopot z układem
L293D (nie chce działać), może to być spo-
wodowane zbyt niskim napięciem zasilania.
Układ stabilizatora powinien dostarczać mini-
mum 4,5V (5V zalecane), a podczas moich
zabaw okazało się, że nie każdy L293D chciał
działać przy napięciu 3,3V (a takie testy też
robiłem). W niektórych sklepach sprzedawcy
nie patrzą, jakie napięcie stabilizuje LM1117,
a są różne wersje tego układu.

Drugą sprawą jest to, że na czas programo-

wania należy zdjąć zworkę, znajdującą się na
płytce „mózgu” robota. A na czas pracy znów
ją założyć. Obecność tej zwory może zablo-
kować możliwość programowania mikrokon-
trolera lub błędy podczas programowania.
Jest to zjawisko normalne, nie należy się nim
przejmować, tylko pamiętać o zdejmowaniu
tej zworki.

Pozdrawiam i zapraszam do zadawania

pytań, dotyczących dalszego rozwoju cyklu.

Marek Majewski

architectus21st@gmail.com

office@inventco.eu

SIGNAL (SIG_OVERFLOW0)
{
__asm(„cli”);

//zestaw poleceń do wykonania

__asm(„sei”);
}

Listing 3

Fot. 2

Fot. 4

Fot. 3

Rys. 1

Impulsy prądu

Dotychczasowe rozważania dotyczyły same-
go transformatora i obciążenia go rezystancją.
Natomiast podczas pracy transformatora w zasila-
czu sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowa-
na. Wtedy wskutek obecności kondensatora napię-
cia i prądy nie są sinusoidalne, tylko impulsowe,
a w grę wchodzi też kilka dodatkowych, nieko-
rzystnych czynników. Jak stwierdziliśmy podczas
pomiarów, prąd płynący przez transformator ma
charakter impulsowy (rysunki 6 i 8). I tu mamy
wyjaśnienie, dlaczego w stanie bez obciążenia
obliczenia spodziewanego napięcia wyjściowego
dość dobrze zgadzają się z rzeczywistością, a przy
obciążeniu – zdecydowanie nie. Po prostu w stanie
bez obciążenia napięcie stałe na wyjściu jest zbli-
żone do amplitudy, czyli do szczytowej wartości
sinusoidy (jest mniejsze o dwa spadki napięcia na
diodach, w praktyce o 1V). Natomiast w sytuacji
pod obciążeniem impulsy prądowe powodują dużo
większy spadek napięcia na rezystancji zastęp-
czej Rw niż w sytuacji bez kondensatora. Dla
„zielonego” transformatora z rysunków 15...17
ilustruje to w uproszczeniu rysunek 19. Kolor zie-
lony dotyczy wcześniej omawianej sytuacji, przy
obciążeniu transformatora rezystancją. Przy pracy
transformatora w zasilaczu napięcie sinusoidalne
jest prostowane przez mostek diodowy. Napięcie
E transformatora ma wartość skuteczną 10,5V,
więc jego wartość szczytowa wynosi 14,8V, co jest
zaznaczone fioletową linią przerywaną. W czasie
pracy zasilacza z transformatora pobierany jest
prąd w sposób impulsowy, jak pokazuje fioletowy
przebieg na rysunku 19b. Te duże impulsy prądu
powodują kilkakrotnie większy spadek napięcia
na rezystancji wewnętrznej transformatora Rw
(U=I*Rw), w efekcie czego użyteczne napięcie
na wyjściu transformatora dodatkowo się zmniej-
sza. Przy wzroście prądu obciążenia użyteczne
napięcie obniża się zdecydowanie szybciej niż
przy obciążeniu rezystancją; mniej więcej tak,
jak pokazuje fioletowa linia na rysunku 19a w
porównaniu z zieloną. Trzeba też pamiętać, że
stałe napięcie wyjściowe (Uo) jest mniejsze o
dwa spadki napięcia na diodach mostka, co przy
braku obciążenia i znikomych prądach oznacza
stratę około 1V (punkt A na rysunku 19), ale przy
większych prądach ponad 2V.

Wprawdzie rysunek 19 nie uwzględnia wszyst-

kich szczegółów, ale pokazuje główną przyczynę
problemu: impulsy prądu powodują duże spadki
napięcia zarówno na rezystancji Rw, jak i na dio-
dach. I tu masz wyjaśnienie, dlaczego pod „nomi-
nalnym” obciążeniem (0,71*

NOM

) nie osiągniemy

napięcia wyjściowego (punkt B), które byłoby

pierwiastek z dwóch razy większe od nominal-
nego napięcia transformatora i pomniejszone
o spadek napięcia na diodach prostowniczych
(2x0,7V). Stałe napięcie wyjściowe Uo zasilacza
będzie znacznie niższe, jak wskazuje punkt C. Nic
dziwnego, że w praktyce często zakłada się, że
stałe napięcie wyjściowe przy pełnym obciążeniu
będzie niewiele większe od katalogowego zmien-
nego napięcia nominalnego transformatora U

NOM

Zwróć jednak uwagę, że zasadniczo problem

dotyczy tylko spodziewanego stałego napięcia
wyjściowego pod obciążeniem. Zwiększony
spadek napięcia na Rw wcale nie oznacza, że z
zasilacza nie można uzyskać mocy równej mocy
nominalnej transformatora. Można, i to bardzo
łatwo. Otóż wystarczy tylko „skompensować”
zwiększony spadek napięcia na rezystancji Rw
i albo zgodzić się na niższe napięcie wyjścio-
we zasilacza, albo zastosować transformator
o nieco wyższym napięciu. Inaczej mówiąc, z
danego transformatora można uzyskać moc
równą nominalnej mocy
transformatora, ale przy
stałym napięciu wyjścio-
wym mniejszym niż jego
katalogowe napięcie nomi-
nalne pomnożone przez
pierwiastek z dwóch.

Można nawet uzyskać

moc wyjściową, znacznie
przekraczającą moc nominal-
ną transformatora – co dobit-
nie pokazał eksperyment z
zasilaczem, zawierającym
15-watowy transformator
TS15/4/676, z którego na
wyjściu uzyskaliśmy ponad
30 watów mocy. Owszem,
z zasilacza można uzyskać
moc równą lub większą od
mocy nominalnej transfor-
matora, ale zawsze trzeba
pamiętać, co jest podstawo-
wym ograniczeniem mocy...
Tym podstawowym ogra-
niczeniem jest wzrost tem-
peratury, więc przeciążony
transformator po pewnym
czasie zacząłby wydawać nie-
przyjemną woń rozgrzanej,
palonej izolacji, a po uszko-
dzeniu izolacji drutu uległby
nieodwracalnemu uszkodze-
niu. Trzeba się tej ważnej spra-
wie przyjrzeć nieco bliżej.

Problem temperatury

Ze szkolnych podręczników fizyki wiadomo,
że źródło zasilania dostarczy do obciążenia
maksymalną moc Pmax, gdy rezystancja obcią-
żenia R

będzie równa rezystancji źródła Rw.

A gdy rezystancja obciążenia R

jest mniejsza

od Rw, to moc dostarczana do obciążenia jest
mniejsza od tej mocy maksymalnej Pmax, a
moc wydzielana w Rw jest większa od mocy
dostarczanej do R

, co ilustruje w uproszczeniu

rysunek 20. Jaśniej przedstawia tę zależność
rysunek 21 wykres napięć i mocy przy zmia-
nach prądu, wywołanych zmianami rezystan-
cji R

. Zakładamy, że rezystancja Rw danego

źródła (transformatora) jest niezmienna. Gdy R

maleje, wtedy rośnie prąd I. Ze wzrostem pradu
liniowo rośnie też napięcie na R

=I*R

a to oznacza, że napięcie na R

, będące różnicą

E–U

, zmniejsza się (liniowo). Pokazują to

zielone proste. Wzrost prądu i wzrost napięcia
na Rw powodują wzrost mocy wydzielanej w

Rys. 20

aa)

R < R

R > R

R = R

U <U

U >U

U =U

P <P

P >P

P =P

E=10,5V

E* 2=14,8V

NOM

spadek napięcia

spadek napięcia
na rezystancji R

na rezystancji R

pod wpływem impulsów

0,71

[A]

wyjściowy prąd obciążenia)

[V]

IMP

spadek napięcia

na diodach

prostowniczych

prąd transformatora

obciążonego rezystancją

impulsowy prąd transformatora
pracującego w zasilaczu

Rys. 19

Taki zwyczajny zasilacz...

część 3

Kuchnia Konstruktora

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

rezystancji, ale nie liniowo, tylko zgodnie z
funkcją kwadratową:
P

= I*U

= I*I*R

= I

Przebieg krzywej P

jest taki, jak funkcji y=x

dla x z przedziału 0, 1. Jest to zgodne, a przy-
najmniej niesprzeczne z intuicją. Intuicja mniej
natomiast pomoże przy określeniu mocy P

wydzielanej w obciążeniu R

. Można wyprowa-

dzić matematyczną zależność:
P

= I*U

oraz U

= E – IR

podstawiamy:
P

= I*(E – IR

) = I*E – I

lub inaczej:
P

= – I

+ I*E

Prąd I to nasza zmienna, a R

i E są nie-

zmienne i znane, więc podstawiając R

=a, E=b,

mamy znaną matematyczną funkcję:
y= – ax

+ bx

Należałoby zbadać tę funkcję kwadratową. Dla
wartości x z przedziału 0...1 ma ona przebieg
jak krzywa P

na rysunku 21. Na pierwszy rzut

oka może się wydać dziwne, dlaczego osią-
ga ona wartość zero przy prądzie maksymal-
nym (Imax=E/R

). Ale nic w tym dziwnego.

Zwiększanie prądu oznacza, że rezystancja R

dąży do zera. Prąd wprawdzie jest duży, ale
przecież napięcie U

na R

dąży do zera, dlate-

go moc wyjściowa P

też dąży do zera i osiąga

zero przy R

=0, czyli przy zwarciu źródła

zasilania. W rezystancji R

, czyli w (zwartym)

transformatorze wydziela się wtedy największa
moc P

. Natomiast maksymalna moc w

obciążeniu R

wydziela się, gdy R

. Wtedy

=Pmax=E

/(2R

)=0,25P

Wielu początkujących elektroników goto-

wych jest uznać, że katalogowa moc transfor-
matora to właśnie moc maksymalna Pmax, jaką
może on oddać przy R

=Rw. Prawda jest inna.

Transformatory pracują w warunkach, gdy

>Rw, a zwykle R

>>Rw. W transformatorach,

zwłaszcza tych o większej mocy przy R

=Rw

wydzielenie się kilkudziesięciu lub kilkuset
watów ciepła (P

=Pw) szybko spowodowałoby

niedopuszczalnie duży wzrost temperatury, co
doprowadziłoby do przegrzania i zniszczenia
izolacji drutu, a tym samym do nieodwracal-

nego uszkodzenia transformatora. Dlatego w
transformatorach większej mocy rezystancja
obciążenia R

musi być większa od zastępczej

rezystancji wewnętrznej Rw i to dużo większa.
Oznacza to, że w transformatorach, zwłaszcza o
większej mocy, wykorzystujemy niejako tylko
początkowy fragment charakterystyki, co na
rysunku 21 zaznaczone jest kolorem żółtym.
Teraz już wiemy, dlaczego transformatory, a
zwłaszcza te o mocy powyżej 10W mogą dostar-
czyć o wiele więcej mocy, niż wynosi ich moc
nominalna. Jednak przy ciągłej pracy z taką
nadmierną mocą uległyby przegrzaniu.

Można to wykorzystać we wzmacniaczach

mocy audio, gdzie moc wyjściowa w szczy-
tach wysterowania jest kilkakrotnie większa
od przeciętnej mocy. Natomiast projektując
zasilacz przeznaczony

do pracy ciągłej

, nie

możemy wykorzystywać faktu, że z transforma-
tora można „wydusić” większą moc, ponieważ
groziłoby to jego przegrzaniem.

A ile procent mocy można „wydusić” z

transformatora pracującego w zasilaczu?

Niestety, nie ma na to jednoznacznej odpo-

wiedzi. W grę wchodzi szereg czynników, w
tym kwestie konstrukcyjne i właściwości mate-
riałów transformatora, a także spodziewane
temperatury otoczenia i warunki chłodzenia
transformatora.

Przypominam, że straty Pw w sumie zależą

od wartości Rw i płynącego prądu według
zależności Pw = I

Rw. Wiedząc o tym, niektórzy

dobierając transformator do zasilacza, popełnia-
ją błąd, który może prowadzić do uszkodzenia
transformatora. Wiedzą mianowicie, że ograni-
czeniem jest wzrost temperatury, wynikający z
mocy strat wydzielanych w transformatorze Pw
= I

Rw. Wiedzą też, że przy obciążeniu trans-

formatora rezystorem płynie tam prąd nomi-
nalny I

NOM

, podany w katalogu. Wyciągają z

tego wniosek, że także w zasilaczu stały prąd
wyjściowy I

może być równy katalogowe-

mu zmiennemu prądowi nominalnemu tego
transformatora I

NOM

. Jest to błędny wniosek,

ponieważ prąd płynący przez transformator (i
diody) możemy sobie wyobrazić jako złożenie

dwóch prądów

- stałego, płynącego przez obcią-
żenie R

- przemiennego, płynącego przez
kondensator C,
jak ilustruje to rysunek 22. Na
wyjściu wykorzystujemy składo-
wą stałą I

, natomiast straty w

transformatorze powoduje suma
prądów I

oznaczona I

. Już to

nasuwa wniosek, że to prąd I

nie

powinien być większy niż kata-
logowy prąd nominalny transfor-
matora I

NOM

. Łatwo powiedzieć,

trudniej zrobić: jak wiemy, chodzi
o impulsy i zwykłym multimetrem
nie zmierzymy ich „prawdziwej”
wartości. Musielibyśmy wykorzy-
stać multimetr lub inny przyrząd,

mierzący prawdziwą
wartość skuteczną
(True RMS) prądu
tak bardzo odkształ-
conych przebie-
gów. Jednak i to nie
uwzględni wszystkich
szczegółów – na przykład odkształcony prze-
bieg prądu zawiera szereg wyższych harmo-
nicznych, które będą powodować dodatkowe
grzanie transformatora, dodając się do strat
cieplnych P=I

Rw. Dlatego skuteczna wartość

odkształconego prądu I

powinna być mniejsza

od prądu nominalnego transformatora.

Niektórzy za maksymalny prąd wyjściowy

zasilacza I

Lmax

uznają taki, przy którym moc

wyjściowa w obciążeniu (P

= I

Lmax

*Uo) jest

równa mocy nominalnej transformatora P

NOM

Prowadzi to do wniosku, że

Lmax

NOM

√2

= 0,71*I

NOM

To dość rozsądne podejście, ale też nie uwzględ-
nia kilku czynników. Po pierwsze, jeśli już
mówimy o mocy, to należałoby też uwzględnić
moc, wydzielaną w diodach prostowniczych
mostka. Po drugie, trzeba uwzględnić nieko-
rzystny wpływ odkształconych przebiegów
prądu na wzrost temperatury transformatora. I
po trzecie, najważniejsze: choć obecnie rzadko
zdarza się, by napięcie w sieci było niższe od
nominalnego 230V, niemniej porządny kon-
struktor powinien uwzględnić taką możliwość.
Dobry konstruktor zadba, żeby zasilacz miał
przewidziane parametry także przy obniżeniu
się napięcia sieci o 15%.

W praktyce oznacza to, że aby zagwaranto-

wać potrzebną moc wyjściową zasilacza, użyty
transformator powinien mieć moc nominalną
P

NOM

o 30...100% większą od maksymalnej

mocy P

dostarczanej do obciążenia. Jest też inna

sensowna droga: aby nie dopuścić do uszkodze-
nia transformatora, można mierzyć jego tempe-
raturę. Przy laboratoryjnych testach można bar-
dzo dokładnie zmierzyć temperaturę uzwojeń,
porównując ich rezystancję w stanie zimnym i po
nagrzaniu – miedź ma bowiem znaczny współ-
czynnik termiczny +0,43%/K. W praktyce pod-
czas pracy trudno byłoby jednak wykorzystać
taką dokładną metodę, więc pozostaje czujnik
temperatury umieszczony jak najbliżej uzwojeń.

Użyty transformator powinien też mieć na

tyle wysokie napięcie nominalne, żeby pomi-
mo zwiększonego spadku napięcia, nawet przy
pełnym obciążeniu, uzyskać potrzebne napię-
cie wyjściowe zasilacza. Tu też nie ma ścis-
łych reguł, a hobbyści wykorzystują dostępne
fabryczne transformatory o znormalizowanych
napięciach. Zamiast przeprowadzać obliczenia,
sprawdzają praktycznie, jakie parametry zapew-
ni dany transformator i w razie potrzeby wymie-
niają go na inny, o wyższym napięciu.

I oto omówiliśmy elementarne zagadnie-

nia związane z zasilaczem niestabilizowa-
nym. W następnym odcinku zajmiemy się już
zasilaczami stabilizowanymi.

Piotr Górecki

Rys. 22

0,25P

max

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

prąd

>>R

R <<R

R >

R <R

U =U

=E-U

-U

=I *

P=I

I *

P =P

P <P

P =P

P >P

Rys. 21

Taki zwyczajny zasilacz...

Kuchnia konstruktora

Transformator o

skończonej indukcyjności

Do tej pory zakładaliśmy, że uzwojenia trans-
formatora, a przynajmniej uzwojenie pierwot-
ne, ma nieskończenie wielką indukcyjność,
co uprościło rozważania, ale nie pozwoliło
uchwycić rzeczywistej zasady pracy transfor-
matora. Okazuje się, że transformator o ogra-
niczonej indukcyjności uzwojeń też może być
transformatorem idealnym, byle tylko uzwo-
jenia te miały zerową rezystancję. Dopiero
rozpatrzenie takiego transformatora bez strat,
ale o ograniczonej indukcyjności uzwojeń,
pozwoli w pełni zrozumieć zasadę działania
transformatora. Początkujący mają problemy
ze zrozumieniem tych zagadnień, jeżeli nie
poukładają sobie w głowie najbardziej podsta-
wowych wiadomości. Częsty błąd polega na
tym, że szukają oni związku napięcia wejścio-
wego z wyjściowym bez należytego zrozumie-
nia roli prądu i strumienia magnetycznego.

My dla uproszczenia rozważmy najpierw

stan jałowy transformatora o skończonej
indukcyjności. Żeby ułatwić analizę, niech
to będzie

transformator sieciowy, czyli taki

dołączony do sieci energetycznej 230V.

Wtedy do źródła napięcia sinusoidalnego o
niezmiennym napięciu 230V podłączone jest
uzwojenie pierwotne, a uzwojenie wtórne
nie jest nigdzie podłączone i tak naprawdę
transformator zachowuje się jak zwyczajna
cewka z dodatkowym, nieczynnym uzwoje-
niem wtórnym. Warto najpierw dokładniej
rozważyć zjawiska zachodzące w tak pracują-
cej zwykłej cewce, a dopiero potem przejść
do transformatora.

Napięcie, prąd, strumień,

napięcie...

Przy omawianiu cewek już wspomnieliśmy
o zjawisku „samopilnowania”. Musimy do
tego wrócić. W obwodzie z rysunku 17
mamy źródło napięcia stałego U

ZAS

, a cewka

jest idealna, więc nie ma rezystancji ograni-
czającej prąd. Dlaczego więc po zamknięciu
obwodu przez cewkę nie zaczyna natych-
miast płynąć ogromny prąd? Co jest

czynni-

kiem hamującym?

Tym czynnikiem hamującym nie jest rezy-
stancja, która w przypadku cewki idealnej
jest równa zeru. Już wcześniej stwierdzili-
śmy, że zmiany prądu płynącego w cewce
powodują powstanie napięcia samoinduk-
cji, którego wartość (SEM) jest wprost
proporcjonalna do szybkości zmian prądu,
co możemy zapisać SEM =

dI/dt (w uprosz-

czeniu SEM =

ΔI/Δt). Wiemy, że czynnikiem

hamującym i wyznaczającym szybkość nara-
stania prądu jest więc napięcie samoindukcji
SEM, które odejmuje się od napięcia zasi-
lającego (kompensuje napięcie zasilające).
Prąd rośnie z dokładnie taką szybkością,
żeby wytworzone napięcie (SEM) było równe
napięciu zasilania Uzas, czyli żeby różnica
między tymi napięciami była... równa zeru.
Jeśliby prąd rósł wolniej, to wytworzona
wartość SEM byłaby mniejsza od U

ZAS

i róż-

nica tych napięć natychmiast spowodowałaby
wzrost szybkości narastania prądu, by dopro-
wadzić do równości SEM=U

ZAS

. Analogicznie

zbyt duża wartość prądu spowodowałaby
wytworzenie zbyt dużego napięcia SEM, co
zahamowałoby szybkość narastania prądu.

W cewce podłączonej do napięcia

stałego

mamy więc do czynienia ze swego rodzaju
autoregulacją, „samopilnowaniem” – szybkość
narastania prądu i wytwarzane napięcie SEM
„pilnują się wzajemnie”. Ale to pilnowanie
wiąże tylko szybkość narastania prądu z napię-
ciem, a nie ogranicza wartości prądu – w
obwodzie prądu stałego prąd narasta liniowo,
teoretycznie aż do nieskończoności, jak poka-
zuje rysunek 17.

Z wcześniejszych rozważań wiemy, że w

przypadku dołączenia cewki do źródła napię-
cia zmiennego, szybkość i kierunek zmian
prądu są wyznaczone przez chwilową wartość
i biegunowość napięcia na cewce. Co dla nas
teraz najważniejsze, istnieje jeden przypadek
szczególny: otóż w przypadku dołączenia
cewki do źródła

napięcia sinusoidalnego,

prąd też jest sinusoidalny, jak ilustruje to
rysunek 18. Już wcześniej podkreślałem, że
podstawowa zasada jest ta sama dla prądu
stałego i zmiennego: podanie napięcia na
cewkę powoduje zmiany płynącego przez
nią prądu, a to skutkuje powstaniem napięcia
samoindukcji.

Teraz dla zrozumienia zasady działania

transformatora, trzeba dokładniej przyjrzeć
się napięciu samoindukcji i rozważyć nastę-
pującą sekwencję przyczynowo-skutkową:
napięcie zasilania

→ prąd w cewce → stru-

mień magnetyczny

→ napięcie samoindukcji.

Otóż dołączenie do cewki

napięcia powoduje

przepływ przez nią

prądu. Ten prąd, przepły-

wając przez cewkę, spowoduje wytworzenie

pola magnetycznego, a konkretnie
strumienia magnetycznego, ściślej

strumienia indukcji magnetycznej.

Zapamiętaj: przepływ prądu przez
cewkę powoduje powstanie stru-
mienia magnetycznego.

Nie musisz rozumieć ze wszyst-

kimi szczegółami, czym jest

pole

magnetyczne, strumień indukcji

magnetycznej, oznaczany Φ, czy

natężenie pola magnetycznego,
oznaczane H i

indukcja magne-

tyczna, oznaczana literą B. Ścisłe
definicje tych pojęć i wielkości są

Rys. 17

Transformator idealny – Wykład 2

Elektronika

(nie tylko) dla informatyków

Elementy i układy elektroniczne

Elementy i układy elektroniczne
wokół mikroprocesora

wokół mikroprocesora

Elektronika dla informatyków

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

+ U

ZAS

U=const

pr¹d coraz

wiêkszy

pr¹d coraz

wiêkszy

niezmienne napiêcie

czas

dla wartoœci skutecznych

U, I

wystepuje zale¿noœæ:

dla wartoœci skutecznych

U, I

wystepuje zale¿noœæ:

ZAS

Rys. 18

naprawdę skomplikowane, o czym możesz
się przekonać choćby w Wikipedii. Na razie
radykalnie uprośćmy zagadnienie: zapewne
pamiętasz ze szkolnych lekcji lub podręcz-
ników fizyki doświadczenie z magnesem i
opiłkami żelaza – opiłki żelaza tworzą wokół
magnesu swego rodzaju linie, pętle – fotogra-
fia 19 (z Wikipedii). Możemy sobie wyobra-
żać, że czym silniejszy magnes, tym więcej
jest tych linii. Przy przepływie prądu przez
cewkę tworzy się elektromagnes i też wystę-
pują takie linie pola magnetycznego. Śmiało
możemy uważać, że strumień magnetyczny
to liczba linii sił pola magnetycznego. W
pierwszym przybliżeniu możemy też przyjąć,
że strumień jest wprost proporcjonalny do
prądu płynącego przez cewkę. Czym większy
prąd, tym większy strumień – rysunek 20.

Żebyśmy nie zgubili obrazu całości, pod-

kreślam, że w zasadzie w cewce i transfor-
matorze „pierwotną przyczyną” jest napięcie
Uzas. Napięcie to powoduje przepływ przez
cewkę prądu. Przepływ prądu przez cewkę
powoduje powstanie strumienia magnetycz-
nego. I tu w grę wchodzi kolejne ważne zjawi-
sko: zjawisko indukcji elektromagnetycznej,
odkryte w roku 1831 przez M. Faradaya. Otóż
zmiany strumienia magnetycznego powodują
indukowanie się napięcia w przewodniku
umieszczonym w tym zmiennym polu mag-
netycznym. Napięcie to bywa też nazywane
siłą elektromotoryczną i oznaczane SEM.
Podkreślam, że napięcie jest wytwarzane nie
pod wpływem

obec-

ności strumienia mag-
netycznego, tylko pod
wpływem zmian stru-
mienia magnetycznego
(lub ruchu przewodnika
w tym polu, ale to inny
przypadek). Jeśli nie ma
zmian strumienia mag-
netycznego, to nie indu-
kuje się napięcie. W
zasadzie zmiany stru-

mienia indukują napięcie w każdym przewod-
niku, ale nas interesuje indukowanie napięcia
w zwoju, a właściwie w wielu zwojach. Nie
wchodząc w szczegóły, możemy powiedzieć,
że zwój w pełni wykorzystuje strumień mag-
netyczny, jeżeli linie pola magnetycznego są
prostopadłe po płaszczyzny zwoju. Gdy linie
pola tworzą z płaszczyzną zwoju kąt inny niż
prosty, „stopień wykorzystania” jest mniej-
szy. W skrajnym przypadku, gdy linie pola
są równoległe do płaszczyzny zwoju, zmiany
tego pola nie indukują żadnego napięcia.
Ilustruje to rysunek 21. Ma to duże znacze-
nie praktyczne, ale nie będziemy wchodzić w
szczegóły. W cewce i w transformatorze linie
pola są prostopadłe do powierzchni zwojów,
według rysunku 21a.

I oto mamy tu pełniejsze wyjaśnienie oma-

wianej wcześniej samoindukcji w cewce: to
zmieniający się strumień magnetyczny powodu-
je powstanie napięcia w każdym zwoju cewki.
Powstające napięcie SEM jest wprost propor-
cjonalne właśnie do szybkości zmian strumienia
magnetycznego, ale strumień zależy od prądu,
dlatego SEM jest wyznaczona przez szybkość
zmian prądu (SEM

≈ dI/dt). Zgodnie z regu-

łą przekory Lenza, tak indukowane napię-
cie (siła elektromotoryczna SEM) będzie się
odejmować od napięcia zasilającego U

ZAS

podczas normalnej pracy cewki/transforma-
tora wypadkowa tych obydwu napięć będzie
równa zeru, czy też bardzo bliska zeru, żeby
zapewnić przepływ przez cewkę prądu o
potrzebnej wartości.

To jest proste, ale może znów nasunie Ci

się pytanie: a skąd cewka
wie, jak duże ma być
to indukowane napięcie
SEM i „prąd o potrzebnej
wartości”? Otóż cewka nie
musi niczego wiedzieć:
gdyby sinusoidalny prąd
i powstający sinusoidalny
strumień były za małe, to
powstające sinusoidalne
napięcie samoindukcji
SEM byłoby zbyt małe

i nie skompensowałoby napięcia zasilania.
Wtedy różnica napięć spowodowałaby wzrost
prądu, a tym samym szybkości zmian prądu i
strumienia do takiej wartości, by dokładnie
skompensować napięcie zasilające.

Omawiane zasady dotyczą napięć wej-

ściowych o dowolnym kształcie. Co ważne,
podanie na cewkę napięcia sinusoidalnego
spowoduje przepływ przez nią sinusoidalnego
prądu, przesuniętego o jedną czwartą okresu
(rysunek 18). Podobnie sinusoidalny kształt
ma też przebieg zmian strumienia magnetycz-
nego. W tym szczególnym przypadku sinusoi-
dalnego napięcia zasilającego możemy mówić
o oporności: przy częstotliwości f cewka o
indukcyjności L przedstawia sobą oporność,
reaktancję indukcyjną X

, o wartości:

= 2

ππfL

Oznacza to, że napięcie U

ZAS

powoduje prze-

pływ przez cewkę prądu o wartości wyzna-
czonej przez reaktancję indukcyjną X

I = U

ZAS

Przy przebiegach o innych kształtach, niż
sinusoidalny takich obliczeń nie można wyko-
nywać, bo nie mają one sensu.
A teraz jeszcze inny aspekt zagadnienia: w
idealnej cewce nie występują straty. Oznacza
to, że płynący prąd sinusoidalny w jednej czę-
ści okresu przenosi energię ze źródła zasilania
do cewki (ładuje cewkę), a po chwili, w dru-
giej części okresu, prąd ten przenosi tę energię
w przeciwnym kierunku – z cewki z powro-
tem do źródła zasilania. I tak jest w każdym
cyklu przebiegu zmiennego. W przypadku
idealnym mamy więc jedynie do czynienia z
cyklicznym przekazywaniem energii między
źródłem a cewką raz w jedną, raz w drugą
stronę, bez żadnych strat. Przy przebiegu o
częstotliwości 50Hz, taka cykliczna wymiana
energii następuje 50 razy na sekundę.

I oto mamy wszelkie informacje, potrzeb-

ne do analizy stanu jałowego transformatora,
bo transformator w stanie jałowym to po pro-
stu cewka z dodatkowym, niepodłączonym
uzwojeniem.

Zajmiemy się tym w następnym odcinku.

Piotr Górecki

Rys. 20

Fot. 19

ma³y pr¹d

ma³y

du¿y

strumieñ

magnetyczny

du¿y pr¹d

du¿e

napiêcie

iê

brak

napiêcia

iê

ma³e

napiêcie

³e

iê

Rys. 21

R E K L A M A

Elektronika dla informatyków

Stopień wyjściowy mocy

Stopień wyjściowy klasycznego wzmacniacza
mocy to symetryczny wtórnik. Nie wzmacnia
napięcia, tylko prąd. Jako wtórnik ma dużą
rezystancję wejściową i małą wyjściową.
Zasadniczo sprawa jest więc prosta, jednak
trzeba omówić dwa bardzo ważne zagadnie-
nia: klasy wzmacniaczy i problem stabilizacji
prądu spoczynkowego.

Od biedy stopień wyjściowy mógłby

wyglądać jak na rysunku 133. Tranzystory
wyjściowe pracują tu w klasie C i w spo-
czynku, a także przy małych sygnałach, w
ogóle nie przewodzą prądu. Praca w klasie C
zapewnia wprawdzie dobrą sprawność ener-
getyczną, bo w spoczynku w stopniu wyjścio-
wym nie płynie prąd, ale sygnał wyjściowy
jest w istotnym stopniu zniekształcony. Taki
goły wtórnik symetryczny ma poważną wadę
– przy sygnałach sterujących o amplitudach
mniejszych od 0,6V żaden z tranzystorów
nie przewodzi, co skutkuje tzw. zniekształ-
ceniami skrośnymi, pokazanymi w pewnym
powiększeniu na rysunku 134.

Takie zniekształcenia wprowadza prymi-

tywny stopień wyjściowy z rysunku 133, ale w
sumie nie jest aż tak źle, ponieważ klasyczny
wzmacniacz mocy objęty jest pętlą sprzężenia
zwrotnego i pętla ta znacznie redukuje nie
tylko wzmocnienie, ale też zniekształcenia
stopnia końcowego. Czym większa redukcja
wzmocnienia, tym mniejsze będą też znie-
kształcenia, także te z rysunku 134. Dlatego od

biedy można byłoby
dopuścić takie pry-
mitywne rozwiąza-
nie stopnia wyjścio-
wego wzmacniacza,
ale tylko w najmniej
w y m a g a j ą c y c h
z a s t o s o w a n i a c h ,
np. we wzmac-
niaczach do sub-
woofera czy gita-
rowych. Natomiast
we wzmacniaczach
o dobrych parame-
trach nie stosuje się takich naj-
prostszych stopni wyjściowych.
Już w epoce lamp elektrono-
wych zbadano te zagadnienia
i konstruowano wzmacniacze
przeciwsobne, gdzie w stopniu
wyjściowym prąd spoczynkowy
był większy od zera. Tak samo
jest w klasycznych wzmacnia-
czach tranzystorowych – prąd
spoczynkowy stopnia końco-
wego jest większy od zera. Aby to osiągnąć,
trzeba dodać obwód polaryzacji tranzystorów.
W najprostszym przypadku jest to zwykły
rezystor, na którym występuje spadek napięcia
o niezmiennej wartości. Przykład pokazany jest
na rysunku 135. Przy braku sygnału zmien-
nego, w punkcie Y napięcie jest równe zeru i
przez głośnik nie płynie prąd. Spoczynkowy

prąd płynie tylko przez oba tran-
zystory. Czym większy jest ten
spadek napięcia między bazami,
tym większy jest prąd spoczyn-
kowy. Pojawienie się sygnału
zmiennego powoduje, że prąd
jednego z tranzystorów wzrasta,
a drugiego maleje, co dla nie-
których nie jest jasne, bo wyda-
je im się, że zawsze napięcia
U

obu tranzystorów są równe.

Wyjaśnienie można znaleźć na rysunku 136,
gdzie zaznaczone są napięcia słuszne dla
tranzystora BD243, którego charakterystyka
wejściowa pokazana jest na rysunku 137.
Zakładamy, że na rezystorze Rs zawsze wystę-
puje spadek napięcia 1,2V i że tranzystory
T1, T2 mają jednakowe parametry. W spo-
czynku napięcie Us równo dzieli się między

tranzystory T1, T2, jak obrazu-
je rysunek 136a. Napięcie U

każdego z tranzystorów wynosi
0,6V i jak ilustruje pomarańczo-
wy punkt na rysunku 137, prąd
tranzystorów wynosi wtedy 0,1A.
Przy dodatnim napięciu w punk-
cie X i Y sytuacja przedstawiona
jest na rysunku 136b. Napięcie
32V na obciążeniu 8

Ω oznacza

prąd 4A. Jak pokazuje niebieski

Wzmacniacze

Część

Część 18. Klocki do budowy wzmacniaczy tranzystorowych

18. Klocki do budowy wzmacniaczy tranzystorowych

Rys. 134

Rys. 133

U+

U-

U+

U-

const

Rys. 135

Rys. 136

U+

U-

-1V

-2V

czas

+40V

-40V

I ~0,1A

I =0,1A

I ~0,1A

I =0,1A

I=0

I=4A

I =0

I =4A

R =8

=const

U =0

U =32V

BD243

BD244

I=4A

+32,98V

+32V

+31,78V

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Pod lupą

punkt na rysunku 137, napięcie U

tranzystora

BD243 przy prądzie 4A wynosi około 0,98V.
A to oznacza, że napięcie U

tranzystora T2

wynosi tylko 0,22V. A przy takim napięciu wej-
ściowym tranzystor T2 na pewno jest zatkany i
jego prąd jest równy zeru.

Zmieniając wartość napięcia Us, w prosty

sposób zmieniamy wartość prądu spoczyn-
kowego. Tak, ale tu trzeba jeszcze raz bardzo
mocno podkreślić, że poważnym problemem
są zmiany napięcia baza-emiter pod wpływem
temperatury, ponieważ już małe zmiany napię-
cia U

powodują duże zmiany prądu kolekto-

ra. Przy niezmiennym napięciu U

i wzroście

temperatury prąd kolektora będzie rósł i to
poważnie. Ilustruje to rysunek 138, pokazują-
cy charakterystyki darlingtona mocy (BDX53).
Zielona pozioma linia przedstawia niezmienne
napięcie U

=1,25V. Niebieska linia pionowa

pokazuje, że w temperaturze +25°C prąd tran-
zystora wyniesie 0,1A. Jeśli jednak tranzystor
podczas pracy nagrzeje się do +125°C, to jak
przedstawia czerwona linia, przy tym samym
napięciu U

prąd wzrośnie do około 2,8A,

czyli prawie trzydziestokrotnie!

Jest to istotny problem praktyczny, ponie-

waż w spoczynku, zaraz po włączeniu wzmac-
niacza, temperatura tranzystorów wyjścio-
wych jest równa temperaturze otoczenia, czyli
około +20°C. Natomiast podczas pracy z peł-
nym obciążeniem, temperatura wyjściowych

tranzystorów
mocy wzra-
sta do ponad
+100°C. W
prostym ukła-
dzie z rysun-
ku 135 dopro-
wadziłoby to
do niedopusz-
czalnie duże-
go wzrostu
prądu spo-
czynkowego i
mogłoby się skończyć uszko-
dzeniem tych tranzystorów.

Dlatego proste rozwiązanie
z rysunku 135 nigdy nie jest

stosowane.

Częściowym rozwiązaniem

problemu temperatury jest doda-
nie w obwodach emiterów T1, T2
rezystorów o niewielkiej wartości
według rysunku 139, co zmniej-
sza wpływ zmian temperatury – o
tym za chwilę.

W większości tranzystoro-

wych wzmacniaczy stosowa-
ne są inne sposoby kompensacji
cieplnej prądu spoczynkowego.
Podstawowa idea pokazana jest na rysunku
140. Zamiast rezystora, mamy dwie diody. Ich
napięcia przewodzenia też będą się zmieniać
pod wpływem temperatury.

Idea jest taka, że współczynnik termiczny

diod D1, D2 jest taki sam jak tranzystorów
wyjściowych T1, T2, więc jeżeli diody kom-
pensujące będą mieć tę samą temperaturę
co struktury tranzystorów wyjściowych, to
zmiany temperatury nie będą zmieniać prądu
spoczynkowego. A wartość prądu spoczynko-
wego można ustalić, odpowiednio dobierając
powierzchnie złączy i tym samym gęstość
prądu w złączach. Taka precyzyjna kompen-
sacja jest możliwa tylko w monolitycznych
układach scalonych, gdzie wszystkie elementy
mają jednakową temperaturę. Ale nawet tam
stosuje się niewielkie rezystory według rysun-
ku 139. Wtedy występuje dodatkowy spadek
napięcia na tych rezystorach i czasem dwie
diody z rysunku 140 nie zapewnią potrzeb-
nego napięcia Us. Wtedy obwód polaryzacji
zawiera trzy lub cztery diody, ale zdecydowa-
nie częściej stosuje się wersję z tranzystorem
i potencjometrem według rysunku 141. Taki
układ z potencjometrem zachowuje się jak
kilka połączonych szeregowo diod z rysunku
140, przy czym „liczbę diod” można płynnie
regulować potencjometrem, jakby łańcuch
zawierał niecałkowitą, ułamkową liczbę diod.

W każdym razie warunkiem dobrej kom-

pensacji jest jednakowa temperatura wszyst-
kich omawianych półprzewodników, czyli
dobre sprzężenie termiczne diod lub tranzy-
stora kompensującego z tranzystorami mocy,
co jest zasygnalizowane na rysunku 140.

W klasycznych

w z m a c n i a c z a c h
tranzystorowych dużej mocy sprawa stabili-
zacji prądu spoczynkowego jest trochę bar-
dziej złożona, ponieważ zwykle w stopniu
wyjściowym pracuje kilka tranzystorów, w
układzie Darlingtona lub Sziklai’ego, jak
pokazuje przykład z rysunku 142, a tempera-
tury złączy poszczególnych tranzystorów nie
są jednakowe. Wtedy wszystkie tranzystory
stopnia wyjściowego powinny być mocowane
na wspólnym radiatorze i na tym radiatorze
należy też umieścić tranzystor kompensa-
cyjny T

, żeby jego temperatura była jak

najbardziej zbliżona do temperatury tranzy-
storów mocy. I takie rozwiązanie całkowicie
wystarcza w praktyce.

Rozwiązanie z tranzystorem kompensacyj-

nym T

i potencjometrem spotyka się też we

wzmacniaczach z wyjściowymi tranzystorami
MOSFET, jak pokazuje przykład z rysun-
ku 143. Tranzystory MOSFET też wykazują
zależność prądu od temperatury i po nagrzaniu
wzmacniacza trzeba liczyć się ze znaczny-
mi zmianami prądu spoczynkowego. Jednak
zależności są inne, bardziej skomplikowane,
a ogólnie biorąc, wpływ temperatury jest
nieco mniejszy niż w tranzystorach bipolar-
nych. Dlatego w stopniach wyjściowych z
MOSFET-ami spotyka się nawet proste stop-
nie wyjściowe z rezystorem Rs, jak na rysun-
ku 135, ale z rezystorami jak na rysunku 139.

W następnym odcinku przeanalizujemy

jak w prosty sposób na podstawie tego same-
go schematu można zrealizować wzmacnia-
cze klasy A, AB, B.

Piotr Górecki

Rys. 138

Rys. 140

U+

U-

+0,7V

-0,7V

-0,1V

+0,1V

masa

1,4V

U+

U-

Rys. 141

U+

U-

Rys. 142

I - Collector Current -A

-Base-Emitter

Voltage

-V

-B

itt

lta

-V

Rys. 137

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Rys. 139

Rys. 143

Echolink odkryłem w 2005 roku i od tego
czasu ciągle z nim eksperymentuję.
W 2008 roku uruchomiłem bramkę
Echolink-IRLP.
/K0KN/

8:%"/*&

41&$+"-/&

Echolink i spółka

Najnowszy numer specjalny ŚR
(„Świat Radio Plus” pt.

Echolink

i spółka

opracowany przez

Krzysztofa Dąbrowskiego OE1K-
DA) jest poświęcony
zasadom pracy amatorskich sieci
radiowo-internetowych, szerokiej
gamie rozwiązań technicznych,
sposobom korzystania z nich oraz
argumentom za i przeciw ich
wykorzystaniu.

Dołączony do numeru dysk CD
zawiera nie tylko liczne programy
związane z Echolinkiem, D-Star
i innymi systemami łączności ra-
diowo-internetowych, ale również
programy przeznaczone dla wielu
innych dziedzin krótkofalarstwa.
Znaleźć więc na nim można
zarówno programy do pracy emi-
sjami cyfrowymi albo do odbioru
za pomocą odbiorników reali-
zowanych programowo (SDR),
jak i programy symulacyjne dla
majsterkowiczów. Osobny temat
stanowią rozwiązania służące do
komunikacji za pomocą słabych
sygnałów i do badania propagacji
przy użyciu indywidualnych radio-
latarni małej mocy pracujących
emisjami WSPR, QRSS, Hella
i innymi.
W miarę możliwości wybór
programów uwzględnia oprócz
systemu Windows także i inne
platformy sprzętowo-programo-
we: Linuksa, Mcintosha i Po-
cketPC, a do części z nich dodano
instrukcje w języku polskim w tłu-
maczeniu OE1KDA.
Dodatkowo na CD zamieszczono
drugie wydanie historii polskich
radiotechników.

Numer specjalny „Echolink i
spółka” pojawi się w maju br.
w salonach prasowych Empik.
Prenumeratorzy ŚR mogą go
nabyć z rabatem w wysokości
50% (wplacając 14 zł na konto
97160010680003010303055153).

W moim przypadku Echolink to jedyny

sposób komunikacji. Pozbyłem się sprzętu

w wyniku nagłej potrzeby ﬁnansowej.

Na KF nie rozmawiałem - miałem tylko

2 m i 70 cm. Aż tu nagle zrobiłem QSO

z Południową Afryką na 70 cm... SUPER...

Popieram w 100% Echolink.

/SQ8CMF/

Skorzystałem z Echolinku. Działa i bardzo mi
się podoba, bo na UKF można
robić łączności z zagranicą.
/SP5XHN/

Moim zdaniem, mówiąc zwięźle: Echolink nie

powstał po to, aby można było się chwalić
dalekimi łącznościami. Pomaga on jednak

słabym, ręcznym czy ruchomym stacjom

albo stacjom pracującym z prowizorycznego
QTH nawiązać pożądane łączności. I nie jest

on niczym więcej, ale także i niczym mniej.

Odległość do najbliższego przemiennika

echolinkowego może wynosić na

przykład 50 km, a to już jest

łączność radiowa.

/DO6FM/

Echolink niczego nie zastępuje. Jest
dodatkowym do istniejących systemem
łączności pokazującym młodzieży, co
można osiągnąć, korzystając z prostych
radiostacji, łączy DSL, serwerów WWW
i komputera PC. I chyba nie chcemy
przespać tej szansy???
/DO6FM/

Usłyszałem australijskiego krótkofalowca
na częstotliwości VK2BGL, odpowiedziałem
i przeprowadziliśmy fajną łączność.
/z witryny ARI w Weronie/

Echolink jest potrzebny komuś, kto chce
w prosty sposób umówić się na dalekie
łączności nawet wówczas, gdy warunki
propagacji są złe.
Echolink aktywuje ludzi i pasma.
Echolink jest dziedziną eksperymentalną.
Echolink przygotowuje ultrakrótkofalowców
do światowych łączności.
Echolink ożywia pasma amatorskie
i przyczynia się do ich obrony.
/DL8RDL/

Najważniejsze aby aktywni krótko-
falowcy nie rezygnowali z wypróbo-
wywania nowych technik wskutek
negatywnego stanowiska osób
niechętnych wprowadzaniu nowości do
naszego hobby, ponieważ to właśnie
aktywni amatorzy
ożywiają krótkofalarstwo.
/DO6BCO/

EchoLink został wymyślony przez ludzi i dla
ludzi. Fajna sprawa, jeżeli chodzi o brak
możliwości technicznych do
stawiania pola antenowego.
/SQ8OY/

Możesz spacerować wokół domu z ręczną
radiostacją, rozmawiając z Włochami lub
Hiszpanią. Wyobraź sobie
miny sąsiadów... ha ha.
/KH6JPL/

W tym odcinku nadal będziemy wykorzysty-
wać układ z wcześniejszego rysunku 16, czyli
podsłuchiwacz szeptów. Na początek zbadajmy
ważny problem, dotyczący nie tylko mikrofonów
elektretowych. Otóż oprócz sprzężenia na dro-
dze słuchawki-mikrofon, występują jeszcze inne
drogi przenikania sygnału z wyjścia na wejście
wzmacniacza, co przy dużym wzmocnieniu skut-
kuje samowzbudzeniem. Dlatego we wzmacnia-
czach wielostopniowych tak ważne jest staranne
filtrowanie obwodów zasilania. To zagadnienie
jest szerzej omówione w Technikaliach.

W każdym razie problem nie leży tylko

w dużym wzmocnieniu. Przekonaj się o tym
sam w układzie podsłuchiwacza z rysunku
16. Usuń mikrofon, ale nie wstawiaj zwory
zamiast mikrofonu, żeby wejście pozostało
niepodłączone. Usuń też kondensator C1.
Zwiększaj rezystancję PR1.

Układ się wzbudzi, i to już przy stosun-

kowo niewielkiej rezystancji potencjometru
PR1. Tym razem nie będzie to jednak cienki
pisk, tylko terkot – wzbudzenie prawdopo-
dobnie będzie mieć częstotliwość kilku her-
ców. Tak czy inaczej oznacza to, że w ukła-
dzie występuje dodatnie sprzężenie zwrotne.
Nie ma mikrofonu, więc nie jest to sprzężenie
na drodze słuchawki–mikrofon.
Odłącz na chwilę C8 – czę-
stotliwość i ton terkotu w słu-
chawkach zmieni się. Wskazuje
to, że tym razem przyczyną
samowzbudzenia jest sprzęże-
nie przez obwody zasilania, a
konkretnie przez dodatnią szynę
zasilania. Sprawa jest dokładniej
wyjaśniona w Technikaliach.

Przekonaj się teraz osobiście,

jak duże znaczenie ma kondensa-
tor C1. Najpierw bez mikrofonu
i kondensatora C1 ustaw poten-
cjometr PR1 na progu wzbu-
dzenia – terkotu. Wstaw jako
C1 kondensator 100uF – teraz
bez ryzyka wzbudzenia można
wyraźnie zwiększyć rezystancję
PR1, czyli zwiększyć wzmoc-

nienie. Po wstawieniu C1=1000uF prawdopo-
dobnie będzie można zwiększyć rezystancję
PR1 do maksimum. Przynajmniej u mnie tak
było – nawet przy maksymalnej oporności
PR1 terkot się nie pojawił, ale w słuchawkach
wystąpił silny przydźwięk sieci – wzmocnio-
ne zakłócenia z sieci energetycznej, przenika-
jące na wejście.

Warto przeprowadzić takie próby z roz-

wartym mikrofonem i różnymi pojemnościami
C1 zarówno przy zasilaniu ze stabilizowane-
go zasilacza sieciowego, jak i przy zasilaniu
bateryjnym – efekty będą inne. Podczas takich
eksperymentów zapewne zauważysz, że przy
dużym wzmocnieniu, oprócz szumu, w słu-
chawkach wyraźnie słychać przydźwięk (brum)
sieci 50Hz. Na razie ten wątek pominiemy.

Jeśli chcesz, możesz też sprawdzić zacho-

wanie układu, po usunięciu kondensatorów
filtrujących C3, C4, C7, C8. Mój model pra-
cował w miarę poprawnie nawet po usunięciu
tych czterech kondensatorów. Nie lekceważ
jednak problemu filtrowania (odsprzęgania)
obwodów zasilania i sztucznej masy – nie-
kiedy brak takich kondensatorów powoduje
dziwne, nie zawsze występujące, a przez to
trudne do zdiagnozowania problemy. Niech
zawsze Twoje układy mają takie konden-

satory odsprzęgające. Kosztują niewiele, a
zaoszczędzą Ci wielu kłopotów.

Opisane próby z kondensatorami C1, C3,

C4, C7, C8 są bardzo pouczające i powinieneś
obowiązkowo je wykonać, ale nie zapomnij,
że układ z rysunku 16, zasilany z baterii 9V,
jest też znakomitą zabawką.

A teraz kilka innych propozycji. Nasz

wzmacniacz ma dużą rezystancję wejścio-
wą, praktycznie równą R5, dlatego w roli
mikrofonu można wykorzystać inne, zupełnie
nietypowe przetworniki.

Na początek zamiast mikrofonu wstaw...

fotorezystor według rysunku 19a. Otrzymałeś
mikrofon świetlny. Możesz go wypróbować,
skierowując go na różne źródła światła, w
tym na świetlówki i żarówki. Sprawdź, jak
reaguje on na sygnał podczerwieni z pilota od
sprzętu RTV. Ponieważ nagłe zmiany oświet-
lenia mogą powodować zaniki dźwięku w
słuchawkach, możesz zmniejszyć pojemność
C2 do 10nF, a nawet 1nF – wtedy takich zani-
ków nie będzie.

Fotorezystor to stosunkowo powolny prze-

twornik. Zamiast niego lepiej byłoby wstawić
fotodiodę lub fototranzystor. Wprawdzie w
zestawie EdW A07 nie ma fotodiody, ale może
masz takową z wcześniejszych wypraw na

Oślą łączkę. Gdybyś wyko-
rzystał fotodiodę, możesz
ją włączyć w dowolnym
kierunku. Włączając foto-
diodę w kierunku zaporo-
wym według rysunku 19b,
koniecznie zwiększ wartość
R1 z 2,2k

Ω do 100kΩ.

Włączając fotodiodę w kie-
runku przewodzenia, możesz
albo pozostawić rezystor R1
(2,2k

Ω...100kΩ), albo usu-

nąć według rysunku 19c.
Od biedy w roli fotodiody,
czyli elementu odbiorcze-
go, mógłbyś użyć zwykłej,
czerwonej diody LED, ale
powinna to być dioda z
przezroczystą soczewką.

R2 1k

2,2k

100k

1...
22M

L
1 H...
100mH

C1
100...

1000 F

1...100nF

100nF

fotodioda
lub
LED czerw.

antenka
15cm
drutu

Rys. 19

Elektronika dla początkujących,

czyli wyprawy na oślą łączkę

Ćwiczenie 4. Podsłuchiwacz różnych sygnałów

EdW A07

Ośla łączka

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Ośla łączka

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Przy barwionej soczewce efekt będzie dużo
gorszy, wręcz żaden.

A teraz usuń całkowicie elementy obwodu

polaryzacji R1, R2, C1. Musisz wiedzieć,
że zamiast mikrofonu elektretowego można
zastosować mikrofon dynamiczny. Wtedy nie
są potrzebne obwody polaryzacji, bo taki
mikrofon sam z siebie wytwarza niewielkie
napięcie. Warto też dla ciekawości zastosować
w roli mikrofonu dynamicznego... zwyczajny
głośnik według rysunku 19d. Wypróbuj taką
wersję! Zwykły głośnik, np. ten malutki,
który masz w zestawie EdW A07, ma czułość
zdecydowanie mniejszą niż mikrofon elek-
tretowy i ogólnie da słaby efekt. Niemniej
przekonasz się, że niewątpliwie głośnik może
być mikrofonem.

Bardzo interesujące efekty można uzyskać,

dołączając do wejścia membranę piezo (ale
nie brzęczyk piezo, tylko samą membranę, bez
elektorniki) według rysunku 19e. Membranę
taką (w obudowie) masz w zestawie EdW A07.
Membrana piezo jest odwracalnym, czyli dwu-
kierunkowym przetwornikiem elektroakustycz-
nym o specyficznych cechach. Z powodzeniem
może pracować jako mikrofon, ale oporność
wewnętrzna takiego mikrofonu jest bardzo duża
i duża musi też być rezystancja wejściowa
wzmacniacza, wyznaczona przez R5. Wystarczy
R5 o wartości 1M

Ω, ale można wypróbować

działanie przy R5=10M

Ω lub 22MΩ. Taki pie-

zoelektryczny mikrofon da duży sygnał i trzeba
będzie zmniejszyć wzmocnienie.

Niesamowite efekty można uzyskać,

wykorzystując piezoelektryczny mikrofon
kontaktowy, który będzie reagował nie na
drgania powietrza, tylko wibracje ciał stałych
lub cieczy. W zasadzie należałoby przykleić
membranę piezo, np. na szybie, ścianie, ale
możesz próby przeprowadzić bez klejenia,
dociskając samą membranę do drgających
przedmiotów. Zanurzenie zaizolowanej przed
wpływem wilgoci membrany w wodzie da
hydrofon, czyli podwodny mikrofon.

Nasz czuły wzmacniacz może też być sku-

tecznym wykrywaczem wolnozmiennych pól

magnetycznych i elektrycznych. Włącz według
rysunku 19f pętlę zawierającą kilka zwo-
jów drutu lub popularny miniaturowy dławik,
podobny do rezystora. Zbliż potem układ z
tym dławikiem do pracującego transformatora
– przekonasz się, że w pobliżu transformatora
pola magnetyczne 50Hz jest silniejsze.

Możesz też zrobić z naszego wzmacniacza

wykrywacz pola elektrycznego – wystarczy
do wejścia dołączyć kilkunastocentymetrowy
kawałek drutu – antenkę, według rysunku
19g. Warto wtedy zasilić przyrząd z baterii. W
tym wypadku jednak możesz zaobserwować
dziwne na pozór zachowania. Nie przejmuj
się tym. Sprawdź, czy dwie ostatnie wersje
mogłyby być wykrywaczem prze-
wodów energetycznych w ścianach.

Możesz wypróbować jeszcze inne

przetworniki, które są dostatecznie
szybkie, by dać sygnały o częstotli-
wościach z zakresu akustycznego.
Nie nadają się tu natomiast powolne
przetworniki, jak na przykład termistor

– zmiany jego parametrów są zbyt powolne, żeby
wykryć je na słuch.

Ja przeprowadziłem szereg testów, także

przy użyciu większych, lepszych słuchawek.
Mój zmodyfikowany model z membraną
piezo i innymi testowanymi przetwornikami
jest pokazany na fotografii 20

Gorąco namawiam Cię, żebyś nie poprze-

stał na przeczytaniu tego opisu! Zrealizuj pro-
ponowane ćwiczenia! Nie żałuj na to czasu.
Doświadczenia, które zdobędziesz, okażą się
ogromnie cenne, a przy okazji zaznasz wiele
radości, odkrywając tajemnice świata dźwięków.

Piotr Górecki

Testy podsłuchiwacza z wyjętym mikro-

fonem potwierdziły, że samowzbudzenie
może też wystąpić na drodze innej niż aku-
styczna. Problem występuje szczególnie w
przypadku mikrofonu elektretowego, gdzie
szkodliwe sprzężenie następuje przez dodat-
nią szynę zasilania i obwód polaryzacji
mikrofonu. Problem został już po części
zasygnalizowany wcześniej na rysunku
7 oraz w Technikaliach na rysunku L.
Stwierdziliśmy wtedy lakonicznie, że
problem polega na przenikaniu „śmieci” z
dodatniej szyny zasilania. Te „śmieci” nie
tylko zwiększają poziom szumów. W grę
wchodzi też ryzyko samowzbudzenia. Nie
byłoby żadnego problemu, gdyby napię-
cie zasilające było „idealnie czyste”. Ale

nigdy tak nie jest. W przypadku samowzbu-
dzenia przez obwody zasilania nie interesuje
nas poziom szumów, wytwarzanych przez
zasilacz. Przyczyną problemu jest niezerowa
rezystancja obwodu zasilania. Gdyby źródło
zasilania było idealne, o zerowej rezystancji
wewnętrznej, jak na rysunku A1, to nie
byłoby problemu samowzbudzenia przez

obwód zasilania. W rzeczywistości każdy
zasilacz i każda bateria mają jakaś rezystancję
wewnętrzną R

, a do tego dochodzi niewiel-

ka, ale jednak znacząca rezystancja drutów i
ścieżek (R

). W rezultacie możemy naryso-

wać schemat zastępczy naszego podsłuchiwa-

TECHNIKALIA

const

ZAS

Rys. A1

const

ZAS

Rys. A2

Fot. 20

Uwaga!

Nie zlekceważ proponowanych ćwiczeń!

Wszystkiego opisać się nie da.

Trzeba tego osobiście „dotknąć”.

Nie szczędź czasu na eksperymenty!

Ośla łączka

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

cza szeptów jak pokazuje
rysunek A2. Prąd zasilania
I

wywołuje na szkodliwej

rezystancji obwodu zasi-
lania (Rs) spadek napięcia
Us = I

*Rs. Rzeczywiste

napięcie zasilające U

ZAS

nie jest jednakowe i równe
E, tylko zmienia się, zależ-
nie od prądu I

. Na razie

nie widać może przyczy-
ny problemów, ale trzeba
pamiętać, że w czasie pracy, przez głośnik
(słuchawki) płynie stosunkowo duży prąd
zmienny. Co najważniejsze, prąd zasilania
I

, znacząco zmienia swoją wartość, zależnie

od sygnału w głośniku. Czyli na rezystancji
Rs występuje niewielkie napięcie zmienne.
Oznacza to, że napięcie zasilające U

ZAS

nie

jest „czyste”, tylko występuje tam niewielka
składowa zmienna. I właśnie ta składowa
zmienna przechodzi przez rezystor Rp wprost
na wejście wzmacniacza, jak pokazuje to
rysunek A3. Wzmacniacz ją wzmacnia i
dostarcza wzmocniony sygnał do głośnika,
powodując wahania prądu zasilania.

Niewątpliwie występuje tu sprzężenie

zwrotne. Sytuacja jest skomplikowana i w
pewnych warunkach i dla pewnych częstotli-
wości sprzężenie to jest ujemne, dla innych
dodatnie. W każdym razie sprzężenie to jest
niewielkie. Tym mniejsze, czym mniejsza jest
rezystancja R

, będąca sumą R

Jeśli wzmocnienie wzmacniacza jest nie-

wielkie, problemu nie ma. Ale przy odpowied-
nio dużym wzmocnieniu, dla jakiejś częstotli-
wości, wypadkowe sprzężenie staje się dodat-
nie i na tyle silne, że następuje powstanie i
utrzymanie drgań. Ponieważ
w obwodzie zasilania zazwy-
czaj włączone są też konden-
satory o znacznej pojemno-
ści, opóźniają one zmiany i
częstotliwość drgań jest mała
– my zaobserwowaliśmy ter-
kot o częstotliwości kilku
herców.

Aby zmniejszyć sygnał

przechodzący z szyny zasi-
lania na wejście, zastoso-
waliśmy filtr R2C1. Także
rezystancja wypadkowa

( d y n a m i c z n a )
mikrofonu lub
innego przetwornika R

, tworzy z rezystan-

cją R

dzielnik, zmniejszający szkodliwy

sygnał – rysunek A4. Sprawdziliśmy prze-
cież, że czym większa pojemność C1, czyli
czym lepiej filtr ten tłumi tętnienia z szyny
zasilania, tym bardziej mogliśmy zwiększyć
wzmocnienie bez ryzyka wystąpienia ter-
kotu. Kondensator C1 zwiera te szkodliwe
sygnały do masy - zmniejsza je.

A gdy podczas testów zamiast mikrofonu

wstawiliśmy zworę, czyli zmniejszyliśmy R

do zera, to skutecznie zwarliśmy te szkodliwe
przebiegi do masy i praktycznie całkowicie
zlikwidowaliśmy przenikanie szkodliwego
sygnału z szyny zasilania na wejście – mogli-
śmy wtedy bez ryzyka zwiększać wzmocnie-
nie potencjometrem PR1.

Takie szkodliwe sygnały mogą przenikać

do układu nie tylko przez rezystory R1 (R

)

i R2, ale też przez rezystor R3 w obwodzie
sztucznej masy. Dlatego stosujemy konden-
satory C3, C4, zwierające takie „śmieci”
do masy. W tłumieniu pomagają też kon-
densatory C7, C8. Kondensatory te byłyby
niepotrzebne, gdyby zasilacz miał zerową

rezystancję wewnętrzną
i gdyby zapewnił „ide-
alnie czyste” napięcie
zasilania

W sumie przyczyną

samowzbudzenia zawsze
jest przenikanie sygnału
z wyjścia wzmacniacza
na jego wejście. W ćwi-
czeniach zaobserwowa-
liśmy dwie drogi: aku-
styczną z głośnika do
mikrofonu i elektryczną

przez dodatnią szynę zasilania. Ale oprócz
tego występują jeszcze inne drogi przenikania
sygnału z wyjścia na wejście.

Otóż przyczyną samowzbudzenia mogą

też być szkodliwe spadki napięcia w obwo-
dzie masy. Tylko teoretycznie obwód masy
wszędzie ma jednakowy potencjał. W rze-
czywistości występują tam rezystancje prze-
wodów i ścieżek, co w dużym uproszczeniu
zilustrowane jest na rysunku A5. Rezystancje
i spadki napięć w obwodzie masy także mogą
być przyczyną samowzbudzenia, dlatego tak
ważne jest prawidłowe prowadzenie obwodu
masy, zwłaszcza tych jej fragmentów, gdzie
płyną duże prądy. Na razie nie będziemy
jednak wnikać w szczegóły tego obszernego
zagadnienia.

Poważne problemy z samowzbudzeniem

występują też we wzmacniaczach, obję-
tych pętlą globalnego ujemnego sprzężenia
zwrotnego. Przy wysokich częstotliwościach
sprzężenie z ujemnego staje się dodatnie i
wzmacniacz wzbudza się, na takich wyso-
kich, zwykle ponadakustycznych częstotli-
wościach. Ale to też oddzielny, bardzo sze-

roki temat.

Przyczyną kłopo-

tów może być również
przenikanie sygnału
z wyjścia na wejście
przez pole magne-
tyczne i elektryczne
– samowzbudzenie
może powstać także w
ten sposób, ale raczej
tylko w niedbale zrea-
lizowanych wzmacnia-
czach o bardzo dużym
wzmocnieniu.

TECHNIKALIA

Rys. A3

Rys. A4

TL082

zas

TL082

Rys. A5

R E K L A M A

Na sierpień przygotowałem lekki, wakacyjny
temat, dotyczący diod LED RGB. Przypominam,
że dioda LED RGB zawiera trzy struktury,
świecące podstawowymi kolorami: R (red)
– czerwonym, G (green) – zielonym i B (blue)
– niebieskim. Są to kolory podstawowe, więc
zmieszanie ich w odpowiednich proporcjach
pozwala uzyskać dowolną barwę światła.

Wprawdzie podobny temat był cztery lata

temu (EdW 4/2006 zadanie nr 122 –

Zaproponuj

wykorzystanie trzykolorowych diod LED RGB

lub LED ultrafioletowych), ale przy obecnym
tempie rozwoju cztery lata to cała epoka. W
ostatnich miesiącach pojawiają się na rynku,
coraz nowe i co ważne, coraz tańsze diody LED

RGB. Dawniej dla hobbystów dostępne były
jedynie diody RGB w klasycznej obudowie
– patrz fotografia 1. Obecnie oprócz znanych
od dość dawna tego rodzaju klasycznych diod,
dostępne są też inne, mniejsze i większe, wiele
w obudowach SMD – fotografia 2. Co bardzo
ważne, po sensownych cenach dostępne są
także diody RGB znacznej mocy (1...3W, a

nawet więcej) – fotografia 3. W związku ze
spadkiem cen pojawiły się też moduły, listwy
i taśmy, zawierające wiele diod LED RGB
– przykłady na fotografiach 4 i 5.
I oto mamy temat zadania 174:
Zaproponuj wykorzystanie pojedynczych
diod LED RGB albo dowolnych zestawów,
modułów czy taśm diod RGB.

Szkoła Konstruktorów ma trzy klasy (Zadanie główne, Co tu nie gra? i Policz). Każdy Czytelnik „Elektroniki dla Wszyst-
kich” może nadesłać rozwiązane jednego, dwóch lub wszystkich trzech zadań Szkoły z danego numeru. Rozwiązania
można nadsyłać zwykłą pocztą albo mailem. Paczki z modelami i koperty zawsze adresujcie: AVT – EdW ul. Leszczy-
nowa 11 03-197 Warszawa i koniecznie podawajcie na kopercie czy paczce zawartość, np. Szko174, Jak8, NieGra174,
#8, itd. Autorzy rozwiązań zadania głównego jeśli chcą, mogą też przysyłać fotograﬁ e swej osoby (portret), które będą
zamieszczone przy rozwiązaniu zadania.

Osoby, które nadsyłają rozwiązanie e-mailem, powinny wysłać je na adres: szkola@elportal.pl (

szkola, a nie szkoła). W tytule maila i w na-

zwach wszystkich załączników, oprócz nazwy konkursu i numeru zadania, umieśćcie także swoje nazwisko (najlepiej bez typowo polskich liter),
na przykład:

Szko174Kowalski, Policz174Zielinski, NieGra174Malinowski, Jak8Krzyzanowski.

Regularnie potwierdzam otrzymanie wszystkich e-maili kierowanych na adres

szkola@elportal.pl oraz szkola@edw.com.pl. Jeśli więc w ter-

minie kilku dni po wysłaniu maila do Szkoły nie otrzymacie mojego potwierdzenia, prześlijcie pliki jeszcze raz (do skutku).

Bardzo proszę wszystkich uczestników, także osoby nadsyłające prace e-mailem, żeby podawały imię, nazwisko, adres zamieszkania oraz

wiek. Jest to pomocne przy opracowywaniu rozwiązań, ocenie prac oraz wysyłce upominków i nagród (dane osobowe będą wykorzystane wy-
łącznie w związku z oceną prac i nagrodami). Jeśli na łamach czasopisma nie chcecie ujawniać swoich danych – napiszcie, a zachowam dyskre-
cję, podając albo pseudonim, albo imię i pierwszą literę nazwiska, ewentualnie miejscowość zamieszkania.

Mam też prośbę dotyczącą kwestii technicznych. Na schematach podawajcie wartości elementów, a dodatkowo zamieśćcie

Wykaz elementów

w tekście. Taka podwójna informacja pomaga wyłowić ewentualne błędy.

Bardzo proszę, żebyście unikali plików w formacie .docx z najnowszego Worda. Zapiszcie plik w „zwykłym” formacie .doc. Możecie nato-

miast śmiało przysyłać pliki .odt z darmowego OpenOfﬁ ce.

Nie umieszczajcie ilustracji w tekście! Wszystkie ilustracje (fotograﬁ e i rysunki) powinny być przesłane jako oddzielne pliki. Bardzo proszę

też o przysyłanie schematów, projektów płytek i wszelkich innych rysunków w popularnych formatach, na przykład PDF, JPG, GIF czy PNG, i
to także wtedy, gdy przysyłacie oryginalny, źródłowy plik z danego programu projektowego (sch, pcb, brd, itp.).

Wystarczy przysłać mailem postać elektroniczną, ale jeśli ktoś chce przysłać dane na nośniku, niech to będzie płyta CD lub DVD. W miarę

możliwości nie przysyłajcie materiałów na starych 3,5-calowych dyskietkach, bo nie mamy już w redakcji komputera z takim napędem i dyskiet-
ka stwarza spory kłopot. Jeśli ktoś pisze tekst na komputerze i przysyła do mnie wydruk w kopercie, to niech także przyśle e-maila z plikiem
tekstowym (.DOC, .TXT, .ODT), co znacznie ułatwi zacytowanie całości lub fragmentu rozwiązania. Nie jest konieczne przysyłanie papierowych
wydruków. Jeśli jednak nadsyłacie model, zawsze dołączajcie wydruk własnoręcznie podpisanego i opatrzonego datą oświadczenia (w tym
wypadku musi to być papierowy, podpisany wydruk, a ewentualny plik nie jest potrzebny):

Ja, niżej podpisany, oświadczam, że projekt/artykuł

pt.:………………………………………………………………………………………………………………………………………………, który przesyłam do

redakcji „Elektroniki dla Wszystkich”, jest moim osobistym opracowaniem i nie był wcześniej nigdzie publikowany.

Zadanie główne nr 174

Szkoła

Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Sponsorem nagród (obudów) jest ﬁ rma LC Elektronik

Fot. 1

Szkoła Konstruktorów

Jeśli chodzi o dostępne diody, to wystarczy
zajrzeć do oferty sklepu internetowego AVT
(

www.sklep.avt.pl), gdzie oprócz pojedynczych

diod, można znaleźć moduły i paski diod RGB.
W innych sklepach dostępne są jeszcze inne
diody i moduły. Już sam wygląd może być
inspiracją dla licznych interesujących zastoso-
wań. Poświęćcie więc trochę czasu i poszukaj-
cie w Internecie rozmaitych diod RGB.

Ale uwaga! Nie znaczy to, że trzeba takie

diody kupić. Przecież w ramach zadania 174
wcale nie trzeba realizować modelu. Zgodnie
z tematem zadania wystarczy

zaproponować

sposób wykorzystania. W tym celu warto też
bliżej zapoznać się z danymi technicznymi i
sposobami sterowania.

Uwaga!

Każdy Autor, nadsyłając rozwiązanie

zadania głównego może dołączyć też swoją
fotografię (portret). Fotografia zostanie
opublikowana w artykule, omawiającym

nadesłane rozwiązania.

Domyślam się, że większość propozycji

będzie dotyczyć rozrywki. I bardzo dobrze!

Ale zachęcam też, żebyście zastanowili

się nad innymi, „nierozrywkowymi” spo-
sobami wykorzystania. Dostępne są diody
mocy LED RGB i pozwalają one na reali-
zację pomysłów dotychczas niedostępnych

dla zwykłych śmiertelników. Diody RGB
pozwalają płynnie regulować barwę światła
i uzyskać światło białe o potrzebnej tempe-
raturze barwowej. Znów polecam Waszej
uwadze zastosowania „okołofotograficzne”,
choćby realizację lampy pierścieniowej do
makrofotografii.

Jestem przekonany, że i tym razem przed-

stawicie wiele interesujących pomysłów, a
niektóre zrealizujecie. Jak zwykle czekam
zarówno na prace praktyczne, jak i teore-
tyczne. Zachęcam do udziału w tym kolo-
rowym, wakacyjnym zadaniu wszystkich
sympatyków Szkoły!

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Temat zadania 169 brzmiał: Przedstaw propo-
zycję układu lub zestawu służącego do nauki
(edukacji) lub do eksperymentów

Zadanie było specyficzne, dawało szerokie

pole do popisu, a Wy jak zwykle zaskoczyli-
ście mnie pozytywnie wieloma interesujący-
mi pomysłami. Z przyjemnością sześć prac
zakwalifikowałem do publikacji.

Rozwiązania teoretyczne

23-letni Marcin Sikorski nadesłał krótkiego
maila z propozycją, żeby

zrobić tablicę z

bramkami cyfrowymi do pokazów w szkole.

19-letni Sebastian Więcek z Warszawy

napisał w mailu, że przymierza się do budowy
stanowiska uruchomieniowego do proceso-
rów AVT. Miał przysłać dalsze informacje,
w tym fotografie, ale do momentu oddania
materiałów do drukarni takie informacje do
mnie nie dotarły.

29-letni Jarosław Puszczyński z Piły

tak przedstawił swój „układ do nauki”:

przeczytaniu treści zadania szybko wpadłem

na pomysł układu pomocnego w edukacji

elektronicznej. Zabrakło jednak czasu i nie

udało mi się przejść do części praktycznej,

w ostatnim dniu przesyłam więc tylko roz-

ważania teoretyczne :( Wszystko, na razie,

jest w głowie i czeka na próby realizacji.

Sam układ jest prosty, a chodzi o testowanie

skuteczności radiatorów. Często trudno się

zorientować, jak wielki radiator czy kawałek

blachy należy zastosować, aby wystarczająco

schłodzić tranzystor czy stabilizator napięcia.

Dlatego dobrze byłoby mieć rozeznanie, o ile

jakiś radiator jest lepszy od innego. Można

więc zrobić układ, który mierzyłby skutecz-

ność chłodzenia. Przychodzą mi na myśl

dwa sposoby określenia skuteczności. Jeden

to liczenie czasu osiągnięcia zadanej tem-

peratury radiatora (od momentu włączenia

zasilania), drugi to mierzenie osiąganej mak-

symalnej temperatury radiatora. Pierwsza

wersja wymagałaby jakiegoś licznika w for-

mie timera (i do tego jakiś wyświetlacz oraz

termistor zatrzymujący czas). Druga wersja

to termistor plus np. drabinka diodowa, która

pokazywałaby temperaturę zamienioną na

napięcie. Taki układ powinien mieć zabez-

pieczenie w postaci dodatkowego termistora,

który odłączałby mierzony element od prądu

przy przekroczeniu granicznej temperatury.

Można także wykorzystać czujnik DS1820

podłączony do komputera, by obserwować

czas i temperaturę na monitorze. Elementem,

do którego podłączałoby się radiator, byłby

np. tranzystor czy stabilizator napięcia (...)

Obwód testowy powinien być zrobiony tak,

aby można było prosto obliczyć wydzielaną

moc. Dzięki temu oprócz badania wzajemnej

skuteczności różnych radiatorów możliwe by

było podanie, z jaką mocą radzi sobie dany

radiator (oczywiście tak z grubsza). Napięcie

zasilania powinno wynosić 12V, aby możliwe

było podłączenie wentylatorów komputero-

wych i testowanie radiatorów wraz z dodatko-

wym chłodzeniem w postaci wiatraczka.

Miernik czy tester radiatorów to bardzo

interesująca propozycja. Ja ze swej strony
dodałbym trzeci sposób, który pozwoliłby
lepiej określić możliwości radiatorów. Otóż
bardzo ważna jest temperatura radiatora –
czym wyższa, tym więcej ciepła może on
rozproszyć do otoczenia, przy czym zależność
nie jest liniowa. Należałoby zrealizować ste-
rownik z możliwością pomiaru temperatury.
Właściwie byłby to... regulator temperatury,
który tak dobrałby moc wydzielaną w tran-
zystorze pomiarowym, żeby uzyskać zadaną
temperaturę maksymalną. Wtedy wystarczy
sprawdzić, jaka jest moc strat tranzystora przy
tej temperaturze.

Idea jest naprawdę bardzo dobra, wręcz

znakomita, ponieważ pozwala dokładnie
sprawdzić możliwości radiatorów w róż-
nych warunkach pracy. Problem tylko w
tym, co i jak należy mierzyć?

Otóż dla określenia maksymalnych prak-

tycznych możliwości należałoby mierzyć
temperaturę złącza i test przeprowadzić dla
górnej katalogowej temperatury złącza, rów-
nej +150°C. Wtedy zapewne radiator będzie
miał temperaturę powyżej +100°C, co oczy-
wiście grozi oparzeniem. Ale zamknięty w
obudowie jak najbardziej mógłby pracować
w takich warunkach. W każdym razie w takiej

Rozwiązanie zadania głównego 169

Fot. 2

Fot. 3

Fot. 4

Fot. 5

Szkoła Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

wersji należałoby mierzyć temperaturę złącza
tranzystora. Zdecydowanie najdokładniejszy
pomiar polegałby na kontrolowaniu napięcia
przewodzenia na którymś ze złączy tranzysto-
ra pomiarowego, najprościej złącza baza-emi-
ter, które, jak wiadomo, zmniejsza się z tem-
peraturą. Na pierwszy rzut oka wygląda to na
bardzo trudne zadanie, ale może wystarczyłby
stosunkowo prosty układ według rysunku 1?
Wskaźnikiem będzie... zwykły woltomierz.
Podstawą pomysłu jest fakt, że prąd płyną-
cy przez tranzystor pomiarowy T

jest nie-

zmienny, wyznaczony przez źródło prądowe.
Zakładając niezmienne wzmocnienie prądo-
we tranzystora, co nie do końca jest prawdą,
mamy niezmienny (w przybliżeniu) prąd bazy
T

i napięcie U

tranzystora zależne od

temperatury złącza. Tuż po włączeniu układu
tranzystor będzie miał temperaturę poko-
jową, a podczas pracy temperatura będzie
rosnąć, czyli maleć będzie napięcie U

. Na

tranzystorze będzie występować maksymalne
napięcie, bliskie napięciu +U

ZAS

. Wtedy moc

wydzielana w tranzystorze będzie największa,
równa iloczynowi prądu i napięcia P=I

Wystarczyłoby zastosować nieskomplikowa-
ny regulator, mierzący napięcie U

, który

nie dopuści do jego nadmiernego obniżenia,
czyli do nadmiernego wzrostu temperatury.
Ograniczenie będzie polegać na znikomym
zwiększeniu prądu bazy T

, żeby napięcie

kolektora (U

) zmniejszyło się, co oznacza

zmniejszenie strat. W praktyce po włączeniu
zasilania napięcie U

wskazywane przez

woltomierz będzie się stopniowo zmniejszać.
Układ osiągnie stan równowagi termicznej. Po
ustabilizowaniu się napięcia należy po prostu
odczytać wskazanie woltomierza, pomnożyć
przez prąd, co da moc w watach. Gdy prąd
kolektora miałby wartość 1A, wskazanie wol-
tomierza w woltach będzie jednocześnie mocą
strat, wyrażoną w watach.

Zaletą takiego rozwiązania jest też zabezpie-
czenie tranzystora T

– pomiar bez żadnego

radiatora spowoduje szybkie nagrzanie i usta-
bilizowanie się napięcia U

na niskim pozio-

mie (bez radiatora moc strat tranzystorów w
obudowach TO-220 wynosi około 2W).

Inny sposób to pomiar temperatury nie

złącza, tylko radiatora. Ale tu jest duży kło-
pot praktyczny, bo radiatory są różne. Pomiar
przez dotykanie radiatora jakąś sondą będzie
obarczony poważnym, niekontrolowanym
błędem. Wtedy sensownym sposobem wyda-
je się zamocowanie sondy pomiarowej nie
na radiatorze, tylko na tranzystorze T

, żeby

uzyskać jak najlepszy kontakt termiczny. Tą
sondą może też być złącze PN tranzystora.
Wtedy układ mógłby wyglądać mniej więcej
jak na rysunku 2. W każdym przypadku do
rozwiązania jest problem kalibracji: jak okre-
ślić wartość temperatury na podstawie napię-
cia na złączu PN. Ale to można rozwiązać na
kilka sposobów, zwłaszcza w mniej precyzyj-
nych testerach. Zachęcam do prób realizacji
tego rodzaju mierników! A Autorowi pomysłu
przydzielam upominek i dwa punkty.

Ryszard Pichl z Gdyni napisał:

Właściwie

pomysł na ten przyrząd powstał przy okazji

zadania głównego 167, jednak z powodu braku

czasu umarł śmiercią naturalną, aby zaistnieć

ponownie przy okazji zadania głównego 169.

(…) Gdy chcemy zdjąć charakterystykę tran-

zystora lub dobrać tranzystory w pary, to w

zasadzie jesteśmy bezradni, bo znajomość

wzmocnienia prądowego dla jednej wartości

prądu kolektora może być niewystarczająca.

(…) Cchcę przedstawić przyrząd (...) koziołek,

umożliwiający zdejmowanie różnych charak-

terystyk tranzystorów dla różnych wartości

parametrów (…), dopiero to pozwoli dobrać

tranzystory w prawdziwe pary. Podobnie dla

tranzystorów MOSFET (...) Dla tyrystorów

można wyznaczyć minimalne napięcie załą-

czenia bramki V

i prąd bramki I

, jak

również prąd podtrzymania I

. (…) Trudny do

realizacji jest sposób podłączenia badanych

elementów do koziołka (...) trzeba wyprowa-

dzenia zwielokrotnić i połączyć równolegle

(...), żeby do testów można było podłączać

te elementy bez potrzeby ich lutowania lub

wyginania wyprowadzeń. (...) Do pomiaru

napięcia i prądu proponuję zastosować dwa

kity AVT–2270 – Moduł miliwoltomierza do

zasilaczy (...), znając napięcie i prąd łatwo

można wyliczyć rezystancję. Można też (...)

dokonywać pomiaru napięcia i prądu (...)

fabrycznymi multimetrami. (…) Koziołek musi

zawierać dwa oddzielne, stabilizowane zasi-

lacze regulowane w zakresie od 0V do 26V

(…) LM317T z LM113 (…) Do realizacji połą-

czeń zastosowałem dwa (…) przekaźniki Pk1

i Pk2, sterowane czteropozycyjnym, podwój-

nym przełącznikiem obrotowym S1 (...):

– tranzystory NPN, MOSFET N, tyrystory,

– tranzystory PNP, MOSFET P,

– JFET-y z kanałem N,

– JFET-y z kanałem P.

(…) W koziołku powinien się też znaleźć

zależny przełącznik S3, „ISOSTAT” do prze-

łączania typowych rezystancji obciążenia (...)

oraz dodatkowe, regulowane źródło prądo-

we (...) zbudowane ze stabilizatora napięcia

L7805CV (…) Do zdejmowania charaktery-

styk wejściowych i wyjściowych tranzystorów

należy przełącznikiem S1 wybrać rodzaj i typ

tranzystora, zostawiając przełącznik S2 w sta-

nie rozwartym (…) Do przełączania zakresów

służy przełącznik S8:

1. pomiar napięcia i prądu zasilacza S2 oraz

napięcia bramki GS,

2. pomiar napięcia zasilacza S1,

3. pomiar napięcia i prądu kolektor-

-emiter, V

, I

, lub dren - źródło, V

, I

4. pomiar napięcia i prądu baza - emiter, V

, lub napięcia bramka - źródło, V

5. pomiar napięcia i prądu źródła prądowe-

go, V

Źr

., I

Źr

REG

I =const

max

ZAS

radiator

OUT

ADJ

OUT

ADJ

IN OUT

GND

R2
110

R4
110

100n

C10

100n

C10

100n

C1
1000

C7
1000

C
B

A
G

P k1

P k2

(+)

(-)

(+)

(-)

(+)

(-)

(+)

(-)

NPN,MkN

PNP,MkP

JFETkN

JFETkP

RB 470k

RL 0

RL 1
1k2

RL 2
3k3

RL 3
4k7

RL 4
5k6

RL 5
6k8

RL 6
8k2

RL 7
10k

RL 8
18k

RL 9
47k

RL 10
68k

RL 1

RL 2

RL 3

RL 4

RL 5

RL 6

RL 7

RL 8

RL 9

RL 10

RL 11
100k

RL 11

RL 12
220k

+Izr

- Izr

S 1B

S 1A

D,C

S,E

,Tyr.

S 1

0
W

100

0
W

1mA

10mA

100mA

(+)

(-)

R5*1

1,1k

AVT 2270

10V

100V

HI 31

LO 30

CON

+5V

N
2

CON

+5V

N
2

GND

/BP
21

D
B

P
2

GND

/BP
21

D
B

P
2

CON1

CON1C

S 2

, GS

RT 1k

Tyr.

C
A
G

TS40 047

230V~

2*24V~
2*085A

230V~

2*24V~
2*085A

R1
3,3k

R4
5,1k

DZ 1
11,3V

DZ 2

4,3V

DZ 2

4,3V

T1 BC 639

T2 BC 639

100

C8
100

220

C5
100

C11
100

3,3k

P1
2,2k

P2
2,2k

LM
113

C6
100n

C13
100n

100

C12

100

C12

100

P3
4,7k

R6
330

C15

C14
100n

L7805CV

LM 317T

+33,14V
-10%,29,8V
+5%, 34,8V

0...26V

RSM 822-S 012

2*RSM 822-S 005

D 5

D 6

Pozost.

S 2

S 3

S 4

S 5

S 6

S 7

S 8

G 1

G 2

G 3

, DS

, GS

Rys. 4

Rys. 2

Rys. 3

REG

I =const

max

ZAS

radiator

Rys. 1

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

(…) Testowane elementy podłączane są do

trzech gniazd: G1 - bipolarne, G2 - MOS-

FET-y i JFET-y, G3 - tyrystory.
Schemat proponowanego przyrządu pokaza-
ny jest na rysunku 3. W Elportalu wśród ma-
teriałów dodatkowych z tego numeru można
też znaleźć szerszy, oryginalny opis układu
oraz schemat (

Pichl.zip 282kB). A Autorowi

za tę rozbudowaną propozycję przydzielam
upominek i punkty.

Michał Grzemski z Grudziądza zaczął

następująco:

(...) Proponuję stworzyć taką

płytkę uniwersalną, na której można badać

wzmacniacz operacyjny (WO) w różnych kon-

figuracjach (sumator, wzm. odwracający, nie-

odwracający, wtórnik, detektor szczytu, układ

sample hold, komparator itp.). [Na rysunku
4

pokazany jest schemat]. W miejsce wyzna-

czone cyframi można wpinać elementy two-

rzące odpowiednią konfigurację pracy WO.

Te elementy proponuję zrobić na osobnych

płytkach z golpinami. Tak utworzone podze-

społy (zworki, kondensatory, rezystory, diody)

wraz z płytką ze wzmacniaczem operacyjnym

oraz uniwersalnym miernikiem mogą tworzyć

„klocki elektroniczne” do badania WO.

W załączniku zamieściłem plik HTML wraz

plikiem napisanym w Javie, który przedstawia

przykładową pracę WO jako detektora szczy-

tu. Jest to tzw. wirtualna konfiguracja WO,

można więc testować i badać zasadę działa-

nia pracy tego układu bez obaw o spalenie

rzeczywistego układu elektronicznego. (…)

Wersja wirtualna pozwala nam na badanie

metodą punkt po punkcie i obserwowanie

wyników na kreślo-

nej charakterystyce

z punktów pomia-

rowych (…) może-

my również badać z

wykorzystaniem gene-

ratora i oscyloskopu,

wówczas przebiegi

obserwujemy jak na

rzeczywistym oscylo-

skopie. Umieszczając

kursor myszki na

mierniku, mamy

możliwość jak w rze-

czywistym mierniku

zmienić jego zakres

pomiarowy. Taki sam

układ można stworzyć

na owej proponowanej

płytce uniwersalnej do

badania WO (...)

Wspomniany plik

HTML dostępny jest w
Elportalu wśród mate-
riałów dodatkowych
do tego numeru EdW
(

Grzemski.zip 72kB).

Co prawda taki wirtu-
alny układ testowy niezbyt dobrze mieści się
w naszej Szkole, jednak pomysł płytki – jak
najbardziej, ale warto byłoby tam dodać kon-
densatory w obwodach zasilania. To mógłby
być układ do pokazów na zajęciach szkol-
nych. Za pomysł przydzielam dwa punkty i
upominek.

Rozwiązania

praktyczne

13-letni Krzysztof Łos z Hubenic
zaproponował

(…) zestaw, który ma

wlutowany procesor np. Atmega8,

stabilizator np. LM7805 i gniazdo

Kanda do programatora. Wszystkie

piny mikrokontrolera (...) powinny

być wyprowadzone na zewnątrz na

jumperkach. W ten sposób powsta-

je bardzo i to bardzo uniwersalny

zestaw do nauki. Pozostałe ele-

menty to tylko płytka stykowa. (…)

Wiem, że to jest proste aż do bólu,

ale moim zdaniem najtańsze roz-

wiązanie i najlepsze, bo

można w nieskończo-

ność to rozwijać (...)

fotografii

6 można zobaczyć
zestaw uruchomienio-

wy z zadania 169 wraz z zaległym układem
testera z zadania 166. Schemat płytki testowej
pokazany jest na rysunku 5. Młodziutkiemu
Autorowi przydzielam kupon oraz 7 punktów.
Adam Kulpiński z Sanoka w sumie nadesłał
trzy rozwiązania. Dwa praktyczne i jedno
można powiedzieć, teoretyczne. Oto ten trzeci
pomysł:

Jest to dość nietypowy pomysł nakle-

jek na układy scalone, przy konstruowaniu

układów na płytce stykowej – bardzo wygod-

ne. Miało być tego więcej, ale na razie mam

tylko tyle. Naklejki na układy CMOS zosta-

ły przerobione z symboli elementów, jakie

redakcja udostępniła do rysowania schema-

tów. Wszystkie naklejki są zwymiarowane pod

wielkość obudowy DIP typowego scalaka.

Nadesłane naklejki pokazane są na rysun-

ku 6. Rysunek ten w postaci PDF i SVG
można też ściągnąć z Elportalu (

Kulpinski.zip

349kB). Takie naklejki rzeczywiście mogą być
dużym ułatwieniem przy wykorzystywaniu
płytek testowych i prototypowych. Bardzo mi
się ten pomysł podoba, bo sam czasem mam
wątpliwości, co do funkcji tej czy innej nóżki
układu scalonego. Jeśli chodzi o dwa pozo-
stałe rozwiązania, to są to

Kalkulator rezy-

storów oraz Płytka pomocnicza do Atmega8.
Modele pokazane są na fotografiach 7 oraz
8. Szczegółów nie podaję, ponieważ kieruję
oba projekty do publikacji. Autor po publi-
kacji otrzyma należne honoraria, a już teraz
za nadesłane rozwiązania, w tym za bardzo
interesujący pomysł naklejek, przydzielam
kupon za 100 zł oraz 8 punktów.

24-letni Krystian Raszewski z Bielawy

tym razem napisał:

Witam i pozdrawiam

całą Szanowną Redakcję. Dawno nie pisałem

z kilku powodów: po pierwsze – lenistwo,

Fot. 6 Modele Krzysztofa Łosa

Rys. 5

Rys. 6

Fot. 7 Kalkulator rezystorów Adama Kulpińskiego

Fot. 8 Płytka Atmega8 Adama Kulpińskiego

Elektronika dla Wszystkich

Szkoła Konstruktorów

Sierpieñ 2010

a drugie, chyba ważniejsze, to brak cie-

kawych pomysłów (...) Pierwszy to układ

i do edukacji i do eksperymentów. (...) Na
fotografii 9

widzimy, jakie możemy sobie

połączenia wykonać. (...) Układ taki może

być bardzo pomocny [np. podczas testów

zwrotnic] kolumn do wieży HI-FI. Gdyby

nam z jakiegoś powodu zabrakło pod ręką

kondensatora, to proszę bardzo, nic straco-

nego: podczas prób mamy do dyspozycji 4

kondensatory (...). Układ świetnie się nadaje

do różnego typu prezentacji np. w szkołach,

kiedy na lekcji są omawiane filtry (...) Drugi

jest układ do nauki znaków drogowych. (...)

Na tablicy są zamieszczone znaki, znajdują

się pod nimi diody, które (...) podświetlają

znaki. Obok będzie wyświetlacz, który będzie

wyświetlał trzy odpowiedzi, w tym jedną pra-

widłową. Teraz mikrokontroler, który „zna”

odpowiedzi, będzie porównywał sygnały ze

znaków „która dioda?” z odpowiedziami

egzaminującego. Jeśli odpowiedź się zgadza,

to doda punkty (...). Kiedy się skończą pyta-

nia, układ odcina impulsy i pokazuje ogólną

liczbę zdobytych punktów, na ile możliwych.

Przydzielam Autorowi upominek i trzy

punkty. Jeśli chodzi o kondensatory, to jeśli
już zastosowane mają być DIP-switche, to
może warto byłoby zrealizować „skrzynkę
z kondensatorami” o pojemnościach od 1nF
2,2nF, 4,7nF, 10nF, 22nF i tak dalej do 1uF
lub 10uF. Drugi układ moim zdaniem ma
sens, jeśli będzie to stosunkowo prosta tab-
lica, która służyłaby tylko do poznania zna-

ków drogowych. W przypad-
ku bardziej złożonych zadań,
warto raczej wykorzystać
programy komputerowe także
dlatego, że znaki praktycznie
się nie zmieniają, a przepi-
sy oraz sposoby szkolenia i
egzaminowania są zmieniane
stosunkowo często.

Roman Braumberger z

Bytomia, którego wiek około
2,5-krotnie przekracza średnią
wieku uczestników Szkoły,
napisał:

Moją propozycją jest

prosta płytka montażowa (11

trzypunktowych złączy i dwa

przełączniki plus wyposaże-

nie: elementy i przewody) do

nauki abecadła elektroniki.

Zadanie z marcowego numeru

zdopingowało mnie do wyko-

nania zestawu edukacyjnego,

który będzie mi przydatny tak

do własnej edukacji, jak i do

szkolenia kogoś chętnego. W

nauce czegokolwiek, najważ-

niejsze jest wyważenie pro-

porcji między teorią a prakty-

ką. Cztery lata temu nabyłem

numer specjalny Elektroniki

dla nieelektroników „Elementarz elektroni-

ki”, do którego do dzisiaj sięgam. Wykonany

zestaw pozwoli w praktyce potwierdzić

zawartą w nim wiedzę oraz przeprowadzić

wiele ciekawych eksperymentów. W moich

próbach wykorzystałem prosty zasilacz i dwa

proste mierni-

ki. Wyliczanie

braków mojej

wiedzy elek-

t r o n i c z n e j

zajęłoby zbyt

dużo miejsca,

dlatego ogra-

niczę się tylko

do pragnień.

C h c i a ł b y m

opanować: zdalne sterowanie radiem, tech-

nikę audio, praktykę w posługiwaniu się

oscyloskopem (na początek z jakąś prostą

przystawką do PC-ta). Interesuje mnie też

robotyka i (na razie teoretycznie) mikrokon-

trolery. Nadzieję na spełnienie tych zamie-

rzeń opieram w dużej mierze na lekturze

kolejnych numerów EdW. Załączam pozdro-

wienia dla Redakcji.

Na fotografii 10 można zobaczyć zestaw

podczas ćwiczenia. Trzy dodatkowe foto-
grafie i rysunek płytki można znaleźć w
Elportalu (

Braumberger.zip 300kB). Za ten

prosty, ale pożyteczny projekt przydzielam
Autorowi nagrodę i pięć punktów.

20-letni Piotr Policht z Rożnowa napisał:

Witam i pozdrawiam całą redakcję EdW :)

Po kilku niespodziewanych problemach, jakie

mnie spotkały i które opisałem w rozwiązaniu

zadania nr 169 Szkoły Konstruktorów prze-

syłam projekt, który nazwałem „Heksik” (od

systemu heksadecymalnego). Każdy progra-

mujący mikrokontrolery spotyka się z różnymi

systemami liczbowymi, które na początku

sprawiają kłopot. W założeniu projekt miał

umożliwiać naukę zamiany liczb w różnych

systemach liczbowych (binarnym, dziesięt-

nym, szesnastkowym) oraz przeliczać liczby

w tych systemach. Jako że mam w swoich

zapasach 3 wyświetlacze z Nokii 3310, posta-

nowiłem wykorzystać jeden z nich. I tu zaczęły

się schody... (…)

Przedstawiony na fotografii 11 układ

może służyć jako pomoc naukowa do oswa-
jania się z różnymi systemami liczbowymi.
Projekt ma szansę na publikację: mam nadzie-

Michał Stec Jazowsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Rafał Kozik Bielsko-Biała . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Ryszard Pichl Gdynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Jacek Konieczny Poznań . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Artur Piernikarczyk Zabrze . . . . . . . . . . . . . . . 54
Szymon Janek Lublin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Adam Kulpiński Sanok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Damian Szymański Gdynia . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Radosław Krawczyk Ruda Śl. . . . . . . . . . . . . . 48
Łukasz Kwiatkowski Kraków . . . . . . . . . . . . . 44
Piotr Policht Rożnów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Maciej Skrodzewicz Szczecin . . . . . . . . . . . . . . 40
Krystian Raszewski Bielawa . . . . . . . . . . . . . . 38
Aleksander Bernaczek Magnuszowice . . . . . . 34
Szymon Snarski Czeladź . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Mateusz Wężyk Piotrków Tryb. . . . . . . . . . . . . 31
Kamil Marciniak Klonowiec Stary . . . . . . . . . 29
Krzysztof Łos Hubenice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Tomasz Bieńkowski Ryglice . . . . . . . . . . . . . . . 27
Wiesław Pytlewski Głogów . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Marian Gabrowski Polkowice . . . . . . . . . . . . . 21
Michał Zięba Stargard Szcz. . . . . . . . . . . . . . . . 19

Paweł Sablik Pisarzowice . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Robert Szolc Bytom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Sławomir Węgrzyn Dziekanowice . . . . . . . . . . 17
Michał Waśkiewicz Białystok . . . . . . . . . . . . . . 16
Artur Rolewski Gniezno . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Bartłomiej Błeszyński Szczecin . . . . . . . . . . . . 16
Arkadiusz Hudzikowski Świerczyniec . . . . . . 15
Marcin Dobrogowski Gajowniki . . . . . . . . . . . 15
Krzysztof Kruszka Poznań . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Adam Teszner Zebrzydowice . . . . . . . . . . . . . . 13
Tomasz Martis Zabrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Łukasz W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Piotr Kochański Podolany . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Michał Sznajderuk Bielsk Podlaski . . . . . . . . . 9
Paweł Hoffmann Wrocław . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Jakub Borzdyński Glinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Tomasz Ruchałowski Nowy Sącz . . . . . . . . . . . . 8
Paweł Grześkowiak Leszno . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Paweł Szczurowski Zielona Góra . . . . . . . . . . . . 8
Jarosław Puszczyński Piła. . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Tomasz Supernak Wrocław . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Paweł Szweda Rybnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Rafał Stępień Rudy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Krzysztof Młynarski Radom . . . . . . . . . . . . . . . 6
Jarosław Korus Tarnów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Dominik Ciurej Trzemesna . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Amadeusz Wach Częstochowa . . . . . . . . . . . . . . 5
Adam Głąb Tomaszów Maz. . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Michał Pedzimąż Nowa Słupia . . . . . . . . . . . . . . 5
Mariusz Jaglarz Chrzanów . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Roman Braumberger Bytom . . . . . . . . . . . . . . . 5
Łukasz Seweryn Wodzisław Śl. . . . . . . . . . . . . . 4
Paweł Podyma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Jacek Kopala Jastrzębie Zdrój. . . . . . . . . . . . . . . 4
Sebastian Nowak Bożniewice . . . . . . . . . . . . . . . 3
Jakub Kuryło Puławy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
VippeR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Marcin Połomski Kraków . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Tomasz Krogulski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Sławomir Gandyra Kalety . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Jan Dulian Wola Mędrzechowska . . . . . . . . . . . . 2
Michał Grzemski Grudziądz . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Punktacja Szkoły Konstruktorów

Fot. 9 Model Krystiana Raszewskiego

Fot. 10 Płytka Romana Braumbergera

Fot. 11 Heksik Piotra Polichta

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

ję, że Autor już
poznał przyczy-
nę kłopotów z
wyświetlaczem
Nokii i że doda
tę informację.
Piotr po publi-
kacji dostanie
honorarium, a
już teraz otrzy-
muje kupon i
siedem punk-
tów.

P o d o b n y

problem z różnymi
systemami zapisu liczb dostrzegł też 22-
letni Paweł Szczurowski z Zielonej Góry.
Oto początek listu:

Witam serdecznie! Na

wstępie pragnę powiedzieć, że jest to mój

pierwszy udział w głównym zadaniu Szkoły

Konstruktorów. Długo myślałem nad powyż-

szym konkursem, a w końcu zdecydowałem

się na skonstruowanie zestawu edukacyjne-

go, który nazwałem „Kalkulator ośmiobitow-

ców”. (…) Zamówiłem elementy w sklepie i

mam nadzieję, że redaktor przymknie oko na

późniejsze dosłanie efektów realizacji moje-

go projektu. „Kalkulator ośmiobitowców”

ma z założenia służyć młodszym elektroni-

kom, którzy dopiero zaczynają przygodę z

mikrokontrolerami i mają trudności ze zro-

zumieniem systemów liczbowych: binarnych

i heksadecymalnych (...).

Model, pokazany na fotografii 12, dotarł

na czas. Kieruję projekt do publikacji, ale
mam nadzieję, że Autor rozszerzy opis
układu i jego działania. Na razie przydzie-
lam osiem punktów i kupon.

26-letni Paweł Hoffmann z Wrocławia

napisał:

(...) jako

rozwiązanie prak-

tyczne chciałbym

przedstawić mój

najprostszy zestaw

ewaluacyjny dla

AVR-ów. Wiem, że

tego typów płyt,

zestawów jest

mnóstwo (...) Ale

wszystkie te zesta-

wy mają ceny od

kilkudziesięciu do

ponad stu złotych,

a moja bardzo pod-

stawowa płytka

charakteryzuje się

bardzo niskim kosz-

tem. Ale nie taka

była jej geneza.

Pierwszy kontakt

z AVR-ami mia-

łem, gdy znalazłem

jeden z pierwszych

modeli w dziwnym

urządzeniu, jakim

był konwerter dla

kart MMC do stacji dyskie-

tek. Ponieważ to urządzenie,

obsługujące tylko karty o

rozmiarze do 16MB, już się

do niczego nie nadaje, więc

postanowiłem wykorzystać

mikrokontroler. Zbudowałem

programator typu STK200 i

trochę poeksperymentowałem

(wtedy jeszcze z Bascomem

AVR). Potem na dłuższy czas

o AVR-ach zapomniałem. Ale

wróciłem na poważnie, gdy postanowiłem

zbudować rejestrator trasy GPS z zapisem

na kartach SD. I tu już była potrzebna

ATmega16 lub 32. Zaprojektowałem płytkę

dla tego urządzenia, ale stwierdziłem, że

jeżeli mam zacząć na poważnie z nowymi

mikrokontrolerami, to przydałaby się jakaś

płytka do eksperymentów, a skoro i tak mia-

łem trawić płytkę dla rejestratora, to czemu

nie zaprojektować i wykonać czegoś przy

okazji. I tak powstała płytka, którą prezentuję

jako rozwiązanie zadania. Założeniem miała

być jak największa prostota (i koszt przy

okazji), brak bajerów, tylko to co niezbędne,

żeby zaprogramować mikrokontroler i mieć

łatwy dostęp do wszystkich jego wyprowa-

dzeń. (…) Tyle w zupełności wystarczy, żeby

zacząć i przysłowiowo „zamigać diodą”. (...)

Zachwalając mój układ dla młodego adepta

AVR-ów chciałbym zauważyć, że zestawy,

o których pisałem na początku, są raczej

dostępne w sklepach internetowych i trzeba

czekać kilka dni na przesyłkę, a taką prostą

płytkę można wykonać w jeden wieczór z czę-

ści dostępnych w każdym sklepie elektronicz-

nym i to za naprawdę bardzo małe pienią-

dze (największy koszt poza samym ATmega8

to złącza śrubowe) i już można siadać do

Bascoma AVR lub WinAVR.

Schemat modułu pokazany jest na rysun-

ku 7, a wygląd – na fotografii 13. W Elportalu
(

Hoffmann.zip 102kB) można jeszcze zna-

leźć schemat i projekt płytki (Eagle) oraz
rysunek płytki w formacie PNG. Przydzielam
Pawłowi sześć punktów i nagrodę.

16-letni Rafał Kozik z Bielska-Białej w

mailu napisał:

Dzień dobry, jako rozwiązanie

zadania numer 169 przesyłam „Uniwersalną

płytkę CMOS”, która służy do eksperymento-

wania z układami z serii 40xx. Opis znajduje

się w załączniku, a model wysłałem pocztą.

Nadesłany model widoczny jest na foto-

grafii 14. Fotografia 15 pokazuje płytkę
podczas eksperymentów. Kieruję układ do
publikacji, a Autorowi oprócz honorarium,
przydzielam kupon i 7 punktów.

Jakub Borzdyński z Glinika w pierw-

szym mailu napisał:

Witam. Chciałbym tylko

wstępnie poinformować, że w ramach tego

zadania (zestaw edukacyjny) przygotowuję

zestaw prototypowy dla mikrokontrolerów

Szkoła Konstruktorów

Fot. 12 Kalkulator Pawła Szczurowskiego Fot. 13 Płytka Pawła Hoffmanna

Fot. 14 i 15 Model Rafała Kozika

Rys. 7

Szkoła Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

STM32. Planuję go opracować pod kątem

eksperymentów z STM32 oraz DSP. W skład

zestawu ma wejść: mikrokontroler STM32

(64kB Flash, 20kB RAM, f=72MHz), układ

FT232 (komunikacja z komputerem/bootloa-

der), dwa przetworniki DAC (generowanie

dźwięku), dwa kanały wejściowe analogowe,

kanał wejściowy ze wzmacniaczem przezna-

czony dla mikrofonu, diody LED, przyciski,

pamięć Flash 16Mb. (…) Mam nadzieję, że

uda mi się zrealizować to zadanie. Końcówka

roku, magisterka i parę innych rzeczy dość

mocno mnie obciążają... Na szczęście wakacje

już niedługo : )

W drugim i trzecim mailu przysłał mate-

riały i poinformował, że wysłał model pocztą.
Układ można podziwiać na fotografii 16.
Podziwiać to właściwe słowo – jednym z
trudniejszych zadań było na pewno ręczne
wlutowanie w samodzielnie wykonaną płyt-
kę maleńkiego procesora – fotografia 17.
Dalszych szczegółów nie podaję, a projekt
ma szansę trafić na okładkę jednego z najbliż-
szych numerów EdW. Wtedy Autor otrzyma
niemałe honorarium, a ja teraz przydzielam 9
punktów i kupon.

W ostatniej chwili, tuż przed wysłaniem

materiałów do drukarni, otrzymałem e-mail

od Mariusza Jaglarza z Chrzanowa. Napisał
on:

Witam! Przedstawiam układ do nauki i

zasady działania układów cyfrowych. (...)

Chodziło o zasadę i pomiary układów bramek

logicznych. Na fotografii 18 widać układ,

który służy do testów układu scalonego 7400.

(...) W obudowie znajduje się zasilacz napię-

cia +5V do układów TTL. Wyjścia i wejścia

bramki zostały wypuszczone na zewnątrz, na

panel czołowy obudowy, w celu pomiarów

bramki logicznej. Natomiast na bocznych

ściankach znajdują się zaciski do podłączenia

napięcia zasilającego +12V, zacisk pomiaru

prądu bramki logicznej i zacisk

stanu logicznego 1. Wyłącznik

ON – OFF służy do podłącze-

nia wejść bramki. Gdy jest w

pozycji OFF, można dołączyć

napięcie z zewnętrznego zasi-

lacza, regulować napięcie od

0V do 5V i zobaczyć, od jakich

napięć bramka traktuje stan

niski lub wysoki. Dioda LED

zielona sygnalizuje, że układ

jest załączony. Dzięki temu

układowi w klasie 3 (technik

elektronik) otrzymałem same

5 za pomiary, testy, symula-

cje uszkodzeń i za wykonanie

pracy ;)
Przydzielam Mariuszowi 5
punktów i kupon. Zachęcam
też do wcześniejszego nadsy-
łania prac.

Podsumowanie

Jak zawsze, cieszę się ze wszystkich nade-
słanych prac. Dla niektórych Czytelników
pewne zaproponowane rozwiązania mogą
się wydać dziwne. Inni uznają, że nie warto
wkładać wysiłku w budowę takich modeli
i gotowi są za każdym razem montować
układ w pająku albo na płytce stykowej. Ale
dla innych będą to interesujące propozycje i
źródła inspiracji. Każdy ma inne potrzeby i
upodobania, a omówione propozycje okażą
się atrakcyjne nie tylko do użytku prywatne-
go, ale też do szerszych, publicznych prezen-
tacji, choćby w szkole. Jeden z uczestników
napisał, że jego praca została wysoko oce-
niona w technikum, choć z punktu widzenia
naszej Szkoły Konstruktorów, był to bardzo
prosty układ elektroniczny. Zachęcam do
podobnego wykorzystywania różnych ekspe-
rymentalnych modułów.

Jeśli chodzi o wyniki zadania 169, w tabel-

kach podane są informacje o punktacji oraz
rozdziale nagród, upominków i kuponów.

Zgodnie z wcześniej podanymi zasada-

mi, kupony przydzielam przede wszystkim
uczniom i studentom. Osoby nagrodzone
kuponami powinny przysłać na adres

edw@

elportal.pl wykaz towarów na otrzymaną
sumę z oferty sklepu AVT (

www.sklep.avt.

pl). Talony z kolejnych miesięcy można
sumować, co już wykorzystują stali uczest-
nicy Szkoły, by zakupić sprzęt o większej
wartości za talony z kilku kolejnych zadań.

Serdecznie zapraszam do udziału w

wakacyjnym zadaniu głównym 174, a także
w drugiej i trzeciej klasie naszej Szkoły
Konstruktorów!

Wasz instruktor

Piotr Górecki

Fot. 16 Zestaw Jakuba Borzdyńskiego

Fot. 18 Model Mariusza Jaglarza

Fot. 17 Ręcznie lutowany

procesor

 !#

$%

'( %)

(

+%

 ,

-%

 ,

- 

-.

1%$2 3

4 

700

18)

9

1%$

+ 

: 

;

+

: 

:%$

$

 ,$

+>@

 (

9 

A -@

 (

422

B (

+2(

1

: :(

'

:%)

-

' 

E,@

Sponsorem nagród jest ﬁ rma BTC Korporacja

Szkoła Konstruktorów

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Na rysunku A pokazany jest

schemat naj-

prostszego generatora przebiegu prostokątne-

go i trójkątnego, nadesłany jako rozwiązanie
jednego z wcześniejszych zadań głównych
naszej Szkoły.
Jak zwykle pytanie brzmi:

Co tu nie gra?

Bardzo proszę o możliwie krótkie odpowiedzi.
Kartki, listy i e-maile oznaczcie dopiskiem
NieGra174 i nadeślijcie w terminie 60 dni od
ukazania się tego numeru EdW. W e-mailach
podawajcie też od razu swój adres poczto-
wy, żebym nie musiał pisać, gdy przydzielę
upominek. Można też jeszcze przysyłać roz-
wiązania poprzedniego zadania 173. Autorzy
najlepszych odpowiedzi otrzymają upomin-
ki, a najaktywniejsi uczestnicy są okresowo
nagradzani bezpłatnymi prenumeratami EdW
lub innego wybranego czasopisma AVT.

Rozwiązanie zadania 169

W EdW 3/2010 pokazany był rysunek B , pro-
pozycja sterowania silnikami. Oto fragment
opisu:

(...) Do sterowania silnikami prądu

stałego najlepiej zastosować przekaźnik elek-

tromagnetyczny sterowany przez optoizolator,

głównie ze względu na niekorzystne działanie

indukcyjności zarówno motoru, jak i samej

cewki przekaźnika. Na schemacie poniżej

pokazano jedynie sposób podłączenia motoru

SG1 do pinu numer 7. (...) W przykładzie

zastosowano popularny 4N33 z rezystorem

ograniczającym prąd w obwodzie sterowania

oraz diodę zabezpieczającą po stronie cewki.

Ze względu na niską wydajność prądową wyj-

ścia procesora, obwód optoizolatora najlepiej

sterować poprzez tranzystor.

Większość uczestników słusznie uznała,

że rezystor R8 jest niepotrzebny. Obecność
R8 można uznać za kluczowy błąd, ponieważ
ograniczy on drastycznie moc silnika, a właś-
ciwie to uniemożliwi jego pracę.

Zgodnie stwierdziliście, że układ można

radykalnie uprościć. I słusznie! W przypadku
sterowania silnika najczęściej proponowana
była wersja według rysunku C. Pojawiły się
też propozycje z MOSFET-em według rysun-
ku D (wtedy dioda nie jest niezbędna), oraz
z tranzystorem PNP według rysunku E. Jeśli
chodzi o głośniczek SP1, to najczęściej propo-
nowaliście dołączenie go albo bezpośrednio,
albo przez kondensator, albo przez rezystor
i kondensator. Cztery wersje pokazane są na

rysunku F. Uznaliście też, że
niepotrzebne są rozbudowane
obwody resetu.

Dla dociekliwych

Zanim szczegółowo omówię
Wasze uwagi do proponowa-
nego schematu i propozycje
poprawy, muszę wspomnieć,
że trzech Kolegów miało

wątpliwości co do elementu oznaczonego
SG1. Dwóch z nich przypuszczało, że silnik
jest dołączony między plus zasilania i styk
przekaźnika oznaczony numerem 14, a ele-
ment SG1 z rezystorem R8 jest dodatkowym
wskaźnikiem pracy silnika. Wprawdzie z
cytowanego opisu wynika, że w przypadku
SG1 chodzi o „motor”, jednak zarówno
sam symbol, jak i umieszczony obok podpis
B/C11L wskazują, że chodzi o buzzer – brzę-
czyk. Taką interpretację wspiera też obecność
rezystora R8 o wartości 330 omów.

Z drugiej strony, na schemacie znajduje-

my element oznaczony SP1,
który ma symbol głośnika.
Trudno przypuszczać, że w
układzie są dwa sygnaliza-
tory dźwiękowe. Wszystko
wskazuje, że element SG1
to silnik.

Wróćmy do rezy-
stora R8. Otóż
taki rezystor ogra-
nicza prąd do
wartości poniżej
15mA (5V/330

Ω).

Ogranicza też
maksymalną moc,
przekazywaną do
silnika, i to do
znikomej wręcz warto-
ści, mniejszej niż 19mW.
W przypadku brzęczyka
piezo byłoby to dopusz-
czalne, choć można pytać:
dlaczego i po co taki rezy-
stor? Natomiast obecność
rezystora R8 praktycznie
przekreśla sens stosowa-
nia silnika w roli
SG1, no chyba że
będzie to mikro-
silnik z wibratora
telefonu komórko-
wego, ale i wtedy
moc 19mW jest
zdecydowanie za
mała do jego uru-
chomienia. Ale
nawet jeśli byłby to jakiś
bardzo czuły mikrosilnik
wibratora i obecność rezy-
stora R8 byłaby uzasad-
niona, to można go śmiało
dołączyć wprost do portu
procesora według rysunku
G. Przy prądzie wpływają-
cym wydajność portu kost-
ki 90LS2343 jest znacznie
większa niż 15mA, o czym świadczy
rysunek H, pochodzący z karty katalogowej

Rys. F

Druga klasa Szkoły Konstruktorów

Co tu nie gra?

Szkoła Konstruktorów

klasa II

+5V

PBx

+5V

Pbx

+5V

PBx

+5V

Pbx

SP1

+5V

PBx

Rys. G

Rys. H

Rys. E

Rys. A

Rys. B

Rys. C

Rys. D

Sierpieñ 2010

Szkoła Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

procesora. Jak widać, możliwe jest uzyskanie
prądu wpływającego o wartości do 60mA
przy napięciu na obciążeniu do 3V. Przy
dołączeniu silniczka wprost do portu według
rysunku G jak najbardziej realne jest dostar-
czenie do silniczka mocy 180...200mW, czyli
dziesięciokrotnie więcej niż z rezystorem
R8=330

Ω – patrz rysunek J. A jeśli inne

linie portu nie będą obciążone, nie grozi to
przegrzaniem procesora.

Autor schematu dodał i transoptor, i prze-

kaźnik „

ze względu na niekorzystne działa-

nie indukcyjności”. Warto zastanowić się,
jakie jest to niekorzystne działanie. Otóż w
przypadku „czystej indukcyjności” chodzi
o przepięcia, pojawiające się w przypadku
przerywania lub gwałtownego zmniejszania
prądu, a które mogą być wyższe od napięcia
zasilającego. W przypadku silnika dochodzi
jeszcze napięcie wytwarzane przez silnik,
który jeżeli się obraca, zawsze pracuje też
jako prądnica. Ale wytwarzane przez tę prąd-
nicę napięcie nie jest wyższe od napięcia zasi-
lającego silnik i nie ma tu zagrożenia. Warto
pamiętać, że porty procesora oprócz licznych
obwodów wejścia-wyjścia zawierają także
diody ochronne. Jeżeli ktoś miałby obawy,
może dodatkowo włączyć zewnętrzne diody
Schottky’ego według rysunku K.

Ale rzeczywiście prąd wyjściowy do

60mA to za mało, jak na silnik. Można próbo-
wać połączyć równolegle wyjścia tego same-
go portu według rysunku L, jednak lepiej
dodać zewnętrzny tranzystor. W przypadku
pojedynczego tranzystora NPN według rysun-
ku C, być może niepotrzebny będzie rezy-
stor bazowy R

, ponieważ wydajność portu

w stanie wysokim (prąd wypływający) jest
około trzykrotnie niższa niż w stanie niskim
i wynosi około 18mA, jak pokazuje rysunek
M. Trzeba wtedy policzyć, jaki prąd bazy jest
potrzebny do pełnego wysterowania tranzy-
stora. Jeżeli ostrożnie przyjmiemy wzmocnie-
nie minimalne tranzystora, równe 40, to przy
maksymalnym prądzie wypływającym 18mA
prąd kolektora wyniesie 720mA, ale bez gwa-
rancji nasycenia tranzystora. Jeśli potrzebny
byłby prąd bazy większy niż 18mA, można
wykorzystać wersję z tranzystorem PNP z

rysunku E.
Problemów
tych nie ma
przy zasto-
s o w a n i u
darlingtona
oraz tranzy-

stora MOSFET,
według rysunku
D.

W przypad-

ku pojedynczych
t r a n z y s t o r ó w
bipolarnych i dar-
lingtonów, można
w y e l i m i n o w a ć
„

n i e k o r z y s t n e

działanie indukcyjności” przez dodanie diody,
jak na rysunku C. W przypadku MOSFET-ów
dioda jest niepotrzebna, ponieważ te tranzy-
story mają wbudowane struktury, które dzia-
łają jak dioda Zenera.

Jeśli chodzi o sens wykorzystania prze-

kaźnika, to argumentem mógłby być fakt, że
na stykach przekaźnika praktycznie nie ma
spadku napięcia, a tym samym i nie ma strat
napięcia ani mocy – na silnik (bez rezystora
R8) podawane jest pełne napięcie zasilania.
Owszem, w przypadku tranzystorów bipolar-
nych trzeba liczyć się z napięciem nasycenia,
co zmniejszy napięcie na silniku o kilkaset
miliwoltów, nawet 1V. Jednak można też
zastosować MOSFET o małej rezystancji
R

DSon

i strata napięcia będzie wtedy pomijal-

nie mała. Nie ma więc mocnego uzasadnienia
obecności przekaźnika. A tym bardziej trudno
znaleźć uzasadnienie obecności transoptora
OK1.

Transoptory stosuje się tam, gdzie trzeba

galwanicznie oddzielić dwa obwody czy ukła-
dy. Tu obwód zasilania jest wspólny, więc nie
można mówić o oddzieleniu galwanicznym.
Transoptor nie daje żadnego pożytku. Można
też mieć wątpliwości, czy spełni on swoją
funkcję. Problem w tym, że nie wiadomo, jaki
prąd płynie przez cewkę przekaźnika. Jeśliby
miał być większy od 40mA, może być prob-
lem. Przy proponowanym sposobie włączenia
transoptora przez diodę IRED będzie płynął
prąd około 8mA, jak pokazują szacunko-
we dane z rysunku N. Tymczasem według
katalogu, gwarantowana wartość CTR, czyli
„przekładni” transoptora 4N33, wynosi 5,
czyli 500%. Zagwarantowane jest, że prąd
wyjściowy transoptora nie będzie mniejszy,
niż 40mA. Ale jeśliby 5-woltowy przekaźnik
K1 wymagał większego prądu sterującego, to
będzie kłopot. Jest to prawdopodobne, tym
bardziej że CTR=500% gwarantuje się tylko
przy U

tranzystora wyjściowego równym

5V. A tu trzeba nasycić tranzystor (darlington)
transoptora i czułość będzie mniejsza. A co do
przekaźników, to na przykład krajowy RM96

na 5V ma rezystancję cewki
110

Ω, czyli prąd nominal-

ny 45mA. Taki przekaźnik

ewentualnie mógłby tu zadziałać. Ale już
popularny RA2 5V ma rezystancję cewki
18

Ω, czyli prąd nominalny prawie 280mA!

Transoptor w proponowanym układzie naj-
prawdopodobniej takiego prądu nie zapewni.

Ale jeszcze raz należy podkreślić, że i

transoptor, i przekaźnik nie są potrzebne, a
obwód sterujący można uprościć do postaci z
rysunków C...E.

Można i trzeba też uprościć obwód z

tranzystorem T1. Zgłosiliście również prob-
lem odwrotnego dołączenia elementu ozna-
czonego SP1. Niełatwo jest ustalić, czy nie
jest to zbyt pochopny wniosek. Dla ścisłości
należało poszukać w Internecie, czym jest
element KSS1201. Oznaczenia +, – mogły-
by wskazywać, że jest to brzeczyk piezo
z generatorem. Mogłoby na to wskazywać
także podobieństwo obudowy do popularnych
brzęczyków – fotografia O. Nawet w karcie
katalogowej można znaleźć znaki plusa i
minusa – rysunek P.

Jednak w katalogu znajdziemy infor-

mację, że jest to „

magnetic transducer”,

czyli przetwornik magnetyczny – po prostu
głośnik. Potwierdzają to dane katalogowe,
pokazane na rysunku R. Jest to bardzo kiep-
skiej jakości głośniczek, w tym przypadku
16-omowy, choć spotyka się wersje o innej
oporności. A jeśli to głośnik, to można się
zastanawiać, czy znaki

plus, minus w katalo-

gu przypadkiem nie są jedynie pozostałością
z rysunków brzęczyków, które mają iden-
tyczny wygląd. Generalnie głośnik pracuje
przy sygnałach zmiennych i wtedy trudno
mówić o biegunowości, a co najwyżej o fazo-
waniu. Chyba że głośniczki te mają specy-
ficzną budowę i na podobieństwo niektórych

przekaźników, w przypad-
ku pracy ze składową stałą

wymagają konkretnej bie-
gunowości – tego jednak
katalog nie podaje. Można
więc przyjąć, że znaki

plus

+5V

ok. 60mA

PBx

+5V

Pbx
Pby
Pbz

+5V

Pbx

I ~

~ 8mA

2,6V

330

~8mA

0,1mA

Rys. J

Rys. K

Rys. L

Rys. M

Rys. N

Fot. O

Rys. P

Szkoła Konstruktorów

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

minus dotyczą ewentualnego fazowania, a

nie biegunowości.

Warto natomiast zwrócić uwagę, że według

katalogu szczytowa wartość napięcia na głoś-
niku wynosi 2V. W zasadzie tłumaczyłoby
to obecność rezystora ograniczającego R2.
Ale nie wiadomo, dlaczego Autor dodatkowo
zaproponował kondensator C2, a tym bar-
dziej rezystory R3 i R4. Na pewno nie jest
potrzebny R4. W innych układach ściąga on
do masy bazę i gwarantuje, że „w spoczynku”
tranzystor będzie zatkany. Tutaj nie ma takiej
potrzeby, ponieważ w stanie niskim port PB4
zapewnia bardzo dobre połączenie z masą i
zatkanie tranzystora.

Także R3 nie jest potrzebny, bo tranzystor

T1 jest sterowany przebiegiem prostokąt-
nym. Trudno w ogóle znaleźć uzasadnienie
obecności tranzystora T1 i współpracujących
rezystorów. Przecież głośniczek można dołą-
czyć wprost do portu PB4 według rysunku F,
a jeśliby ktoś chciał w pełni wykorzystać jego
moc, może dodać dwa tranzystory według
rysunku S.

Nie ulega więc wątpliwości, że układ

można i należy znacznie uprościć.

Zgłosiliście też szereg uwag o charakterze

kosmetycznym. Kilku uczestników zwróciło
uwagę, że zaproponowano amerykańskie tran-
zystory 2N2222, a nie popularne u nas tranzy-
story z serii BC, choćby najpopularniejszy

obecnie BC548B.
To oczywiście nie
jest błąd, ale rze-
czywiście można
się zastanawiać
nad tym szcze-
gółem. Podobnie
kilka osób zwró-
ciło uwagę na
„ a m e r y k a ń s k i e ”
wartości elemen-
tów i stwierdziło,
że należało zapro-
ponować nominały
z szeregów E12
i E6, np. 4,7k

Ω,

47k

Ω, 4,7uF, 22uF.

Natomiast wartość
rezystora R2 = 54

Ω można uznać za pomyłkę

i uznać, że chodziło o nominał 51

Ω.

Dwie osoby za błąd uznały brak konden-

satora 100nF odsprzęgajacego zasilanie. Nie
można tego uznać za błąd. Stosowanie połą-
czonych równolegle kondensatorów 100nF i
100uF jest dobrym zwyczajem, który zapo-
biega wielu kłopotom, jednak w układach
cyfrowych i mikroprocesorowych często
stosuje się jeden kondensator. Tylko jedna
osoba zaproponowała dodanie filtru zasilania
mikroprocesora według rysunku T, a jest to
dobry pomysł.

Wszystkie nadesłane odpowiedzi mogę uznać
za prawidłowe, choć nie wszystkie były
wyczerpujące, a niektórzy Koledzy „prze-
dobrzyli” w swych propozycjach poprawy.
Upominki za zadanie

Co to nie gra? 169

otrzymują:
Tomasz Jadasch – Kęty,
Piotr Kordaszewski – Katowice,
Damian Kalużny – Sosnowiec,
Michał Balcerak – Szczecin.

Wszystkich uczestników dopisuję do listy

kandydatów na bezpłatne prenumeraty.

Model Number

KSS-1201-16

Rated Voltage (Vo-p)

1,5

Operating Voltage Range (Vo-p)

1,0~2,0

Current Consuption (mA)

Max. 35

Coil Resistance ( )

Coil 16,0+

_ 2,4

Coil 16,0+

_ 2,4

Sound Presure level (dBA)

Min. 85dBA (Typical 91)@10cm

Rated Frequency (Hz)

2048

A: Frequency Response, Magn dB re 20,00PA

100

200

20K

+5V

PBx

C1 C2

10k

Rys. R

Rys. S

Rys. T

R E K L A M A

Szkoła Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Policz174

Budujemy zasilacz pomocniczy, który ma
dawać napięcia 5V, 9V i 12V. Będzie to prosty
i tani układ. Wykorzystamy kostkę LM317
i popularny trzypozycyjny przełącznik „z
zerem pośrodku” według idei z rysunku A.

W ramach zadania 174 należy:

– narysować schemat zasilacza,
– obliczyć wartości elementów.

Jak zawsze, bardzo proszę, żeby nadsyłane

rozwiązania były możliwie krótkie. Praca
powinna zawierać zwięzły opis przebiegu
obliczeń.

Nagrodami będą kity AVT lub książ-

ki, a najaktywniejsi uczestnicy są okreso-
wo nagradzani bezpłatnymi prenumeratami
EdW lub innego wybranego czasopisma AVT.
Wszystkie rozwiązania nadsyłane w terminie
60 dni od ukazania się tego numeru EdW
powinny mieć dopisek Policz174 (na koper-
cie, a w tytule maila dodatkowo nazwisko,
np.:

Policz174Jankowski). Z uwagi na spe-

cyfikę zadania bardzo proszę o podawanie
swojego wieku oraz miejsca nauki czy pracy.
W e-mailach podawajcie też od razu swój
adres pocztowy.

Zapraszam do rozwiązania tego zada-

nia zarówno doświadczonych, jak i począt-
kujących elektroników, którzy nie potrafią
przeanalizować wszystkich subtelności ukła-
du. Można też jeszcze nadsyłać rozwiązania
zadania

Policz173 z poprzedniego miesiąca.

Rozwiązanie zadania

Policz 169

W EdW 3/2010 przedstawione było zadanie
Policz169, które brzmiało: Budujemy tester

napięcia i potrzebna nam będzie kontrolka w

postaci diody LED. Zakres napięć zasilania

jest szeroki, od 3V do 24V, a my chcielibyśmy,

żeby jasność diody LED jak najmniej zależała

od napięcia zasilania. Do sterowania diody

chcemy więc wykorzystać źródło prądowe.

Chcemy zbudować to źródło prądowe z ele-

mentów pokazanych na rysunku B.

W ramach zadania Policz169 należy:

– zaproponować schemat,
– podać wartości elementów.

Zgodnie z oczekiwania-
mi, zdecydowana więk-
szość uczestników zapro-
ponowała układ według
rysunku C. I słusznie, bo
jest to dobre, sprawdzo-
ne rozwiązanie. Idea jest
prosta – prąd płynie przez
rezystor R1 do bazy tran-
zysotra T1 i tym samym
otwiera ten tranzy-
stor, zaświecając
diodę. Prąd płyną-
cy przez diodę i
tranzystor T1 pły-
nie też przez rezy-
stor R2 i wywołu-
je na nim spadek
napięcia. Gdy spa-
dek ten wyniesie
0,6...0,7V, będzie
wystarczający do otwarcia
tranzystora T2. Gdy tranzystor
T2 zacznie się otwierać, przejmie część prądu
płynącego przez R1, a tym samym zmniejszy
prąd bazy T1.

Wytworzy się wtedy stabilna sytuacja:

prąd płynący przez D1, T1 i R2 będzie taki,
żeby utrzymać tranzystor T2 w stanie częścio-
wego przewodzenia. O wartości prądu diody
LED zadecyduje więc wartość rezystancji
R2. Możemy przyjąć w uproszczeniu, że prąd
diody LED wyniesie:

LED

= 0,65V/R2

I teraz wszystko zależy od tego, jaką zasto-
sujemy diodę. Dawniej trzeba było pracować
przy prądzie rzędu 5mA. Dziś wysokospraw-
ne diody LED świecą jasno już przy prądzie
1mA. W zadaniu nie było powiedziane, jaką
diodę zastosujemy, więc każda wartość z
przedziału 1mA...20mA jest prawidłowa. Na
przykład jeśli chcielibyśmy pracować przy
prądzie 5mA, wartość rezystora R2 wynio-
słaby:
R2 = 0,65V/I

LED

R2 = 0,65V/5mA
R2 = 130

Wartość rezystora R1 trzeba dobrać tak,

żeby przy najniższym napięciu płynął przezeń
prąd większy od prądu bazy, niezbędnego do

wysterowania diody LED. Do obliczeń nale-
żało założyć minimalną wartość wzmocnie-
nia prądowego tranzystora T1. Tu większość
uczestników założyła wartość minimalnego
wzmocnienia równą 100 razy, więc przy prą-
dzie diody LED równym 5mA, prąd bazy T1
wyniesie 50uA (0,05mA). Przy minimalnym
napięciu zasilania 3V prąd płynący przez
rezystor R1 powinien być większy niż te
50uA. Załóżmy, że będzie wynosił 100uA
(0,1mA). Wtedy zgodnie z rysunkiem D,
przy zasilaniu minimalnym napięciem 3V, na
rezystorze R1 wystąpi napięcie 1,7V, a więc
rezystor ten powinien mieć wartość:
R1 = 1,7V / 0,1mA
R1 = 17k

Można zastosować najbliższy z szeregu

16k

Ω lub 18kΩ albo też 15kΩ czy 20kΩ.

W przypadku przyjęcia prądu LED rów-

nego 20mA i wzmocnienia T1=100, prąd
płynący przez R1 powinien być większy niż
0,2mA, czyli wartość R1 powinna być mniej-
sza niż 8,5k

Ω. Wtedy wartość R2 powinna

wynosić około 33 omów.

Tak mogły wyglądać i wyglądały prawid-

łowe rozwiązania tego zadania.

Dla dociekliwych

Część uczestników zwróciła uwagę na dodat-
kowe szczegóły.

Spora grupa uczestników stwierdziła, że

prąd diody LED jest wyznaczony przez napię-
cie progowe tranzystora T2, którego wartość
zmienia się z temperaturą (o około 2mV
na każdy stopień Celsjusza). Słusznie, ale
w takim układzie prostej kontrolki wyso-
ka stabilność nie jest konieczna. A cieplne
zmiany prądu raczej nie będą duże, ponieważ
tranzystor T2 nie jest podgrzewany dużymi
prądami i ma praktycznie temperaturę otocze-
nia. A nawet jeśli przyjmiemy, że temperatura
otoczenia będzie się zmieniać od +15°C do
+30°C, czyli o 15 stopni, spowoduje to zmia-
nę napięcia U

tranzystora T2 o około 30mV,

co w stosunku do przyjętego średniego napię-
cia 0,65V oznacza zmianę o 5%. Czyli bardzo
niewielką, która w zupełnie niezauważalny
sposób wpłynie na prąd kontrolki LED.

50 A

5mA

b=100

100 A

130

Voltage

(V)

IC - Collector Current (mAdc)

Base-Emiter Voltage (V)

BE -

Collector

Current

(mA)

)

Rys. D

Rys. E

Rys. F

Trzecia klasa Szkoły Konstruktorów

OUT

ADJ

LM317

12V

Rys. A

Rys. B

Rys. C

Szkoła Konstruktorów

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Większe zmiany prądu spowoduje zmiana
napięcia zasilania, a na to zwrócili uwagę
tylko nieliczni uczestnicy. Przede wszystkim
należy pamiętać, że napięcia U

, przyjęte na

rysunku D i w obliczeniach, wcale nie będą
dokładnie równe 0,65V. Widać to na rysunku
E, pochodzącym z katalogu Motoroli (ON
Semi), a jeszcze wyraźniej na rysunku F z
katalogu Vishay.

Nie ulega wątpliwości, że napięcie U

tranzystora T2 będzie zmieniać się w zależ-
ności od płynącego przezeń prądu, a prąd
ten będzie zależał od napięcia zasilania.
Rozpatrzmy dwa przypadki, najpierw ten
z rysunku G, przy napięciu zasilania 3V.
Jest to dokładniejsza wersja rysunku D.
Wtedy przez rezystor R1 będzie płynął prąd
0,1mA, z czego około 0,05mA popłynie w
obwodzie bazy T1, a przez tranzystor T2
popłynie tylko około 0,05mA. Zgodnie
z rysunkami E i F, przy tak małym prą-
dzie kolektora napięcie U

tranzystora T2

wyniesie co najwyżej 0,55V. A to ozna-
cza, że taki będzie podczas pracy spadek
napięcia na rezystorze R2, a nastąpi to przy
prądzie około 4,2mA. I taki mniej więcej
będzie wtedy prąd diody LED.

Natomiast przy maksymalnym napięciu

zasilania 24V przez tranzystor T2 popłynie
znacznie większy prąd. Ilustruje to rysunek
H. Dla uproszczenia znów zakładamy prąd

bazy T1 równy 0,05mA. Na rezystorze
R1 wystąpi napięcie około 22,7V, czyli
popłynie przezeń prąd około 1,35mA.
Przez tranzystor T2 popłynie prąd około
1,3mA, więc napięcie U

tranzystora

T2 wyniesie około 0,63V. A to oznacza,
że przy maksymalny napięciu zasilania,
napięcie na R2 będzie wynosiło 0,63V,
czyli prąd płynący przez R2 i przez diodę
LED wyniesie około 4,85mA.

Zmiana prądu z około 4,2mA na około

4,85mA oznacza zmianę 15-procentową.
Prąd wzrośnie o około 15% przy wzro-
ście napięcia zasilania z 3V do 24V, czyli
wzroście 8-krotnym, inaczej mówiąc 800-
procentowym. Jest to więc bardzo dobry
rezultat, zwłaszcza biorąc pod uwagę pro-
stotę układu.

Musze też nadmienić, że dwóch Kolegów

przezornie policzyło moce wydzielane w
tranzystorach. Z tranzystorem T2 nie ma
problemu, ponieważ wydzielana w nim moc
nie przekracza kilku miliwatów. Natomiast
jeżeli chcielibyśmy pracować przy prądzie
diody LED równym 20mA, to rzeczywi-
ście należałoby sprawdzić warunki pracy
tranzystora T1. Sytuacja pokazana jest na
rysunku J. Zakładamy, że napięcie prze-
wodzenia czerwonej diody wyniesie okrą-
głe 2V. To nie jest precyzyjna wartość,
ponieważ istnieją diody, szczególnie te star-

sze, których napięcie
przewodzenia będzie
mniejsze niż 2V. Ale
nowoczesne czerwo-
ne diody często mają
napięcie przewodze-
nia przekraczające 2V.
Jak widać na rysunku
J, napięcie na tranzy-
storze wyniesie około
21,3V, co przy prądzie
20mA oznacza moc strat około 430mW.
A jak pamiętamy, moc strat popularnego
BC548, według katalogów różnych firm,
wynosi 500mW...625mW. Wynika stąd, że w
układzie mogą pracować popularne BC548.
Nie zaszkodzi jednak, jak to zaproponowali
niektórzy uczestnicy, w roli T1 zastosować

~4,2mA

0,1mA

0,05mA

130

+3V

~0,05mA

17k

~4,85mA

1,35mA

1,3mA

130

+24V

0,05mA

17k

20mA

Rys. G

Rys. H

Rys. J

R E K L A M A

Szkoła Konstruktorów

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

tranzystor o trochę większej
mocy strat. Ale tu z kolei nale-
ży stwierdzić, że proponowa-
ne przez niektórych BC337
mają owszem dużo większy
prąd kolektora, ale moc strat
625mW, czyli tyle samo, ile
według niektórych katalogów
ma BC548.

Jeden z uczestników prak-

tycznie wypróbował działanie
układu z rysunku C z tran-
zystorami BC238, R1=10k

Ω, R2=100Ω.

Wyniki pokazane są na rysunku K. Przy
wzroście napięcia zasilania z 3V do 24V
prad zwiększył się z 5,53mA do 6,28mA.

Zdecydowana większość prac była prawid-

łowa, ale pojawiły się dwie propozycje ewi-
dentnie błędne. Ponadto jeden z uczestników
zaproponował użycie lustra prądowego według
rysunku L. Idea wykorzystania lustra prądo-
wego jest interesująca, ale tylko w przypadku,
gdyby zależało nam na utrzymaniu wartości
prądu także przy napięciach zasilania prak-
tycznie równych napięciu przewodzenia diody,
ale nie w omawianym, tylko w nieco bardziej
rozbudowanym układzie. Propozycja z rysun-
ku L zawiera błąd w rozumowaniu. Otóż Autor
założył, że zastosujemy dwa tranzystory T1,
T2, o napięciach przewodzenia U

różniących

się o pewną niewielką wartość, przy czym
napięcie przewodzenia T1 musi być większe.
Założył, że ta różnica napięć przewodzenia
będzie stała, niezależna od prądu. A jeśli tak, to
napięcie na rezystorze R2 będzie niezmienne.
Wysnuł stąd wniosek, że

prąd płynący przez

rezystor R2, tranzystor T1 i diodę LED tylko

nieznacznie będzie się zmieniał przy zmianach

napięcia zasilania.

Takie wnioski są pochopne, a rozumo-

wanie zbyt uproszczone. W rzeczywistości
taki układ to zwyczajne lustro prądowe. W
klasycznym przypadku dwóch jednakowych
tranzystorów, prądy kolektorów będą równe
(prądy baz pomijamy) – rysunek M. Wtedy
prąd diody LED (I

) będzie praktycznie

równy prądowi rezystora R1 (I

). A na nim

występuje napięcie (U

– 0,6V), więc prąd

będzie się mocno zmieniał przy zmia-

nach napięcia zasilania. Ponadto w układzie
z rysunku L niekorzystne jest włączenie
rezystora R2 w emiterze tranzystora T2,

bo wtedy prąd I

jest mniejszy, niż I

. Jeśli

już, należałoby go włączyć w emiterze T1
lub zastosować T2 o znacznie większej
powierzchni złącza, niż T1. Wtedy prąd
I

byłby większy, niż I

. Ale nadal zmiany

napięcia zasilania powodowałyby zbyt duże
zmiany prądu diody LED.

Jak wspomniałem, zastosowanie lustra

prądowego, najlepiej z tranzystorem mocy
T2 i termicznie z nim połączonym małym
tranzystorem T1, mogłoby być uzasadnio-
ne, gdybyśmy chcieli utrzymać niezmien-
ną wartość prądu także przy najniższych
napięciach zasilania. A w naszym klasycz-
nym układzie z rysunku C przeszkodą jest
wtedy spadek napięcia na tranzystorze oraz
rezystorze R2. Przy zmniejszaniu napięcia
zasilania poniżej 3V, prąd płynący przez
R1 będzie zmniejszał się, a jeszcze bar-
dziej będzie maleć prąd płynący przez T2,
napięcie na R2 będzie się zmniejszać, a
to oznacza też zmniejszenie prądu diody.
Trzeba również wziąć pod uwagę napię-
cie nasycenia T1, co zilustrowane jest na
rysunku N. Szczegółowa analiza jest dość
trudna, w każdym razie przy najniższych
napięciach zasilania mamy tu niekorzystny
spadek napięcia i na rezystorze R2, i na tran-
zystorze T1 (U

CEsat

). Można byłoby spróbo-

wać zmniejszyć te straty napięcia właśnie
przez zastosowanie lustra prądowego. Ale
nie ono ma stabilizować wartość prądu
– ono ma tylko umożliwić pracę przy napię-
ciu zasilania praktycznie równym napięciu
przewodzenia diody. Dlatego do lustra prą-
dowego należy dodać obwód źródła prądo-
wego, które będzie stabilizować prąd. Jeśli
ktoś chciałby pobawić się takim układem,
może wypróbować teoretyczną propozycję

z rysunku O.
Tranzystory T1,
T2 powinny być
w jednakowej
t e m p e r a t u r z e ,
czyli połączo-
ne termicznie.
Warto przy
napięciach z
zakresie 2...3V
porównać prąd
diody LED
w układach z
rysunków C oraz O. Warto też zastanowić
się, albo zbudować model i porównać, dla-
czego wersja z rysunku P jest znacznie
gorsza niż wersja z rysunku C?

Na koniec chciałbym nadmienić, że nie ma

stopni „

celcjusza”, tylko stopnie Celsjusza.

Anders Celsjusz, a właściwie

Anders Celsius

(1701–1744), był szwedzkim fizykiem i astro-
nomem, który w roku 1742 opracował nazwa-
ną jego imieniem skalę temperatur, gdzie
punktami charakterystycznymi była tempera-
tura topnienia lodu oraz wrzenia wody.

Upominki za zadanie

Policz169 otrzymują:

Jerzy Fidali – Bielsko-Biała,
Andrzej Wrzeszcz – Wrocław,
Leszek Debek – Kawęczyn.

Wszystkich uczestników dopisuję do listy

kandydatów na bezpłatne prenumeraty.

R1
2,2k

3,3

I =I

-0,6V

-0

CEsat

100

10k

I <I

R1
270

R1
?

BC547C

T2
BC547C

Uwe

Rys. M

Rys. N

Rys. O

Rys. P

Rys. L

Rys. K

R E K L A M A

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Do czego to służy?

Idea stworzenia testera zasilania powstała pod-
czas pracy nad sterownikiem zawierającym
zegar RTC. Konieczne było sprawdzenie, czy
funkcjonuje on prawidłowo przy zaniku zasila-
nia. Co więcej, wykorzystana wtedy magistrala
I

C jest podatna na błędy, gdyż przerwanie

transmisji w połowie (np. na skutek odłączenia
zasilania) może sprawić, że kolejne odczyty
godziny nie będą prawidłowe. Potrzebowałem
wtedy możliwości zmęczeniowego testowania
urządzenia (przez kilka godzin), polegającego
na włączaniu i wyłączaniu go w losowych
odstępach czasu. Z oczywistych względów
nie miałem zamiaru siedzieć przy biurku parę
godzin i zajmować się wsadzaniem oraz wycią-
ganiem wtyczki zasilania. Stworzyłem wtedy
bardzo prostą wersję testera, który „losował
czas”. Zadanie 167 postawione w Szkole
Konstruktorów z EdW 6/2010 było dobrą oka-
zją do dodania nowych funkcji, narysowania
schematu i zaprojektowania płytki drukowanej.
Tester może także pracować jako bardzo prosty
generator przebiegu ustawionego przez użyt-
kownika.

Urządzenie ma trzy tryby pracy: zasila-

nie na wyjściu może być włączone na stałe,
włączać się i wyłączać co określony czas
lub pracować (pseudo)losowo. Potencjometr
pozwala regulować napięcie wyjściowe, więc
urządzenie może pracować jako prosty, stabi-
lizowany zasilacz impulsowy.

Oprogramowanie sterujące pracą urządze-

nia zostało napisane w języku C++ (AVR
Studio + GCC WinAVR). Kod źródłowy i plik
wynikowy zostały udostępnione w Elportalu.

Jak to działa?

Schemat urządzenia został przedstawiony na
rysunku 1. W bloku zasilania pracują dwie
przetwornice impulsowe. R103 i R104 stano-
wią zabezpieczenie nadprądowe, wyznaczają
maksymalny pobór prądu przez obciążenie.
Po jego przekroczeniu nastąpi odcięcie zasi-
lania. Prąd ten jest w przybliżeniu równy
0,3V/x, gdzie x to wypadkowa rezystan-
cja. Mostek prostowniczy i kondensator
C101 umożliwiają zasilanie także napięciem
przemiennym lub niestabilizowanym. U201

to przetwornica „użytkownika” o napięciu
wyznaczonym przez R201, R202. Dla reali-
zacji założonych funkcji testera dodany został
tranzystor T201, który umożliwia odcinanie
napięcia wyjściowego. Bardziej intuicyjne
byłoby zastosowanie tranzystora typu P, ale
wtedy byłyby problemy z jego sterowaniem
– wybrałem więc najprostsze wyjście.

Rezystory R207, R208 są dzielnikiem

napięcia wyjściowego do poziomu akcepto-
wanego przez przetwornik ADC.

Dwa stabilizatory są niezbędne, gdyż

regulowane napięcie nie może zasilać części
cyfrowej. Rozważałem zastosowanie linio-
wego stabilizatora 7805, ale ze względu na
znaczący prąd pobierany przez podświetlanie
wyświetlacza i spodziewane napięcie zasilania
dochodzące do 30V uznałem, że straty byłyby
nieakceptowalnie duże. Ostatecznie zdecydo-
wałem, że najlepszym wyjściem będzie drugi,
niezależny stabilizator impulsowy.

Urządzenie zostało wyposażone w

wyświetlacz LCD 2x16. Tranzystor T301
został przeznaczony do sterowania podświet-
leniem, które jest automatycznie odłączane,
gdy użytkownik nic nie robi przez dłuższy
czas. Pracą urządzenia steruje mikrokontroler
ATmega88. Uznałem, że czas powinien być
odmierzany możliwie dokładnie, co przeło-
żyło się na zastosowanie rezonatora kwar-
cowego, a nie wewnętrznego obwodu tak-
tującego RC. Elementy ZW1 0R, ZW2 0R,
itd. są zworkami w obudowie 1206. Dzięki
temu można dokonać automatycznej weryfi-
kacji zgodności schematu z zaprojektowanym
obwodem drukowanym.

Montaż i uruchomienie

Urządzenie zostało przysto-
sowane do montażu w obudo-
wie KM-75. Zamiast typowych
mikroswitchy warto wykorzy-
stać przyciski z gwintowanym
korpusem, można wtedy włożyć
je do wywierconych otworów
i przykręcić nakrętkami – licz-
ba pojedyncza jest nielogiczna,
trzy przyciski do jednego otwo-
ru? Raczej nie :), co znaczą-

co upraszcza montaż. Do diody LED warto
zastosować oprawkę. Zarówno zasilacz, jak
i napięcie wyjściowe są dołączone do złączy
śrubowych.

Rysunek 2 ilustruje płytkę drukowaną.

Lutowanie warto rozpocząć od elementów
SMD, następnie wlutować najmniejsze pod-
zespoły w przewlekanych obudowach (zwor-
ki, diody) i zostawić największe na koniec.
Wyświetlacz LCD został przymocowany do
płytki drukowanej przy pomocy plastikowych
tulejek dystansowych bez wewnętrznego
gwintu i długich śrub 2,5mm lub ostatecznie
3mm. Otwory w płytce pasują do występów-
tulejek w obudowie KM-75. Należy jednak
UWAŻAĆ, aby nie dociskać zbyt mocno
płytki drukowanej śrubami ani pokrywką, w
moim przypadku skończyło się to uszkodze-
niem większej cewki (jest minimalnie więk-
sza niż wysokość tulejek) i mikrokontrolera,
najprawdopodobniej na skutek powstałego w
ten sposób zwarcia.

Przed rozpoczęciem pracy należy wgrać

oprogramowanie ściągnięte z Elportalu.
Należy ustawić również fusebits zgodnie z
rysunkiem 3. Do programowania procesora
przewidziano interfejs ISP - JP301

Napięcie wyjściowe przetwornicy można

regulować dostępnym z zewnątrz potencjo-
metrem, dolutowanym za pomocą przewodów
w miejsce rezystora R201. W modelu użyty
został potencjometr logarytmiczny 100k

Ω,

dzięki czemu regulacja w zakresie niskich
napięć jest dokładniejsza. Potencjometr
220k

Ω pozwoli uzyskać napięcia wyjścio-

we do 25V, jeżeli napięcie zasilające będzie
wynosiło 30V DC.

Tester zasilania

2953

Obsługa urządzenia

Urządzenie może być zasilane napięciem
zmiennym lub stałym z zakresu od około 9V do
24V (stałym nawet ponad 30V). Maksymalne
napiecie Uout na wyjściu Z201 jest uzależnio-
ne od napięcia wejściowego. Aby np. otrzymać
maksymalne napięcie na wyjściu wynoszące
13,5V, konieczne jest zasilenie układu napię-
ciem około 18V DC lub wyższym.

Podświetlenie wyświetlacza jest wyłączane

automatycznie, jeżeli użytkownik nie wykona
żadnej czynności przez około 1,5 minuty.

W pierwszej linii LCD wyświetlane są

komunikaty urządzenia, zależne od stanu jego
pracy (ustawiane czasy, napięcie wyjściowe,
etc.), natomiast druga linia stanowi opis kla-
wiatury. Po włączeniu zasilania domyślnie
pokazywane jest napięcie wyjściowe urzą-
dzenia ustawione potencjometrem. W drugiej
linii pokazuje się napis „USTAW TEST ON”.
Przyciski mają następujące funkcje:
• S3 – pozwala skonfigurować urządzenie,

• S2 – rozpoczyna testowanie,

• S1 – włącza napięcie na wyjściu, w tym try-

bie tester pracuje jak zwykły zasilacz.

Urządzenie zawiera prosty mechanizm

bezpieczeństwa: jeżeli napięcie wyjściowe
ulegnie zmianie o więcej niż 500mV, pod-
czas gdy zasilanie jest włączone, to nastąpi
jego automatyczne wyłączenie. Funkcja ta ma
zapobiegać uszkodzeniu dołączonego urzą-
dzenia wskutek przypadkowego poruszenia
gałką potencjometru.

Wykorzystanie układu w roli zasilacza

wymaga jedynie naciśnięcia przycisku S1,

który włącza i wyłącza napięcie wyjściowe,
co sygnalizują napisy

ON oraz PWR OFF.

Napięcie na wyjściu może

być włączane i wyłączane
w sposób okresowy bądź
pseudolosowy. Konfiguracja
odbywa się poprzez naciśnię-
cie przycisku

USTAW (S3),

co spowoduje wyświetlenie
kolejnego menu. Można w
nim wybrać przyciskiem
Nast. (S3) sygnał: losowy
bądź okresowy. Wybór akceptuje się przyci-
skiem

OK (S1). W zależności od wybranego

trybu program poprosi o podanie dwóch lub
czterech parametrów z podanych poniżej:
• TON – czas, przez jaki zasilanie na wyjściu

jest włączone (sygnał okresowy),

• TOFF – czas, przez jaki zasilanie na wyj-

ściu jest wyłączone (sygnał okresowy),

• TONmin i TONmax – przedział czasu, z

jakiego ma być losowany czas podawania
zasilania na wyjście (sygnał losowy),

• TOFFmin i TOFFmax – przedział czasu, z

jakiego ma być losowany czas wyłączenia
zasilania (sygnał losowy).

W pierwszej linii wyświetlana jest nazwa kon-
figurowanego parametru oraz jego wartość.
Wartość ta może być zwiększana przyciskiem
S3 o krok odpowiadający temu, co jest wyświet-
lane nad przyciskiem. Krok może być zmie-
niony za pomocą S2 na jedną z następujących
wartości: 1ms, 10ms, 100ms, 1s bądź 20s. Nie
ma możliwości zmniejszenia ustawianej warto-
ści, gdyż zabrakło przycisków dla tej funkcji.
W przypadku pomyłki należy przełączyć się
na zakres +20s (bo tak będzie najszybciej) i
naciskać S3 do chwili przekroczenia zakresu
który wynosi 299s i 999ms. Spowoduje to

wyzerowanie parametru i będzie można go usta-
wić jeszcze raz. Warto zauważyć, że parametry
TOFFmax i TONmax nie zawsze są zerowane,
gdyż po przekroczeniu zakresu, nadawana jest
im wartość odpowiadająca wartościom, odpo-
wiednio,

TOFFmin i TONmin. Ma to na celu

zapobiec sytuacji, w której zostanie ustawiony
zły przedział. Nie może być tak, że czas będzie
losowany z przedziału 20...1s, gdyż jest to nie-
logiczne. Czas musi być losowany z przedziału
1...20s. Dzięki takiemu podejściu ustawienie np.
TONmin na 10s spowoduje, że czas TONmax
nie może być mniejszy niż 10s.

Ustawioną wartość zatwierdza się przy-

ciskiem

OK (S1). Spowoduje to przejście

do konfiguracji następnego parametru lub
wyświetlony zostanie komunikat

Zapisano,

jeżeli konfigurowany parametr był ostatnim.
Po potwierdzeniu przyciskiem

OK (S1) nastą-

pi powrót do menu głównego. Po naciś-
nięciu przycisku

TEST (S2) rozpocznie się

testowanie sygnałem okresowym bądź loso-
wym zgodnie z tym, co zostało ustawio-
ne. Testowanie spowoduje wyświetlenie w
pierwszej linii czasu, jaki pozostał do zmiany
stanu wyjścia (włączenia bądź wyłączenia
zasilania). W drugiej linii pojawia się wyra-

PD3(INT1)

PD4(XCK/T0)

GND

VCC

GND

VCC

PB6(XTAL1/TOSC1)

PB7(XTAL2/TOSC2)

PD5(T1)

PD6(AIN0)

PD7(AIN1)

PB0(ICP)

PB1(OC1A)

PB2(SS/OC1B)

PB3(MOSI/OC2)

PB4(MISO)

PB5(SCK)

AVCC

ADC6

AREF

GND

ADC7

PC0(ADC0)

PC1(ADC1)

PC2(ADC2)

PC3(ADC3)

PC4(ADC4/SDA)

PC5(ADC5/SCL)

PC6(RESET)

PD0(RXD)

PD1(TXD)

PD2(INT0)

U301

ATMEGA88

PR301

10k

LCD

U302
LCD_PODSW

T301
BC847

+5V

R301
330R

+5V

SWC

SWE

GND

CII

VCC

Ipk

DRC

U101
MC34063A

C103
470p

L101
220u

R101
1k

R102
3,3k

R103

1R5

C104
100u

C107

100n

D105

1N5818

+5V

Z101

~9...24V

D101
1N4007

D102
1N4007

D104
1N4007

D103
1N4007

C101

1000u/35V

C102
100n

SWC

SWE

GND

CII

VCC

Ipk

DRC

U201
MC34063A

C205
470p

L201
220u

R202
10k

R201
33k

R204

C202

100u

C204

100n

D201

1N5818

R205

Z201
Uout

T201
BUZ11

PWR

R203
270R

D301
LED

R302
1k

LED

Q301
8MHz

C305

22p

C306

22p

+5V

+5V

C304
100n

C303

100n

C301

100n

C302

100n

+5V

1
2
3
4
5
6

JP301
ISP

D7
LIGHT

XTAL1
XTAL2

MISO

MOSI

XTAL1
XTAL2

SCK

D6
D5
D4
RESET

ENA

SCK

MOSI
MISO
RESET

+5V

PWR

R206

R104

1R5

C307
100n

+5V

C308
10u

+5V

C201

100u

C203

100u

C105

100u

C106

100u

GND

LED

R303
10k

+5V

ZW2

ZW3

ZW1

+5V

R208
1k

R207
22k

D202
5V1

V_OUT

ZW4
0R

Rys. 2 Płytka drukowana

Rys. 1 Schemat ideowy

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

żenie

Test..., które akurat w tym przypadku

nie jest przypisane do przycisku – naciśnięcie
S3 nie spowoduje żadnej reakcji. Przerwać
testowanie można poprzez naciśnięcie

STOP

(S1) bądź zmianę napięcia potencjometrem o
więcej niż 500mV.

Oprogramowanie jest tak napisane, że po

wejściu do menu ustawień i bezczynności
trwającej około półtorej minuty nastąpi auto-
matyczny powrót do głównego ekranu.

Dioda LED D301 sygnalizuje, kiedy

napięcie jest obecne na wyjściu, jeżeli będzie
włączony test, to będzie ona migać ade-
kwatnie do ustawionych okresów włączenia i
wyłączenia zasilania.

Możliwości zmian

W pliku

devlib.h znajdują się parametry

definiujące pracę urządzenia. Zmiana ich
wartości umożliwi dostosowanie urządzenia
do własnych potrzeb. Najważniejsze z nich

to (w nawiasie podano wartości
domyślne):
•

T E S T M O D U L E _

TIMER_INIT_VALUE (131)
– jest to wartość ładowana do
licznika T0 w każdym przerwa-
niu, dzięki czemu można okre-
ślić częstotliwość jego zgłaszania,
wyznacza się ją jako 256-(F_CPU/
preskaler/1000), po przekształce-
niu wzoru i podstawieniu wartości
domyślnej można stwierdzić, że
odpowiada ona jednej milisekun-
dzie; preskaler wynosi 64, gdyż
tak jest skonfigurowany licznik,
•

V O U T _ M E A N _

SAMPLE_NUMBER (4) – okre-
śla z ilu próbek wyliczać wartość
napięcia wyjściowego, większa
liczba próbek wpływa na dokład-
ność, ale wynik pomiaru jest
rzadziej aktualizowany, wpisa-
nie jedynki spowoduje, że wynik

będzie szybko przeskakiwać, co zmniejszy
jego czytelność,

•VOUT_R207 (22000) – wartość rezy-

stora R207 w omach,

•VOUT_R208

(1000) – wartość rezysto-

ra R208 w omach,

•VOUT_UREF (1100) – napięcie referen-

cyjne przetwornika ADC, jest ono wytwa-
rzane przez wewnętrzne źródło procesora,
zmieniając jego wartość, można dokonać
kalibracji ADC i zwiększyć dokładność
pomiarów,

•VOUT_DELTA_LCD_ON (500) – względ-

na zmiana napięcie w mV, która spowoduje
włączenie podświetlenia LCD oraz odłączy
zasilanie od wyjścia,

• KEYBOARD_TIMEOUT (1600) – jest to

wartość decydująca o czasie dopuszczalnej
bezczynności, im stała ta jest większa,
tym dłuższy czas może upływać pomiędzy
kolejnymi naciśnięciami przycisku, w przy-

bliżeniu czas bezczynno-
ści wynosi KEYBOARD_
TIMEOUT*65ms.

Zmiana któregokol-

wiek z parametrów będzie
wymagała rekompilacji
kodu źródłowego i prze-
programowania mikro-
kontrolera.

Zastosowane rezystory

R207 i R208 umożliwiają
pomiar napięcia do około
25V, co powinno zapewnić
wymagany zakres nawet po
zastosowaniu potencjome-
tru o oporności 220k

Ω.

Jakub Borzdyński
jakub.borzdynski@

elportal.pl

Płytka drukowana jest dostępna

w sie ci han dlo wej AVT ja ko kit szkol ny AVT-2953.

Rezystory
R101,R208,R302 1kΩ 0805
R102 . . . . . . . . . . . . . . . . 3,3kΩ 0805
R103,R104 . . . . . . . . . . . . 1,5Ω 1206
R201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33kΩ
R202,R303 . . . . . . . . . . . . 10kΩ 0805
R203 . . . . . . . . . . . . . . . . .270Ω 1206
R204-R206 . . . . . . . . . . . . . .1Ω 1206
R207 . . . . . . . . . . . . . . . . . 22kΩ 0805
R301 . . . . . . . . . . . . . . . . .330Ω 0805
PR301 . . . . . . . . . . . . . . . . . .10kΩ PR
Kondensatory
C101 . . . . . . . . . . . . . . . . 1000μF/35V
C102,C107, C204,C301-C304,C307
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF 0805
C103,C205 . . . . . . . . . . . 470pF 0805
C104-C106,C201-C203. . . . . . .100μF
C305,C306 . . . . . . . . . . . . 22pF 0805

C308 . . . . . . . . . . 10μF tantalowy smd
Półprzewodniki
D101-D104 . . . . . . . . . . . . . . .1N4007
D105,D201 . . . . . . . . . . . . . . .1N5818
D202 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5V1
D301 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .LED
T201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .BUZ11
T301 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .BC847
U101,U201 . . . . . . . . MC34063A SO8
U301 . . . . . . . . . . . . . . . . . .ATmega88
U302 . . . . . . . . . . . . . . LCD_HD44780
Pozostałe
JP301 . . . . . . . . . . . . . . . . . .ISP sip-6
L101 . . . . . . . . . . . . 220μH DL22-330
L201 . . . . . . . . . . . . 220μH DL50-220
Q301 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8MHz
Z101,Z201. . . . . . . . . . . . . . . . . .ARK2
ZW1-ZW4 . . . . . . . . . . . . . . .0Ω 1206

Wykaz elementów

Rys. 3

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

R E K L A M A

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Do czego to służy?

W przypadku, kiedy chcemy zainstalować
nowy żyrandol, może się okazać, że insta-
lacja oświetleniowa w pomieszczeniu jest
niewystarczająca dla uzyskania jego pełnej
funkcjonalności. Dzieje się tak wtedy, gdy
instalacja oświetleniowa w pomieszczeniu ma
obwód przystosowany do obsługi oświetlenia
z jedną sekcją, podczas gdy nowy żyrandol
zawiera dwie sekcje. Mało kto będzie chciał
specjalnie kuć sufit i ścianę, aby poprawić
instalację na potrzeby nowego żyrandola,
stosując trójżyłowy przewód. W takich oko-
licznościach znacznie lepszym rozwiązaniem
będzie zastosowanie opisanego niżej układu
elektronicznego.

Pozwala on na sterowanie dwiema sekcjami

żyrandola, przy istniejącej instalacji 2-prze-
wodowej za pomocą włącznika jednym kla-
wiszem. Instalacja elektryczna pozostaje bez
zmian; konieczną modyfikacją staje się jedynie
zamontowanie układu blisko żyrandola.

Jak to działa?

Zasada działania urządzenia przedstawiona
została na diagramie stanów na rysunku 1.
Mamy trzy podstawowe stany:
•żyrandol włączony (L),

•żyrandol jest zgaszony przez czas mniej-

szy od dwóch sekund (W),

•żyrandol jest zgaszony (O).
Gdy żyrandol świeci, mamy trzy opcje:
•świeci pierwsza sekcja (L1),

•świeci druga sekcja (L2),

•świecą obie sekcje (L3).
Przełączanie między poszczególnymi sta-
nami odbywa się po każdym użyciu włącz-
nika światła. W szczególności przejścia
między stanami L odbywają się tylko
wtedy, gdy urządzenie jest w stanie W.
Urządzenie po wyłączeniu światła, czyli
będące w stanie „O”, zapamiętuje ostatni
stan żyrandola w pamięci nieulotnej.

Schemat blokowy układu został zapre-

zentowany na rysunku 2. Układ jest włą-
czony szeregowo z żyrandolem. Każda
z dwóch sekcji żyrandola jest sterowana
osobnym triakiem. Zasilanie urządzenia

czerpane jest ze spadku napięcia na triaku T2,
który steruje sekcją S2 żyrandola. Ponieważ
spadek napięcia na triaku podczas jego pracy
przy kącie zapłonu równym zeru jest niewy-
starczający do zasilenia układu, konieczne
jest zwiększenie tego kąta. Odbywa się to
kosztem nieco mniejszej jasności sekcji S2.
Przebiegi napięć występujące w miejscach
zaznaczonych na rysunku 2 przedstawione
zostały na rysunku 3 w postaci obszarów
wypełnionych. Schemat ideowy pokazany
jest na rysunku 4. Układ zawiera zasilacz
beztransformatorowy, w którym elementem
ograniczającym prąd jest kondensator C1.
Napięcie za kondensatorem jest prostowane i
stabilizowane na poziomie 4,5V w obwodzie
D1,D2. Niektórych Czytelników może zdzi-
wić fakt, że zasilacz jest po stronie masy, a
nie – jak zwykle – po stronie plusa zasilania.
Wynika to z chęci uproszczenia układu, a
bezpośrednio ze sposobu sterowania triaków,
o którym mowa dalej.

Pracą układu steruje mikrokontroler

ATtiny2313. Do układu dostarczany jest prze-

bieg synchronizacji z obwodu sekcji zawiera-
jącej T2, będący pełną sinusoidą o napięciu
sieci. Wejście mikrokontrolera, na które poda-
wany jest przebieg, nie zostaje uszkodzone,
ponieważ kiedy napięcie wzrośnie powyżej
napięcia zasilania, zadziałają obwody zabez-
pieczające i prąd popłynie do szyny zasilania.
Wysoka amplituda przebiegu synchronizacji
powoduje, że w zakresie progów przełącza-
nia wejścia U1 jest on bardzo podobny do
przebiegu trapezowego; wynika to z tego, że
pochodna sinusa ma w tym miejscu ekstre-
malne wartości. Gwarantuje to powtarzalność
wykrywania zera sieci przez mikrokontroler.

2948

t>=

OFF

ON & t<2s

t>=

t>=2s

Opis diagramu:

L1 - œwieci siê pierwsza sekcja
L2 - œwieci siê druga sekcja
L3 - œwiec¹ siê obie sekcje
W1,W2,W3 - oczekiwanie po zgaszeniu œwiat³a
O1,O2,O3 - ¿yrandol zgaszony
t - czas, jaki up³yn¹³ od ostatniego zgaszenia œwiat³a
OFF - zgaszenie œwiat³a
ON - w³¹czenie œwiat³a

230VAC

W³¹cznik oœwietlenia

Us1

Us2

Rys. 2

Us1

Us2

UT2

Rys. 3

Rys. 1

Przełacznik do żyrandola

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Triaki są sterowane bezpośrednio z por-

tów mikrokontrolera. Taki sposób sterowania
zdeterminował „odwrotny” układ zasilacza,
o którym mowa wcześniej. Powodem stoso-
wania ujemnych impulsów na bramkę tria-
ków jest najkorzystniejszy z naszego punktu
widzenia bilans wartości prądu sterującego
bramką. Według dokumentacji triaka BT136
najmniejsze prądy uzyskuje się właśnie przy
sterowaniu impulsem ujemnym.

Dość niekorzystne warunki zasilania

oraz sposób działania urządzenia wymusi-
ły zastosowanie w zasilaczu kondensatorów
filtrujących o dużych pojemnościach. Poza
stabilizacją napięcia zasilającego muszą one
dostarczać energii do układu wówczas, gdy
przechodzi on między stanami i nie jest
dostarczana energia z sieci. W układzie pro-
totypowym energia zgromadzona w konden-
satorach wystarczała na około 4s pracy po
odłączeniu zasilania.

Mikrokontroler zostaje automatycznie

zresetowany przy spadku napięcia zasilania
poniżej 1,8V.

Program zawarty w mikrokontrolerze

został napisany w języku C, w środowisku
AVRStudio i można go ściągnąć z Elportalu.
Synchronizacja układu w zerze sieci odby-
wa się w procedurach obsługi przerwania
PCINT7, które występuje przy pojawieniu się
ujemnych połówek sinusoidy. Po wystąpieniu

przerwania zerowany jest licznik
czasu t będący zmienną typu int.
Wartość tego licznika jest inkre-
mentowana wraz z wystąpieniem
przerwania od przepełnienia
TIMER0. Na podstawie wartości
licznika ustalane są kąty zapłonu triaków
T1 i T2 dla dodatniej i ujemnej połówki
sinusoidy (t1 i t2 na 3). Triaki sterowane są
za pomocą impulsów o czasie trwania około
0,5 ms.

Wart opisu jest sposób zapisu/odczy-

tu ostatniego stanu żyrandola z pamięci
EEPROM. Pamięć ta ma ograniczoną liczbę
cykli zapisu i według karty katalogowej dla
mikrokontrolera ATtiny2313 wynosi 10E4
razy. Gdybyśmy chcieli używać jednego
adresu w pamięci EEPROM do zapamię-

tania stanu żyrandola, zakładając 10-krotną
zmianę stanu żyrandola dziennie, otrzymuje-
my ponad 3 lata pracy. Nie jest to długi czas
i trzeba zastosować efektywniejszą metodę,
która pozwoli na dłuższe działanie urządzenia
bez awarii wynikłej z przekroczenia liczby
zapisów. Metoda użyta w programie zapisuje
stan na jednym ze 100 bajtów, cyklicznie
zmieniając adres. Jest to zatem lepsze rozwią-
zanie, bowiem pozwala na dłuższe użytkowa-
nie układu.

Mikrokontroler zawiera uruchomiony

watchdog, który zabezpiecza przed ewentu-
alnym zawieszeniem się programu. Watchdog
jest resetowany w najbardziej obciążonym
miejscu programu, czyli w przerwaniu od
przepełnienia timera TMR0.

Dioda świecąca LED informuje krótkim

błyśnięciem o starcie programu i poza tym nie
pełni innej funkcji.

Montaż i uruchomienie

Zanim przejdziemy do montażu i uruchomie-
nia, należy zwrócić uwagę na pewne kwestie.
Pierwszą z nich jest bezpieczeństwo – układ
jest pod pełnym napięciem sieci i uruchamiać
go mogą tylko wykwalifikowane osoby, sto-
sując przy tym wszelkie wymagane środki
bezpieczeństwa.

Następną kwestią jest rodzaj źródeł świat-

ła, jakie mogą być obsługiwane przez urzą-

dzenie. Z klasycznymi
żarówkami urządzenie
współpracuje bez żadnego
problemu, gorzej przed-
stawia się natomiast spra-
wa z wszelkiego rodzaju
świetlówkami. Obecnie w
UE trwa kampania wyco-
fywania klasycznych żaró-
wek: we wrześniu 2009
wycofane zostały żarówki
100W, taki sam los czeka
żarówki 75W (wrzesień
2010) i 60W (wrzesień
2011). Świetlówki kom-
paktowe, mające zastąpić
żarówki, niestety są bar-

dzo toporne, jeśli chodzi o
sterowanie elektroniczne,
w szczególności za pomo-
cą triaków. Nawet prosty
układ ON/OFF na triaku

nie z każdą świetlówką kompaktową będzie
działał. Dlatego też w układzie należy sto-
sować klasyczne żarówki, a w przypadku
świetlówek kompaktowych i żarówek LED
tylko takie, które mają możliwość pracy w
układach ze ściemniaczem, co jest zazwyczaj
zaznaczone na opakowaniu bądź w specyfika-
cji źródła światła.

Montaż układu przeprowadzamy na płytce

przedstawionej na rysunku 5. Zaczynamy od
elementów najmniejszych, kończąc na naj-
większych. Należy zwrócić szczególną uwagę
na prawidłowy montaż elementów wchodzą-
cych w skład zasilacza, gdyż błędnie zmon-
towany może spowodować nadmierny wzrost
napięcia na elementach i w konsekwencji np.
eksplozję któregoś z nich.

Obwody łączące listwę zaciskową ARK

z triakami można nieco pogrubić dla zapew-
nienia lepszego połączenia elektrycznego, np.
wlutowując miedziany przewód.

Urządzenie montujemy w podsufitce

żyrandola. Płytka ma w środku otwór o śred-
nicy około 13mm, który służy do przeprowa-
dzenia zawieszenia żyrandola. Dla pewno-
ści można zaizolować powierzchnię układu,
narażoną na zestyk z elementami konstrukcji
żyrandola, np. obudowy triaków.

Piotr Wójtowicz

pw@elportal.pl

T2
BT136

BT136

470nF/250VAC

10nF

100nF

680k/0.5W

330R/0.5W

1N4001

D1
C5V1

680k/0.5W

1000uF/16V

R5
470R

green

1000uF/16V

100nF

10k

VCC

PB5

PB4

PB3

PB2

PB1

PB0

PD6

RESET

PD0

PD1

XTAL2

XTAL1

PD2(INT0)

PD3(INT1)

PD4

PD5

GND

PB6

PB7(PCINT7)

ATtiny2313

ZAS

R1,R3 . . . . . . . . . 680kΩ 0,5W
R2 . . . . . . . . . . . . . 330Ω 0,5W
R4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ
R5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470Ω
C1 . . . . 470nF 250VAC MKP X2
C2,C3 . . . . . . . . . . 1000uF/16V
C4,C5 . . . . . . . . . . . . . . .100nF
C6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10nF
D1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . C5V1
D2-D4 . . . . . . . . . . . . . 1N4001
D6 . . . . . . . . . . . . . . .LED green
U1 . . . . . . . . . . . . . . ATtiny2313
T1,T2. . . . . . . . . . . . . . . .BT136
Z1 . . . . . . . . . . . . .zacisk ARK3
Podstawka 20PIN

Wykaz elementów

Uwaga! Podczas użytkowania urządze-
nia w jego obwodach występują napięcia
groźne dla życia i zdrowia. Osoby nie-
doświadczone i niepełnoletnie mogą wy-
konać je wyłącznie pod kierunkiem wy-
kwaliﬁ kowanego opiekuna, na przykład
nauczyciela.

Rys. 4

Rys. 5

Komplet podzespołów z

płytką jest do stęp ny

w sie ci han dlo wej AVT ja ko

kit szkol ny AVT-2948.

Przełacznik do żyrandola

Piękna wycieczka krajoznawcza, pogoda
świetna, ale zbliża się wieczór. Niedaleko za
miastem mały hotelik zaprasza neonem. Chyba
skorzystamy, zwłaszcza że nazajutrz mamy
jeszcze sporo do przejechania. Las niedaleko,
ptaszki śpiewają do późna, istna sielanka.
Poranek piękny, wsiadam do samochodu i...
nie chce zapalić, sprawdzam – paliwo jest,
otwieram maskę, oj bardzo niedobrze, kable
zapłonowe wyglądają jak na fotografii 1.

Kto nam tak pokrzyżował plany? Oto

prawdopodobny sprawca (fotografia 2) –
kuna, sympatyczne zwierzątko z rodziny łasi-
cowatych, zmora automobilistów. Nawiasem
mówiąc, już kilka razy zdarzyło mi się, że
znalazłem pod maską samochodu, w okolicy
bloku silnika... kurze jajko, ale innych poważ-
niejszych szkód do tej pory nie miałem.

O dalszych kłopotach ze zdobyciem odpo-

wiednich kabli już nie piszę, ale po powrocie
do domu zmobilizowałem się bardzo i szybko
przystąpiłem do budowy „stracha na kuny”.
Oczywiście dużo gotowych urządzeń tego
typu można kupić w sklepach elektronicz-
nych i marketach, ale ponieważ części u mnie
dostatek, wykonałem sobie coś podobnego i,
jak się na razie okazało, bardzo skutecznego.

Opis układu

Patrząc na schemat z rysunku 1 widzimy, że
potrzebnych jest niewiele elementów: jeden
układ scalony, dwa rezystory, kondensator
i głośniczek z płytką piezoceramiczną. Na
dobrą sprawę to nawet płytki drukowanej do
tego urządzenia nie trzeba robić, tylko eleganc-
ko można zmontować układ na małej płytce
uniwersalnej. Gotowy „strach” przedstawiony
jest na fotografii 3. Ale jak to działa? Układ
scalony – procesor ATtiny13 generuje kilka
dźwięków (3) o różnych częstotliwościach,
między dźwiękami są kilkusekundowe prze-
rwy. Następnie głośniczek odtwarza te dźwię-
ki, bardzo skutecznie odstraszając nieproszo-
nych gości. W mojej wersji układ zasilany jest
wprost z baterii płaskiej 4,5V, pobór prądu
jest mniejszy niż 6mA (bateria starcza na
ponad tydzień ciągłej pracy), ale można dodać
mały stabilizator typu 78L05 i podpiąć się do
instalacji 12V naszego wehikułu. Urządzenie

p r z y m o c o -
wane jest
za pomo-
cą rzepa w
komorze sil-
nika (foto-
grafia 4),
w y ł ą c z n i -
kiem jest samocho-
dowa wsuwka na
biegunie dodatnim.

I to już wszyst-

ko? A gdzie wartość
dydaktyczna artyku-
łu? Bardzo proszę,
postanowiłem przy
tej okazji nauczyć
Czytelników, jak
samemu zaprogra-
mować mikroproce-
sor, zmienić dźwię-
ki, zmodyfikować
program itp.

Napisałem w tym celu bardzo prosty pro-

gram do wytwarzania dźwięków, korzystając
z języka Bascom AVR, opisy przy komendach
wyjaśniają dokładnie, co w danym momencie
program robi.

Co nam będzie potrzebne? Komputer z

gniazdem portu równoległego LPT, system
może być nawet Windows 98, program, który
ściągniemy z Elportalu, BASCOM AVR Demo
1.11.7.7 lub nowszą wersję (znajdziemy przez
Google). Musimy wykonać też bardzo pro-
sty programator wg schematu z rysunku 2,
zawiera, oprócz wtyku trzy rezystory i jeden
kondensator. Gotowy programator przedsta-
wiony jest na fotografii 5. Zastosujemy meto-
dę tzw. ISP (In System Programming), czyli
programowanie w układzie. Jest to bardzo

wygodny sposób, ponieważ wszystkie zmiany
w programie prawie natychmiast możemy
wprowadzić do mikroprocesora i sprawdzić w
działaniu bez wyłączania zasilania!

A zatem do dzieła, uruchamiamy program i

otwieramy plik naszego źródłowego programu
(ściągnięty z Elportalu) komendą open file;
jego listing powinien pokazać się w dodat-
kowym oknie. W tym oknie będziemy póź-
niej program modyfikować. Okno, jeśli trze-
ba, powiększamy. Następną operacją będzie
skompilowanie programu ( o odpowiednim

Forum Czytelników

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Fot. 1

Fot. 2

4,7k

3
4

4,7k

100n

ATtiny13V

20...30mm (piezo)

RESET

GND (4)

MOSI (5)

MISO (6)

SCK (7)

+3...5V

Minus

(1)

Fot. 3

Fot. 4

Strach na kuny

Rys. 1

przetworzeniu) tak, aby stał się zrozumiały dla
procesora, robimy to, wciskając F7. Jeżeli nie
było błędów (pokazują się one na dole ekranu)
podłączamy wsuwki kabelków programatora
na odpowiednie goldpiny naszej płytki, jak
na fotografii 6. Teraz włączamy zasilanie do
układu i naciskamy klawisz F4. Jeżeli wszyst-
ko jest w porządku, to otwiera się nowe okno
obsługi programatora, widać skompilowany
program, który będzie wpisany do FlashROM-
u. W małym okienku Chip zostanie znaleziony
przez program i programator nasz ATtiny13,
musimy jeszcze tylko wejść (jest to czynność
jednorazowa) do zakładki Lock and Fuse Bits
i zmienić fabryczne ustawienie Fusebit E na
OFF (wyłączamy dzielnik częstotliwości zega-
ra przez 8) oraz zatwierdzić podświetlonym
klawiszem Write FS widać to na rysunku 3.

Właściwe programowanie inicjujemy mysz-

ką, naciskając na czwartą ikonkę (scalaczek z
czerwoną strzałką) rozpoczyna się programo-
wanie mikroprocesora. W głośniczku po chwili
będzie słychać owoc naszej dotychczasowej
pracy, trzy różne dźwięki z przerwami ok. 5s.

Pięknie, ale jak powstają te

dźwięki?

Ależ bardzo prosto! Spójrzmy

jeszcze raz na listing 1 (opisy
obok linii). Procesor włącza i
wyłącza głośnik (Sp) na określo-
ny czas w (us), po czym w trzech
pętlach powtarza to po kilka
(kilkadziesiąt) tysięcy razy. Tak
wytworzony przebieg prostokąt-
ny podawany jest potem przez
port 4 bezpośrednio na głośnik.
Zmieniać możemy do woli te
czasy, również czasy przerwy
między dźwiękami. Możemy
też dodać jeszcze kilka pętli wg
uznania (zostało jeszcze sporo
wolnej pamięci). Podaję odpo-
wiednio przekształcony wzór dla obliczenia
wartości

waitus dla konkretnej częstotliwości.

Oto on:
wartość

waitus [us] = 1000000 : 2f [Hz]

Pamiętajmy, że po każdej zmianie w programie,
trzeba go ponownie kompilować klawiszem F7,
potem wchodzimy przez F4, a przed kolejnym

wpisem (czwartą ikonką) do procesora, nacis-
nąć myszką ósmą ikonkę (czerwony scalaczek z
literką C) – czyszczenie pamięci ze starego pro-
gramu. Jak widzisz, Drogi Czytelniku, możesz
sam dokonywać zmian w programie, dowolnie
go modyfikować, a efekty praktycznie natych-
miast podziwiać. Jeżeli z efektów jesteśmy

zadowoleni odłącza-
my nasz programator
od płytki i montujemy
„stracha” w pojeździe.
W Bascom AVR istnieje
też specjalna komenda
SOUND, ale jest bar-
dzo pamięciożerna i dla
nas nie bardzo użytecz-
na. Ale można samemu
popróbować!

Piotr Świerczek

sp9egm@wp.pl

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Forum Czytelników

program: „strach na kuny”
‘język: Bascom AVR
‘napisał: Piotr Świerczek
‘data: 10.05.2010
$regfile = „ATtiny13.dat”

‘ustawiamy typ procesora

$crystal = 9600000

‘częstotliwość zegara

$hwstack = 64

‘ustawienie wielkości stosu

Dim A As Integer

‘miejsce w pamięci dla zmiennej A

Config Portb.4 = Output

‘port 4 (nóżka 3) ustawiamy jako wyjście

Portb.4 = 0

‘wartość początkowa

Sp Alias Portb.4

‘port 4 otrzymuje nazwę Sp(głośnik)

‘tutaj zaczyna się właściwy program
For A = 1 To 3000

‘początek pierwszej pętli

Sp = 0

‘ustaw na głośniku stan 0

Waitus 1000

‘czekaj 1000 us

Sp = 1

‘ustaw na głośniku stan 1

Waitus 1000

‘czekaj 1000 us

Next A

‘dodaj do A 1 i rób tak aż doliczysz do 3000

Wait 5

‘czekaj 5 sekund

For A = 1 To 3000

‘początek drugiej pętli

Sp = 0

‘jak wyżej tylko

Waitus 1500

‘czasy są inne i właśnie

Sp = 1

‘zmieniając te wartości

Waitus 1500

‘uzyskujemy inne

Next A

‘częstotliwości(wzór w tekście)

Wait 5
‘początek trzeciej pętli
For A = 1 To 20000

‘tutaj np. trzeba było wydłużyć

Sp = 0

‘czas trwania dźwięku ponieważ włączanie i wyłączanie

Waitus 100

‘trwa bardzo krótko, jak łatwo zauważyć trzeba było zwiększyć

Sp = 1

‘ilość powtórzeń (okresów) przebiegu prostokątnego

Waitus 100
Next A
Wait 5
Return

‘wróć na początek pierwszej pętli i tak

‘po kolei wykonuj wszystko bez końca.

Listing 1

100p

330

GND (4)

MISO (6)

SCK (7)

RESET (1)

MOSI (5)

Do
p³ytki

ATtiny13

DB25M

Fot. 6

Rys. 2

Fot. 5

Rys. 3

330Ω x 3 szt.
4,7kΩ x 2szt.
100pF
100nF
ATtiny13V
Piezo
DB25M

Wykaz
elementów

Zajrzyj koniecznie do interesujących materiałów w czasopiśmie

"Świat Radio" 8/10

Generator sygnałowy S53MV

Jednym z podstawowych przyrządów w pracowni każdego radioama-
tora jest przestrajany generator w.cz. Opisany układ wykorzystuje
technikę DDS, autorem układu jest Matjaz Vidmar S53MV. Zaletą
opisanego generatora jest szeroki zakres częstotliwości pracy wyno-
szący od około 200kHz do 999,999MHz oraz różnorodne techniki
modulacji (AM, FM, sygnały lotnicze). W przypadku trybu z mo-
dulacją amplitudy (AM) możemy regulować głębokość modulacji i
wysokość tonu modulującego, a przy modulacji częstotliwości (FM)
– dewiację i wysokość tonu modulującego.
Część cyfrowa zbudowana jest na procesorze ARM o oznaczeniu
LPC2138. Układ ten jest sterowany klawiaturą czterostykową na
przyciskach chwilowych. Informacje o trybie pracy układu pokazy-
wane są na standardowym wyświetlaczu 2 * 16 znaków LCD.

Krzyżówka

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Rozwiązaniem krzyżówki z EdW 4/2010 jest hasło „Wzmacniacze

lampowe”.

Upominki w postaci kitów AVT wylosowali: Tadeusz Greluk

– Kwidzyn, Michał Lisak – Lwówek Śląski, Dawid Ruchała – Nowy
Sącz, Marek Kowalski – Opole, Dariusz Wojtasik – Kielce i Zofia
Wojdak – Kraków.

Listy z propozycjami krzyżówek i listy z ich rozwiązaniami –

powinny być opatrzone dopiskiem „Krzyżówka” lub znaczkiem # oraz
numerem tego wydania EdW. Wraz z propozycją nowej krzyżówki
należy przysłać oświadczenie (z własnoręcznym podpisem), że
krzyżówka jest oryginalnym dziełem podpisanego i że nie była nigdzie
publikowana. Autorzy opublikowanych krzyżówek otrzymają nagrody
rzeczowe. Redakcja nie ingeruje w treść merytoryczną (precyzję
sformułowań) haseł krzyżówki.

Rozwiązania z tego numeru (tylko hasła) należy nadsyłać w ciągu

45 dni od ukazania się tego numeru EdW.

Propozycje krzyżówek ostatnio przysłali: Patryk Guzek z

Warszawy i Marcin Koskowski z Zabrza.

Najlepsze spośród nadesłanych krzyżówek zostaną opublikowane

w jednym z numerów EdW.

X
Y

C
D

E
F

G
H

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Poziomo:
A-1 Najmniejsza

porcja

energii.

A-12

Ferromagnetyk z dwoma biegunami.

B-5 Np.

KM38.

C-1

Rodzaj tyrystora (np. BT136-600).

C-14

Płyn do łączenia różnych materiałów.

D-6

Zmienia stany logiczne na przeciwne.

E-1

Cewka z rdzeniem ferromagnetycznym.

E-15 Modulacja

fazy.

F-8 Inaczej

„Wiadomości”.

G-3 Centralna

część

atomu.

H-1

Lód na rzece.

H-16 „Włączone”.
I-5

Środek masowego przekazu.

J-1 AVT-2394.
J-9 Promieniowanie

UV.

K-5

Może być Zenera.

L-9 Jednośladowy

pojazd

drogowy.

M-1 Pierwiastek

symbolu

Ti.

M-15 Symbol

cynku.

N-8

Może być atomowa.

N-16

Jedno z pism AVT (skrót).

O-3 „Początkujący”.
P-10 Jednostka

mocy.

P-14 Nie

stereo.

R-1 Np.

NAND.

S-6 Złącze

diody.

S-9 Chronologiczny

zapis

wydarzeń.

T-1

Np. do lotek.

U-10

Trumna bogato zdobiona.

W-10

Częstotliwość, przy której reaktancje

cewki i kondensatora są równe.
X-9 Dołączony

komputera.

Y-5

Czasem by się przydała trzecia.

Y-16 Np.

…317.

Pionowo:
1-A Dodatnia

elektroda.

1-H PC.
1-R Inaczej

ogniwo.

3-A

Krótka kreskówka lub film.

3-J …

alarmowa.

3-T

Najczęściej jest ferrytowy.

4-R Główny

parametr

głośników.

5-A …myślenia.
5-I

Pierwiastek chemiczny o l.a. 86.

5-T

Dioda działająca w kierunku zaporowym.

6-D Syn

Dedala.

6-N Imitacja

przedmiotów,

rzeczy.

7-A

Symbol chemiczny miedzi.

7-I Ulica,

jezdnia.

7-U …wodny

banknocie.

8-B Osobisty

lub

tożsamości.

8-M Mechanizm

modelarski.

9-H Echosonda.
10-A

Połączenie plusa z minusem.

10-P Rezystor,

którego

wartość

zmienia się pod wpływem napięcia.
11-H „Ożywia”

akumulatory.

12-C

Juliusz… – sławny pisarz.

12-P

Najważniejsza część radia.

12-X „Wejście”.
13-A

Jednostka powierzchni gruntu.

13-I Multimetr.
14-P Przetwornik

elektroakustyczny.

15-A Naklejka.
15-I Do

otwierania

zamków.

16-M Rura

jarzeniowa.

16-U Modulacja

amplitudy.

17-A Pancerna

szafka.

17-F

Jedno z narzędzi do trasowania.

17-P Koło.
17-X Modulacja

częstotliwości.

Autorem krzyżówki jest

Mateusz Maliszewski z Olsztyna.

AVT sto su je sy stem ra ba tów dla wszy st kich wier nych Czy tel ni ków
EdW, do ko nu ją cych za ku pów w sie ci han dlo wej AVT dro gą sprze da-
ży wy sył ko wej. Na kle je nie na kar to nik za mówie nia trzech ku po nów
wy cię tych z trzech ko lej nych najnowszych wy dań EdW upraw nia do:

10% zniż ki

na za kup ki tów AVT, TSM, Vel le ma na, 10% zniż ki na

książ ki w ra mach Księ gar ni Wy sył ko wej AVT. Już za kup na su mę 99
zł po zwa la za o szczę dzić kwo tę rów ną ce nie jednego nu me ru EdW.

Uwa ga! Po da ne zniż ki do ty czą wy łącz nie za mówień osób pry wat nych.

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Już od dłuższego czasu myślałem o budowie

zegara pozbawionego mikroprocesora. Dobra ku
temu okazja nadarzyła się w momencie ogłosze-
nia przez Redakcję EdW konkursu dotyczącego
płytek drukowanych – zegar sterowany
15 układami scalonymi z natury rzeczy
będzie potrzebował skomplikowanej
płytki drukowanej. Postanowiłem więc
połączyć przyjemne z pożytecznym i
zaprojektować zegar, którego płytka
drukowana będzie pracą konkursową, a
sam układ ciekawą alternatywą, pozwa-
lającą oderwać się na chwilę od świata
mikroprocesorów. Projektując płytkę,
popełniłem jednak błąd, który opóźnił
prace nad układem i w konsekwencji
spóźniłem się z wysłaniem materia-
łów w terminie konkursu (wysyłając
tylko inne, mniejsze płytki). Mimo to
postanowiłem dokończyć układ, czego
owocem jest niniejszy artykuł.

Oprócz podstawowej funkcji każ-

dego zegara, jaką jest odmierzanie
czasu, projekt ma przede wszystkim
pozwolić na chwilę odpoczynku od
układów mikroprocesorowych, domi-
nujących w dzisiejszej elektronice.

Niektórym zapewne przypomni ukła-

dy konstruowane u początków przygo-
dy z elektroniką, młodszym uświadomi,
że można zrobić układ elektroniczny
nie pisząc programu, a może kogoś
skłoni do cofnięcia się w czasie o kilka-
naście czy kilkadziesiąt lat.

W zegarze nie zaimplementowano

funkcji budzika ani innych modnych
bajerów, typu pomiar temperatury,
czy kalendarz. Czas ustawia się przy-
ciskami S1 (minuty) i S2 (godziny),
dodatkowo zliczanie sekund możemy
zatrzymać, wciskając S3. I na tym
kończy się obsługa zegara.

Opis układu

Schemat ideowy układu jest pokazany
na rysunku 1. Jedną z ważniejszych
części jest generator przebiegu wzor-

cowego 1Hz. Składa się on z generatora 2Hz
i dzielnika (przez 2) opartego na przerzutniku
D. Na schemacie są to układy U14A i U15
wraz z kilkoma dodatkowymi elementami.

Cały problem ze zrealizowaniem generato-

ra wynika z wielu czynników. Niekoniecznie
wystartuje on z wartościami rezystorów poda-
wanymi w notach katalogowych. Sprawy nie

Forum Czytelników

R43

R44
1k

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

12
13
15
14

a
b
c
d
e

4543

A
B
C
D

LD
PH
BI

1
6
7

2
4

VCC

5
6

A
B
C
D

4518A

CLK
ENA
RES

1
2
7

5
6

A
B
C
D

4518A

CLK
ENA
RES

1
2
7

5
6

A
B
C
D

4518A

CLK
ENA
RES

1
2
7

13
14

A
B
C
D

4518B

CLK
ENA
RES

10
15

13
14

A
B
C
D

4518B

CLK
ENA
RES

10
15

13
14

A
B
C
D

4518B

CLK
ENA
RES

10
15

VCC

VDD

VSS

4071

VDD

VSS

4001

VDD

VSS

4081

VDD

VSS

4069

R45
1k

R46
1k

R47
1k

R48 1k

R49 1k

R50 1k

R51
100k

R52

2,2M

R54

2,2M

R53
100k

100nF

C7
100nF

U1A

U1B

U2A

U2B

U3A

U3B

U10A

U10B

U10C

U11A

U11B

U11C

U12B

U12A

U13A

U13B

U13C

U13D

R55
100k

R56
1k

VCC

14
13
15

RST

4060

OSC1

!OSC0

OSC0

Q4
Q5
Q6
Q7
Q8
Q9

Q10

Q14

Q13

Q12

VCC

R57

10k

R58

10M

100pF

33pF

SET

RST

D CLK

4
6

U14A

U15

BC548

4
2
1
9

b
c

4
2
1
9

b
c

4
2
1
9

b
c

4
2
1
9

b
c

4
2
1
9

b
c

4
2
1
9

b
c

32768Hz

SEKUNDY JEDNOŒCI

MINUTY JEDNOŒCI

GODZINY JEDNOŒCI

SEKUNDY DZIESI¥TKI

MINUTY DZIESI¥TKI

GODZINY DZIESI¥TKI

Rys. 1 Schemat ideowy

Od redakcji: Prezentowany układ został wykonany przez bardzo młodego, kilkunastoletniego Czytelnika, który

nie posiada doświadczenia w zakresie wykorzystywania układów CMOS rodziny 4000. Publikujemy jego niedoskonały
układ, zawierający liczne niedoróbki, jako zachętę i przykład wytrwałości w rozwiązywaniu napotkanych problemów.

Zegar

Zegar
CMOS

CMOS

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Forum Czytelników

ułatwia również fakt, że w każdej nocie poda-
je się inne wartości elementów zewnętrznych.
Po wielu próbach udało mi się doprowadzić
ten blok zegarka do poziomu „wstępnie dzia-
ła”. Pomiary wykazały jednak, że genero-
wana częstotliwość jest niedokładna. Zegar
śpieszyłby się znacznie. W takiej sytuacji
zaleca się wykorzystanie trymera równole-
gle do kondensatora C8. Ma to pozwolić na
wyregulowanie częstotliwości, w niewielkim,
aczkolwiek wystarczającym do usunięcia
problemu zakresie. Przynajmniej w teorii. W
praktyce okazało się, że zmiany pojemności w
szerokich zakresach nie przynoszą oczekiwa-
nych, a dokładniej żadnych zmian. Pomogła
natomiast zmiana napięcia zasilającego, które
również ma w niewielkim stopniu wpływ na
częstotliwość. Przy 9V (poprzednio 5V) nie
zaobserwowałem niedokładności odmierza-
nego czasu. Jest to właściwie wszystko, jeśli
chodzi o generator. Następnie przebieg jest
dzielony przez przerzutnik D, który pracuje
w klasycznej aplikacji dzielnika przez 2.
Wejście łączymy z zanegowanym wyjściem
(Q\), dzięki czemu sygnał na wyjściu nie-
zanegowanym (Q) ma częstotliwość równą
połowie częstotliwości z wejścia zegarowego
CLK. Wejścia SET i RESET nie są nam w
tym wypadku potrzebne – łączymy je z masą.
Tak uzyskany sygnał wędruje na wejście
układu 4518 (U1A). Dekoder 4543 (U4)
zaświeca odpowiednią cyfrę na wyświetlaczu.
Kolejna połówka 4518 (U1B) jest taktowa-
na zanegowanym sygnałem Q4 z połówki
U1A i układ poprawnie zlicza w systemie

dziesiętnym. Następna połówka odpowiada
za dziesiątki sekund i powinna zliczać tylko
w cyklu 0...5. Dlatego tym razem za reseto-
wanie tego i taktowanie następnego układu
odpowiada bramka AND. Wątpliwości może
budzić obecność tranzystora T1 i bramki OR
(U12A). Otóż każda połówka układu 4518 po
podłączeniu napięcia zasilania musi zostać
zresetowana. W przeciwnym razie nie można
przewidzieć, jakie stany będą panowały na
wyjściu. Tę funkcję w wypadku U1B pełni
para C2, R44 (analogicznie również pozostałe
pary dla pozostałych liczników). Generuje
ona, zaraz po podłączeniu zasilania, krótki
impuls resetujący układ.

Tranzystor nie pozwoli temu impulsowi

na „przedostanie się dalej”, ponieważ spowo-
dowałoby to niepożądane zwiększenie stanu
licznika U2A. W testowej wersji zegara, pró-
bowałem impuls zablokować diodą, jednak nic
to nie dało i byłem zmuszony szukać innych
metod. W podobnej roli pracuje także bramka
OR. U2A może być taktowany z dwóch źró-
deł. Po pierwsze, w momencie przepełnienia
licznika sekund. Po drugie, przyciskiem S1
w momencie ustawiania czasu. Nieobecność
bramki OR w konsekwencji powodowałaby
resetowanie U2A przy każdym wciśnięciu S1
– stan wysoki byłby podawany zarówno na
wejście CLK, jak i poprzez rezystor na bazę
T1. Stąd obecność bramki.

Na pewno część osób zastanawia się, czemu

służą bloki oparte na bramkach NOR przy
przyciskach S1 i S2 i czy konieczne było ich
zastosowanie. Bloki te służą eliminacji drgań

styków przy-
cisku i niestety

były koniecz-
nością. Proste
rozwiązania z
kondensatorem
równolegle do
przycisku, z

kondensatorem do masy, z większym konden-
satorem równolegle do przycisku... itd., nie
dały wystarczających rezultatów. Zastosowane
„moduły” to tzw. przerzutniki na bramkach
NOR. W momencie podania na wejście impul-
su, na wyjściu pojawia się zawsze impuls
tej samej długości, określonej wzorem t =
0,7*R*C. Pojemność podaje się w faradach,
oporność w omach, czas uzyskuje się w sekun-
dach. W tym układzie jest to ok. 150ms.

Pozostałe fragmenty układu kolejno się

powtarzają, jedyną nowością może być jesz-
cze sposób resetowania U3A i U3B. Liczniki
te odpowiadają za zliczanie godzin, a więc w
cyklu 0...23. Resetowane są po przepełnie-
niu (24) wykrywanym przez bramkę AND
(U11C). Ze względu na połączenie obwodów
U3A i U3B, zastosowałem dla nich wspólny
blok resetowania po podłączeniu zasilania.

W układzie można zastosować zarówno

wyświetlacze ze wspólną katodą, jak i anodą.
Wystarczy jedynie zmiana pozycji zworek
przy układach 4543 i wyświetlaczach.

Montaż i uruchomienie

Płytka drukowana przedstawiona jest na
rysunku 2. Montaż jest klasyczny i nie
wymaga specjalnych wyjaśnień. Układ nie
wymaga uruchamiania i po poprawnym
zmontowaniu powinien od razu pracować.
Ewentualnego dostrojenia potrzebować może
najwyżej generator. Polecam eksperymen-
ty z pojemnościami kondensatorów C8 i
C9. Gdyby generator nie chciał wystartować,
warto spróbować również różnych napięć
zasilających. Od 3V, przez 5V, 9V, a nawet
12V. Na ten temat jest tyle opinii, ile osób ów
generator uruchamiało, a nawet więcej...

Przewody zasilające można po przyluto-

waniu zalać „klejem na gorąco” w miejscu
styku z płytką. Jest to bardzo trwałe rozwią-
zanie. Układu nie warto zasilać z baterii, jeśli
ma na widoku zabawić dłużej niż jeden dzień.

Zwykła bateria 9V nie starcza nawet
na 24h pracy ze względu na duży
pobór prądu wyświetlaczy.

Możliwości zmian

Możemy wykorzystać inne źródło prze-
biegu 1Hz, np. mikroprocesor – będzie
zdecydowanie łatwiej i dokładniej, jed-
nak wtedy nie będzie to już zegar bez
mikroprocesora. Warto też zastanowić
się nad zastąpieniem R1...R42 rezysto-
rami o mniejszej oporności. Zwiększy
to jasność wyświetlaczy. Dla rezysto-
rów 1kΩ wyświetlacz jest czytelny w
świetle dziennym i nie przeszkadza w
nocy, jednak tę kwestię pozostawiam
upodobaniom Czytelników.

Chętnie odpowiem na wszelkie

dodatkowe pytania nadsyłane mailem.

Adam Kulpiński

kulpina@onet.eu

Rys. 2 Schemat montażowy

R1-R50,R56. . . . . . . . 1kΩ
R51,R53,R55. . . . . 100kΩ
R52,R54 . . . . . . . . 2,2MΩ
R57 . . . . . . . . . . . . . 10kΩ
R58 . . . . . . . . . . . . .10MΩ
C1-C7 . . . . . . . . . . . 100nF
C8 . . . . . . . . . . . . . . . 33pF
C9 . . . . . . . . . . . . . . 100pF
T1-T3. . . . . . . . . . . .BC548
U1-U3 . . . . . . . . . .CD4518
U4-U9 . . . . . . . . . .CD4543
U10 . . . . . . . . . . . .CD4069
U11 . . . . . . . . . . . .CD4081
U12 . . . . . . . . . . . .CD4071
U13 . . . . . . . . . . . .CD4001
U14 . . . . . . . . . . . .CD4013
U15 . . . . . . . . . . . .CD4060
X1 . . . . . . . kwarc 32768Hz
W1-W6 . wyświetlacze LED
S1-S3 . . . . . .microswitche

Wykaz
elementów

Oszczędny zasilacz symetryczny to uniwer-
salny zasilacz laboratoryjny, niezastąpiony w
pracowni elektronicznej. Służy do zasilania
urządzeń napięciem symetrycznym lub poje-
dynczym o wartości 5V–30V i maksymalnym
prądem 2A.

Zawiera także gniazdo USB do zasilania

napięciem 5V\0,5A urządzeń przenośnych
oraz wyświetlacz LCD pokazujący wartość
napięcia na wyjściach zasilacza.

Dzięki zastosowaniu stabilizatorów impul-

sowych zasilacz ma sprawność od 75% do
85%. Stabilizator impulsowy oparty jest o
kostkę L4960, a jego działanie polega na klu-
czowaniu sygnałem PWM dławika, w którym
gromadzi się energia zamieniana na napięcie.

Opis układu

Zasilacz składa się z dwóch jednakowych
bloków, zasilanych napięciem zmiennym
24V z symetrycznego transformatora toroi-
dalnego o mocy 100W. Bezpiecznik F1 chroni
uzwojenie pierwotne transformatora. Schemat
ideowy zasilacza znajduje się na rysunku
1. Napięcie zmienne 24V jest prostowane
w mostku prostowniczy M1 i filtrowane na
kondensatorach C1 i C2, gdzie osiąga war-
tość ponad 30V. Bezpiecznik F2 zabezpiecza
przed poborem prądu powyżej 2A. Układ
L4960 to monolityczny impulsowy scalony
stabilizator napięcia. Kondensator C3 ustala
czas łagodnego startu po
włączeniu zasilania.
K o n d e n s a t o r y
C4, C5 i rezy-
stor R2

k o m p e n s u j ą
w e w n ę t r z -
ny wzmac-
niacz błędu.
Elementy R1
i C6 ustalają
częstotliwość
g e n e r a t o r a
kluczującego
na ok. 100kHz.
Dławik L1
pozwala na
o b n i ż e n i e
napięcia bez strat mocy, a energia na nim
zgromadzona dzięki diodzie D1 ładuje kon-
densatory C7, C8 i C9. Dzielnik napięcia,
złożony z rezystora R3 i potencjometru P1,
umożliwia regulację napięcia wyjściowego
w zakresie 5V–30V. Opcjonalny rezystor
R2POMIAR ma wartość 100m

Ω i służyłby

do ewentualnego pomiaru prądu. Jednak w
konfiguracji jak na schemacie powodował-
by dodatkowy spadek napięcia wyjściowego,
zwiększałby rezystancję wyjściową zasilacza
i dlatego w wersji podstawowej jest zastąpio-
ny zworą. Kondensator Cosc służy do syn-
chronizacji generatorów kluczujących bloku
dodatniego i ujemnego.

Schemat ideowy modułu wyświetlacza

pokazany jest na rysunku 2. Do mikrokon-
trolera ATmega8 podłączony jest wyświetlacz
LCD 2*16 oraz wyjścia wzmacniacza LM358.
Wzmacniacze pracują w konfiguracji wzmacnia-
czy różnicowych, które reagują na różnicę napięć
występujących na dzielnikach R5 i R6 oraz R11 i
R12 (podłączonych do wyjść zasilacza).

Napięcie z wyjść wzmacniaczy jest mierzo-

ne przez wewnętrzny przetwornik A/C mikro-
kontrolera i po przetworzeniu na wyświetla-
czu LCD wyświetlona zostaje informacja o
wartości napięcia wyjściowego dodatniego
i ujemnego. Potencjometrem P1 ustawiamy
kontrast wyświetlacza. Listing programu

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Forum Czytelników

Oszczędny zasilacz

symetryczny

FCOMP

GND

OSC

OUT

L4960

FCOMP

GND

OSC

OUT

L4960

15k

4.7k

R6
2k

R3
2k

4.7k

15k

2.2nF

33nF

100nF

C16

330uF

C17

330uF

2.2uF

2200uF

100nF

330pF

0,5A

BYW29

KBL02

220uH

P1
10k

P2
10k

TRAFO

TST100

C12

2.2uF

C10

2200uF

C11

100nF

C14

33nF

C13

330pF

C15

2.2nF

C18

100nF

Cosc
100pF

+ Uwyj

- Uwyj

+230V

R2POMIAR

100mR

R5POMIAR

100mR

PKT1B

PKT1A

PKT2A

PKT2B

PKT3A

PKT3B

PKT4A

PKT4B

+30V

Rys. 1

napisanego w Bascomie można ściągnąć z
Elportalu. Mikrokontroler, wyświetlacz LCD
oraz USB są zasilane napięciem 5V ze stabi-
lizatora L7805.

Montaż i uruchomienie

Montaż rozpoczynamy od wlutowania zwór,
rezystorów, kondensatorów i wzmacniacza ope-
racyjnego. Punkty PKT3A, PKT3B, PKT4A,
PKT4B na płytce zasilacza należy połączyć
przewodami z odpowiednimi punktami na płyt-
ce modułu wyświetlacza. Układy L4960 i diody
D1, D2 należy przymocować
do radiatorów, stosując pastę
silikonową i przekładki miko-
we np. pod diody. Przekładki
mikowe są niezbędne, ponie-
waż metalowa obudowa diody
i układu L4960 znajdują się na
różnych potencjałach. Teraz
można włożyć układy do płyt-
ki, unieruchomić radiatory i
wlutować układy. Stabilizator
L7805 także należy przymo-
cować do radiatora i przewo-
dami połączyć z płytką modu-
łu wyświetlacza. Wyświetlacz

LCD, gniazdo USB oraz potencjo-
metry P1 i P2 należy zamocować
na panelu czołowym obudowy. Przewody z
punktów „+Napięcie wyjściowe”, „–Napięcie
wyjściowe”, GND należy zakończyć gniaz-
dami bananowymi i wyprowadzić także na
panel czołowy. Schematy montażowe płyt-
ki zasilacza i płytki
modułu wyświetla-
cza znajdują się na
rysunkach 3 i 4.

Możliwości zmian

Transformator (z dwoma napięcia-
mi wtórnymi) może być inny, ogra-
niczeniem jest napięcie wejściowe
układu L4960, którego maksymal-
na wartość wynosi 46V.

Maksymalny prąd, jaki można

uzyskać ze stabilizatora, to 2,5A.

Zamiast L7805 można użyć

jakiejś przetworniczki obniżającej
napięcie do 5V, wtedy zasilacz
będzie jeszcze bardziej oszczędny.

Można dołożyć obwód pomiaru

prądu obciążenia oraz zrealizować
ogranicznik prądowy, odłączający
zasilane urządzenie po przekrocze-
niu ustalonego prądu obciążenia.

Artur Piernikarczyk

arturdomek@wp.pl

Od Redakcji.

Proponowany spo-
sób włączenia rezy-

storów pomiaru
prądu powodowałby
zwiększenie rezy-
stancji wyjściowej i
pogorszenie stabili-
zacji. W przypadku
pojedynczego „gór-
nego” zasilacza,
usterkę tę można
bardzo łatwo popra-
wić, dołączając
potencjometr P1
„z drugiej strony”
rezystora pomiaro-
wego R2POMIAR,
czyli na wyjściu. W

przypadku „dolnego” zasilacza analogiczna
przeróbka nie jest możliwa z uwagi na włą-
czenie rezystora pomiarowego R5POMIAR
w obwodzie masy układu U2.

Rys. 3 Skala 50%

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Forum Czytelników

100nF

+5V

P1
10k

+5V

(RST)PC6

(RXD)PD0

(TXD)PD1

(INT0)PD2

(INT1)PD3

(XCK/T0)PD4

VCC

GND

(XT1/OS1)PB6

(XT2/OS2)PB7

(T1)PD5

(AIN0)PD6

(AIN1)PD7

(ICP)PB0

PC5(ADC5/SC)

PC4(ADC4/SD)

PC3(ADC3)

PC2(ADC2)

PC1(ADC1)

PC0(ADCO)

AGND

AREF

AVCC

(OC1A)PB1

(SS/OC1B)PB2

(MOSI/OC2)PB3

(MISO)PB4

(SCK)PB5

ATmega8

GND

VCC

R/W

ENA

L+

L-

LCD 2*16

CON16

10R

1000uF

100nF

+5V

+30V

U3A

LM358

U3B

LM358

100nF

100uF

R8
100k

R11

100k

R10
100k

R2
100k

100k

10k

R3
100k

PKT4B

PKT4A

PKT3B

PKT3A

+5V

100nF

R12

10k

100k

GND

OUT

U2
L7805

Rys. 2

Rys. 4 Skala 50%

Zasilacz
Rezystory
R1,R4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4,7kΩ
R2,R5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15kΩ
R3,R6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2kΩ
P1,P2 . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ potencjometr
R2POMIAR, R5POMIAR . . . . . . . . . . . . zwora
Kondensatory
C1,C10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2200μF/35V
C2,C9,C11,C18 . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF
C3,C12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2μF/35V
C4,C13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330pF
C5,C14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33nF
C6,C15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2,2nF
C7,C8,C16,C17 . . . . . . . . . . . . . 330μF/35V
Półprzewodniki
D1,D2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BYW29
M1,M2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KBL02
U1,U2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L4960

Pozostałe
L1,L2 . . . . . . . . . . . . . . dławik 220μH/2,5A
TRAFO . . . .transformator toroidalny 100W 2*24V
F1 . . . . . . . . . . . . .bezpiecznik zwłoczny 0,5A
F2,F3 . . . . . . . . . . . . . bezpiecznik szybki 2A
Moduł wyświetlacza
Rezystory
R0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Ω
R1-R4, R6-R11 . . . . . . . . . . . . . . . . .100kΩ
R5,R12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10kΩ
P1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 10kΩ potencjometr
Kondensatory
C1,C2,C4,C6,C7 . . . . . . . . . . . . . . . . . 100nF
C3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100μF/35V
C5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1000μF/16V
Półprzewodniki
U1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ATmega8
U2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L7805
U3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .LM358
Wyświetlacz LCD 2*16

Wykaz elementów

Zadanie 161 Szkoły Konstruktorów dotyczyło
budowy robota. Postanowiłem zmierzyć się
z nim i wykonać coś takiego. Początkowo
myślałem o zastosowaniu mikroprocesora,
mostka H i jakichś czujników. Kiedy jed-
nak zacząłem czytać notę katalogową układu
L293D, wpadł mi do głowy pomysł, aby zro-
bić „prostą prostotę” na tym właśnie układzie
i nazwać go „Kris”. Próby trwały dość długo i
przy okazji spaliłem jeden układ, ale w końcu
próby zakończyły się powodzeniem i powsta-
ła elektronika mojego „Krisa”.

Opis układu

Na rysunku 1 przedstawiony jest schemat.
Elektronika to układ L293D, który cechuje
się tym, że w jednej obudowie są cztery wyj-
ścia na silniki i cztery wejścia do sterowania
ich kierunkiem za pomocą jednego sygnału
GND oraz dwa wejście PWM do sterowania
szybkością tych silników – ja je podłączyłem
do „+” zasilania. Aby nie przegrzać układu
L293D przy lutowaniu, zastosowałem pod-
stawkę pod ten układ. Dla lepszego efektu
wizualnego i świetlnego dodałem dwie czer-
wone migające diody LED, które mają działać
jak kierunkowskazy.
Czujniki to dwa mikroprzełączniki SPDT,
do których został przymocowany kawałek
wygiętego drutu półstalowego, który jest z

jednej strony zaokrąglony w celu ślizgania
się po powierzchni. Pokryty on został zieloną
taśmą izolacyjną, żeby dopasować kolory-
stykę do całego robota. W celu zwiększe-
nia wykrywalności przeszkód i omijania ich,
druty zostały skrzyżowane, co daje efekt taki,
że lewy mikroprzełącznik wykrywa obiekty z
prawej strony, a prawy na odwrót. Drut został
przymocowany do dźwigni przełącznika za
pomocą kleju na gorąco. Tym samym sposo-
bem owe czujniki zostały przymocowane do
platformy jezdnej.

Koła zostały wykonane z

5mm płyty panelowej, w któ-
rej otwornicą wyciąłem koło
o średnicy 60mm. Dodatkowo
w celu upiększenia ich zostały
pomalowane obustronnie farbą
do robienia soldermaski, która
jest utwardzalna na gorąco.
Do kół zostały przymocowane
klejem na gorąco orczyki serwomechanizmów
modelarskich. Jako trzecie koło zastosowałem
koło od fotela, kupione w sklepie żelaznym.
Ogumienie zostało wykonane z kawałka gumy
(dętki) o grubości 2mm, przyklejonej na koło
klejem na gorąco. W przypadku układu mode-
lowego wstążka z gumy ma wymiary 18,8 i
0,5cm. Naklejałem ją stopniowo i dokładnie
dociskałem gumę, aby koło jak najbardziej

było kołem. Teraz koła mają średnicę
6,4cm.

Platforma jezdna wykonana jest z

laminatu szklano-epsydowego. Projekt
platformy narysowałem ołówkiem na
papierze milimetrowym, następnie skse-
rowałem i wyciąłem, a później przyło-
żyłem do kawałka laminatu i obrysowa-
łem ołówkiem. Do cięcia i szlifowania
ostrych krawędzi powstałych po cięciu
wykorzystałem miniszlifierkę. Nie ukry-
wam, że to rozwiązanie jest „kurzo-
dajne”, ale skuteczne i dające bardzo
ładne efekty. Wcięcia na koła wykona-
łem, szlifując laminat ściernikiem aż
do uzyskania pożądanego kształtu. Aby
wszystko nabrało efektu końcowego,
platformę tę pokryłem wspomnianym
przeze mnie wcześniej lakierem, obu-

stronnie. Pomiędzy jednym serwomechani-
zmem a drugim został wykonany otwór o
średnicy 10mm do przeciągnięcia przewodów
serwomechanizmów.
Napęd stanowią dwa serwomechanizmy
modelarskie ES-030, które zostały odpowied-
nio do tego przygotowane (przerobione). Do
podwozia zostały przymocowane klejem na
gorąco.
Zasilanie to cztery baterie AA (paluszki)
lub akumulatorki AA podłączone szeregowo.
Przed układem zastosowałem kondensator

elektrolityczny o pojemności
100μF w celu filtrowania z
zasilania wszelkiego rodza-
ju śmieci. Nie użyłem stabi-
lizatora napięcia, ponieważ
układ L293D może pracować
z napięciem wejściowym nie
większym niż 36V na silniki
i 7V na logikę układu, a ser-

womechanizmy działają w zakresie napięć
4,5…6V, więc spokojnie mogę to zasilać z 4
baterii 1,5V lub akumulatorków AA (1,2V).
Włożone zostały one do koszyka na baterie,
do którego jest podłączony główny prze-
łącznik kołyskowy, wyłączający zasilanie w
całym robocie. Koszyk i przełącznik są połą-
czone z platformą klejem na gorąco.

Montaż i uruchomienie

Układ można zmontować na płytce uniwer-
salnej. Poprawnie zmontowany powinien
zadziałać od razu. Praktycznie wszystko, bo
90% robota, jest wykonane z laminatu. Jak już
pisałem, prawie wszystko jest zamocowane
na kleju na gorąco, ponieważ jest to bardzo
popularny sposób łączenia, w miarę wytrzy-
mały i zarazem tani.

Krzysztof Łoś

Od redakcji: Przedstawiony prosty i nie-
zbyt doskonały pojazd-robot został zreali-
zowany przez 12-letniego uczestnika Szkoły
Konstruktorów. Projekt ten powinien być
zachętą dla innych Czytelników, by nie
bali się podejmować zadań, które tylko na
pozór są bardzo trudne.

Rys. 1

Elektronika dla Wszystkich

Sierpieñ 2010

Forum Czytelników

100μF
LED migająca 3mm
L293D
Mikroprzełącznik SPDT – 2 szt.
Goldpiny 1x2 – 2 szt.
Serwomechanizm ES030 – 2 szt.

Wykaz elementów

GND1

L293D

VCC

GND2

1-2EN

VCC2

GND3

GND4

VCC1

3-4EN

2
3
4
5
6
7
8

16
15
14
13

11
10

IC1

Silnik 2

Silnik 1

VCC

LED1

LED2

100u

VCC

Robot „Kris”

Zajrzyj koniecznie do interesujących materiałów w czasopiśmie

"Świat Radio" 8/10

Generator sygnałowy S53MV

Krzyżówka

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Rozwiązaniem krzyżówki z EdW 4/2010 jest hasło „Wzmacniacze

lampowe”.

Upominki w postaci kitów AVT wylosowali: Tadeusz Greluk

– Kwidzyn, Michał Lisak – Lwówek Śląski, Dawid Ruchała – Nowy
Sącz, Marek Kowalski – Opole, Dariusz Wojtasik – Kielce i Zofia
Wojdak – Kraków.

Listy z propozycjami krzyżówek i listy z ich rozwiązaniami –

Rozwiązania z tego numeru (tylko hasła) należy nadsyłać w ciągu

45 dni od ukazania się tego numeru EdW.

Propozycje krzyżówek ostatnio przysłali: Patryk Guzek z

Warszawy i Marcin Koskowski z Zabrza.

Najlepsze spośród nadesłanych krzyżówek zostaną opublikowane

w jednym z numerów EdW.

X
Y

C
D

E
F

G
H

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Poziomo:
A-1 Najmniejsza

porcja

energii.

A-12

Ferromagnetyk z dwoma biegunami.

B-5 Np.

KM38.

C-1

Rodzaj tyrystora (np. BT136-600).

C-14

Płyn do łączenia różnych materiałów.

D-6

Zmienia stany logiczne na przeciwne.

E-1

Cewka z rdzeniem ferromagnetycznym.

E-15 Modulacja

fazy.

F-8 Inaczej

„Wiadomości”.

G-3 Centralna

część

atomu.

H-1

Lód na rzece.

H-16 „Włączone”.
I-5

Środek masowego przekazu.

J-1 AVT-2394.
J-9 Promieniowanie

UV.

K-5

Może być Zenera.

L-9 Jednośladowy

pojazd

drogowy.

M-1 Pierwiastek

symbolu

Ti.

M-15 Symbol

cynku.

N-8

Może być atomowa.

N-16

Jedno z pism AVT (skrót).

O-3 „Początkujący”.
P-10 Jednostka

mocy.

P-14 Nie

stereo.

R-1 Np.

NAND.

S-6 Złącze

diody.

S-9 Chronologiczny

zapis

wydarzeń.

T-1

Np. do lotek.

U-10

Trumna bogato zdobiona.

W-10

Częstotliwość, przy której reaktancje

cewki i kondensatora są równe.
X-9 Dołączony

komputera.

Y-5

Czasem by się przydała trzecia.

Y-16 Np.

…317.

Pionowo:
1-A Dodatnia

elektroda.

1-H PC.
1-R Inaczej

ogniwo.

3-A

Krótka kreskówka lub film.

3-J …

alarmowa.

3-T

Najczęściej jest ferrytowy.

4-R Główny

parametr

głośników.

5-A …myślenia.
5-I

Pierwiastek chemiczny o l.a. 86.

5-T

Dioda działająca w kierunku zaporowym.

6-D Syn

Dedala.

6-N Imitacja

przedmiotów,

rzeczy.

7-A

Symbol chemiczny miedzi.

7-I Ulica,

jezdnia.

7-U …wodny

banknocie.

8-B Osobisty

lub

tożsamości.

8-M Mechanizm

modelarski.

9-H Echosonda.
10-A

Połączenie plusa z minusem.

10-P Rezystor,

którego

wartość

zmienia się pod wpływem napięcia.
11-H „Ożywia”

akumulatory.

12-C

Juliusz… – sławny pisarz.

12-P

Najważniejsza część radia.

12-X „Wejście”.
13-A

Jednostka powierzchni gruntu.

13-I Multimetr.
14-P Przetwornik

elektroakustyczny.

15-A Naklejka.
15-I Do

otwierania

zamków.

16-M Rura

jarzeniowa.

16-U Modulacja

amplitudy.

17-A Pancerna

szafka.

17-F

Jedno z narzędzi do trasowania.

17-P Koło.
17-X Modulacja

częstotliwości.

Autorem krzyżówki jest

Mateusz Maliszewski z Olsztyna.

10% zniż ki

na za kup ki tów AVT, TSM, Vel le ma na, 10% zniż ki na

książ ki w ra mach Księ gar ni Wy sył ko wej AVT. Już za kup na su mę 99
zł po zwa la za o szczę dzić kwo tę rów ną ce nie jednego nu me ru EdW.

Uwa ga! Po da ne zniż ki do ty czą wy łącz nie za mówień osób pry wat nych.

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Kupon

rabatowy

EdW 8/2010

dodatek

miesięcznika

P o z n a ć i z r o z u m i e ć s p r z ę t

a g a z y n

l e k t r o n i k i

ż y t k o w e j

Mikro- i nanorobotyka

część 1

Temat mikro- i nanorobotyki na przestrzeni ostat-
nich kilku lat stał się niezwykle aktualny. Coraz
częściej mówi się o mikrorobotach wielkości
pszczoły, potrafiących monitorować zdalnie wa-
runki środowiskowe na dużych przestrzeniach, a
nawet przekazywać zdalnie obraz, czy o nanoro-
botach, wstrzykiwanych do krwi i potrafiących
wykonywać operację bezpośrednio na komór-
kach wewnątrz organizmu (np. niszczyć komórki
rakowe lub usuwać cholesterol). Pojęcie nano-
technologii wkracza coraz bardziej zauważalnie
w nasze życie, głównie za sprawą pojawiających
się nanopowłok lub nanomateriałów, natomiast
przedrostek „nano” staje się synonimem techno-
logii z najwyższej półki. Co zatem praktycznie
oznacza nanotechnologia? Co to tak naprawdę
są i do czego służą mikro- i nanoroboty? Jaki to
ma wpływ na rozwój współczesnej technologii z
różnych dziedzin? Czy to jest tylko fikcja istnieją-
ca w umysłach naukowców, czy może otaczająca
nas już rzeczywistość? Na te i inne pytania posta-
ramy się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

Mikrometr i nanometr

Na samym początku należałoby przybliżyć
pojęcie mikrometra i nanometra. Każdy oczy-

wiście wie, że jeden mikrometr to jedna milio-
nowa metra (10

-6

), natomiast jeden nanometr

to jedna miliardowa metra (10

-9

). Aby uzmy-

słowić sobie, jak bardzo małe są te odległości,
można posłużyć się porównaniem różnych
znanych obiektów na wspólnej skali. Takie
porównanie przedstawione zostało w tabeli na
fotografii 1.

Na górnej skali umieszczone zostały mi-

kro- i nanostruktury występujące w przy-
rodzie, natomiast na dolnej skali systemy
mikro- i nanomechaniczne, możliwe do wy-
konania z użyciem współczesnej techniki.
Przykładowo roztocze ma wielkość około
0,4mm, włos ludzki grubość około 50 mikro-
metrów, natomiast łańcuch DNA ma szero-
kość około 2 nanometrów. W podobnej skali
w świecie techniki występują układy MEMS
(Micro Electro Mechanical Systems), stano-
wiące kombinację układów mechanicznych
i struktur elektronicznych budowanych na
wspólnej bazie krzemowej. Charakteryzują
się one wielkością rzędu 10–200 mikrome-
trów. Gdy zbliżamy się do pojedynczych
nanometrów, możemy mówić tylko o wytwa-
rzaniu pojedynczych punktów kwantowych,

ale najczęściej kontrola nad tym procesem
jest mocno ograniczona. Dla zapewnienia
lepszej skali porównawczej z lewej strony
umieszczono pszczołę i porównywalnego
z nią pod względem wielkości mikrorobota
mobilnego Jemmy o objętości 1cm

Można wyraźnie zauważyć, że świat skali

mikro i nano jest niezwykle mały. Przyroda
na przestrzeni wieków wykształciła niezwy-
kle skomplikowane mikro- i nanostruktury.
Człowiek z ograniczonymi możliwościami
technologicznym może w tej skali wykony-
wać dużo mniej skomplikowane systemy.

Podstawowymi narzędziami do porusza-

nia się w skali mikro i nano są mikroroboty i
nanoroboty. Pozwalają one na wykonywanie
operacji manipulacyjnych lub montażowych z
niezwykle dużą precyzją, nieosiągalną dla in-
nych urządzeń. Zgodnie z definicją mikro- lub
nanorobot to robot mający przynajmniej jedną
z trzech następujących cech:
- może poruszać się z mikra/nanodokładnością,
- może manipulować obiektami o mikra/nana-

gabarytach,

- ma wymiary rzędu mikrometrów/nanome-

trów.

Pszczoła 1cm

Roztocze 0,4mm

Włos

50 mikrometrów

Czerwone krwinki 3-8

mikrometra

Wirus 10-200nm

DNA

– szerokość 2nm

Robot Jemmy 1cm

Układy MEMS 200-10 mikrometrów

Nano piramidy

20-10nm

Punkty kwantowe

2nm

Fot. 1 Mikro- i nanostruktury występujące w przyrodzie oraz systemy mikra i nanomechaniczne

Dokładność, rozdzielczość,

powtarzalność

Należy zauważyć, że obecnie w mikroroboty-
ce pojęcia mikro i nano są praktycznie niero-
zerwalnie związane. Wiąże się to z faktem, że
chcąc poruszać mikrorobotem z mikrodokład-
nością, musimy mieć napędy oraz systemy po-
miarowe pracujące z nanometrową rozdziel-
czością. Ze względu na ograniczone możliwo-
ści technologiczne, granica ta nie jest wyraź-
na. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na
różnice w pojęciach dokładność, powtarzal-
ność i rozdzielczość. Generalnie w wymiarze
liczbowym dokładność jest największa (co do
wartości), natomiast rozdzielczość najmniej-
sza. Można w uproszczeniu powiedzieć, że
dokładność opisuje możliwości robota w całej
przestrzeni roboczej (czyli jego faktyczną ja-
kość), powtarzalność związana jest z jakością
uzyskiwania konkretnej pozycji (określa tak
naprawdę jakość systemów pomiarowych),
natomiast rozdzielczość jest związana z mi-
nimalnym ruchem, który robot jest w stanie
wykonać (czyli określa jakość zastosowanych
napędów). Dlatego tak ważne jest, aby w mi-
kro- i nanorobotyce wszystkie elementy sy-
stemu spełniały najwyższe standardy. Często
natomiast mylnie nazywa się mikrorobotami
roboty o niewielkich gabarytach, które nie
spełniają ww. warunków. Mylne nazewnictwo
wiąże się z faktem, że roboty te są dużo mniej-
sze niż klasyczne roboty przemysłowe (pra-
cujące np. na liniach montażu samochodów),
ale przez fakt, że nie są w stanie pracować z
mikro- lub nanodokładnościami, powinny być
raczej nazywane minirobotami.

Mikro- i nanoroboty

o wysokiej dokładności

ruchu

Stanowią one najbardziej popularną grupę. Są
to urządzenia charakteryzujące się wysokimi
dokładnościami pozycjonowania. Wymiary
zewnętrzne nie mają tutaj istotnego znacze-
nia, w związku z tym czasami roboty takie
są względnie duże. Wśród tej grupy możemy
znaleźć zarówno roboty mobilne, jak i ma-
nipulacyjne. Przykładem robota mobilnego
jest robot NanoWalker rozwijany m.in. w
Massachusetts Institute of Technology (foto-
grafia 2). Jest to bardzo ciekawe rozwiąza-
nie, oparte o napędy piezoelektryczne, które
umożliwiają nogom mikrorobota wykonywa-
nie mikroruchów drgających. Dzięki temu mi-
krorobot może się przemieszczać po płaskiej
powierzchni. NanoWalker wykonuje około
40 tys. kroków na sekundę, a każdy krok jest

wielkości około 5nm. Daje
to prędkość poruszania się
rzędu 200um/s. Każda z
nóg jest niezależnie stero-
wana z mikroprocesora syg-
nałem napięciowym o spe-
cjalnym kształcie. Dzięki
mobilności uzyskuje się
bardzo dużą przestrzeń ro-
boczą i wysoką dokładność
ruchu. Innym przykładem
jest konstrukcja opracowa-
na w Akademii Górniczo-
Hutniczej im. Stanisława
Staszica w Krakowie – fo-
tografia 3. Jest to hybrydo-
wy mikrorobot równoległy
mający 3 stopnie swobody
(przemieszczenie X, Y i Z
górnej platformy). Dzięki
zastosowaniu dwóch rodza-
jów napędów piezoelek-
trycznych: obrotowego re-
zonansowego do zgrubnego
pozycjonowania platformy
oraz odkształceniowego do precyzyjnego
ustawienia, posiada dokładność rzędu 180nm
w całej przestrzeni roboczej wynoszącej około
6500mm

. Dokładność ograniczona jest jedy-

nie systemem pomiarowym (aktualnie uży-
wany jest system wizyjny z makroskopowym
torem optycznym). Rozdzielczość ruchu napę-
dów korekcyjnych sięga części nanometra.

Mikroroboty do manipulacji

mikroobiektami

To inna grupa urządzeń. Na ogół mają one
bardzo zaawansowane końcówki robocze
(tzw. efektory), które zbudowane są jako mi-
krochwytaki, mikroszczypce lub mikropipety.
Najczęściej używane są do manipulacji we-
wnątrzkomórkowej w obszarach takich, jak
medycyna czy biotechnologie, ale także do
montażu precyzyjnych systemów
mechaniczo-elektronicznych takich,
jak na przykład zegarki, mikrosilniki
lub mikroskopijne układy MEMS.
Przykładem tego typu rozwiązań
jest grupa mikrorobotów manipula-
cyjnych serii MINIMAN rozwija-
nych na Uniwersytecie Karlsruhe w
Niemczech, które jednocześnie są ro-
botami mobilnymi. Robot MINIMAN
III, z fotografii 4, zawiera również
mikrochwytak ze sprzężeniem siło-
wym, dzięki któremu można wyko-
nywać mikromani-
pulacje na mikro-
obiektach z kontrolą
siły chwytu. Na
fotografii 5 przed-
stawione zostało
miniaturowe kółko
zębate widziane pod
mikroskopem oraz

końcówka szczęk chwy-
taka mikrorobota.

Innym bardzo cieka-

wym przykładem w tej
grupie jest mikrorobot
równoległy PocketDelta,
rozwijany przez szwajcar-
ski ośrodek CSEM (Centre
Suisse d’Electronique
et de Microtechnique
S.A.), a obecnie sprzeda-
wany komercyjnie przez
szwajcarską firmę Asyril.
Konstrukcja ta jest zmi-
niaturyzowaną konstruk-
cją znanego dobrze ro-
bota równoległego typu
DELTA, natomiast jest
dedykowana do zadań
związanych z montażem
precyzyjnych elementów
(np. części zegarków lub
mikrosilniczków, a także
układów w technologiach
zbliżonych do MEMS).

Mikrorobot przedstawiony jest na fotografii
6. Ideą tego projektu było wytworzenie minia-
turowej linii montażowej, która byłaby konku-
rencyjna cenowo do stosowanych obecnie du-
żych urządzeń. Na fotografii 7 przedstawiony
został przykład takiej linii montażowej złożo-
nej z czterech robotów PocketDelta.

Ciąg dalszy w następnym numerze EdW.

Daniel Prusak

daniel.prusak@

agh.edu.pl

AGH Kraków

Katedra

Robotyki

i Mechatroniki

Fot. 3 Mikrorobot manipulacyjny
zbudowany w Katedrze
Robotyki i Mechatroniki AGH

Fot. 2 Mikrorobot mobilny
NanoWalker [MIT]

Fot. 4 Mikrorobot MINIMAN III [KIT]

Fot. 5 Mikro-
koło zębate oraz
mikrochwytak [KIT]

Fot. 6 Mikrorobot
PocketDelta [CSEM; ASYRIL]

Fot. 7 Mikrolinia montażowa

To warto wiedzieć

Sierpieñ 2010

Rabaty Partnerów Klubu AVT-elektronika • Rabaty Partnerów Klubu AVT-elektronika

Uprawnienia członka „Klubu AVT-elektronika” nabywa każdy prenumerator

jednego (lub kilku) z czterech pism AVT, poświęconych elektronice:

Członek

„Klubu AVT-elektronika”

korzysta z wielu przywilejów, dzięki którym każdą złotówkę włożoną w prenumeratę

może odzyskać z nawiązką. Wiele atrakcyjnych przywilejów udziela Członkom Klubu Wydawnictwo AVT, a poza tym

„Klub AVT-elektronika” rozwija współpracę z ﬁ rmami partnerskimi, które udzielają specjalnych rabatów wyłącznie Członkom Klubu.

Przywileje Członka Klubu AVT-elektronika:

1. Co miesiąc możesz bezpłatnie otrzymać jeden numer archiwalny* prenumerowanego miesięcznika. Prześlemy go razem z prenumeratą.

2. Większą ilość egzemplarzy archiwalnych* wszystkich czterech czasopism (EdW, EP, El, ŚR) możesz kupić w symbolicznej cenie 1zł/egz.

3. Możesz korzystać z następujących rabatów:

•

30%

na płytki (kity A) w limicie do 40 zł co miesiąc. Powyżej tego limitu rabat wynosi 10%

•

10%

na kity AVT/TSM (zestawy B,C)

•

10%

na kity Vellemana

•

10%

na książki oferowane w „Księgarni Wysyłkowej AVT”

•

na wszelkie inne towary nabywane w sklepie ﬁ rmowym AVT i w sklepie internetowym

www.sklep.avt.pl

4. Członek „Klubu AVT-elektronika” może co miesiąc otrzymywać wysyłkowo płytki drukowane (o wartości do 40,00 zł),
nie ponosząc kosztów wysyłki

. Zamawiane płytki są dostarczane wraz z prenumeratą. Do przesyłki dołączany jest już wypełniony druk

przekazu, który należy opłacić do 7 dni od otrzymania prenumeraty.
Uwaga! Ten sposób wysyłki nie dotyczy ﬁ rm i instytucji.

nie dotyczy ﬁ rm i instytucji.

Jeśli jesteś już prenumeratorem EdW korzystaj z tych przywilejów, a kwotę włożoną w prenumeratę zwrócisz sobie wielokrotnie.

Zastanów się też nad tym równaniem:

1+1=3

...taki wynik można uzyskać tylko w AVT, u Wydawcy trzech miesięczników uzupełniających się tematycznie. Są to:

eżeli jesteś już prenumeratorem EdW, wykup prenumeratę EP, a jeśli prenumerujesz EP wykup EdW i wpisz na przekazie hasło „1+1=3”.

Od tego momentu będziesz otrzymywać w prenumeracie wszystkie trzy tytuły, w tym

jeden za darmo

Twoim numerem identyﬁ kacyjnym

członka „Klubu AVT-elektronika” jest numer prenumeraty. Znajdziesz go na karcie klubowej oraz na każdej nalepce adresowej

otrzymywanych od nas przesyłek, gdzie jest podawany jako „numer Adresata”.

Zgłoszenia przyjmujemy telefonicznie: (22) 257 84 22. Najświeższe informacje o Klubie AVT-elektronika na stronie:

www.klub.avt.pl

Zgłoszenia ﬁ rm przyjmujemy telefonicznie lub faksem pod numerem telefonu: (22) 257 84 64 ub e-mailem: klub@avt.com.pl.

*) dotyczy dostępnych jeszcze wydań sprzed stycznia 2008 r. Nie dotyczy EPoL!

Elektronik

Rabaty Partnerów Klubu AVT-elektronika

Rabaty Partnerów Klubu AVT-elektronika • Rabaty Partnerów Klubu AVT-elektronika

nie dotyczy ﬁ rm i instytucji.

ABEL&PRO-FIT

92-516 Łódź

ul. Puszkina 80

tel.: (42) 649 28 28, fax: (42) 677 04 71

www.pro-fit.pl, biur o@pro-fit.pl

Radiotelefony profesjonalne - rabat do 10%
Radiotelefony bez zezwoleń - rabat do 12%
Urządzenia techniki antypodsłuchowej
- rabat do 7%,
Mierniki częstotliwości, lokalizatory,
detektory - rabat do 7%
Anteny i akcesoria antenowe - rabat do 10%
Reﬂ ektomerty, sztuczne obciążenia
- rabat do 8%
Rejestratory rozmów telefonicznych
- rabat do 11%
Telefoniczne zmieniacze głosu - rabat do 12%

AJM
Partner Conrad Electronic

00-550 Warszawa

pl. Konstytucji 6

tel.: (22) 627 80 80, fax: (22) 627 41 60

conrad@ce.com.pl, www.conrad.pl

5% rabatu na cały katalog.
Inne rabaty:
Zestawy elektroniczne,
Elementy elektroniczne 10%
Energia i środowisko 8%
Idea & Design 9%
Światło i dźwięk 7%
Technika pomiarowa, Świat radio 6%

BIALL SP. Z O.O

80-180 Gdańsk

Otomin, ul. Słoneczna 43

tel./fax: (58) 322 11 91, 92, 93

biall@biall.com.pl

www. biall.com.pl

BOX ELECTRONICS

80-881 Sopot

ul. Cieszyńskiego 4

tel./fax: (58) 550 66 46, 551 90 05

www.box.com.pl, info@box.com.pl

Rabat 5% + dostawa gratis
na wszystkie produkty - aparatura
nagłaśniająca.

BURO S.C.

05-090 Raszyn

ul. Wysoka 24b

tel.: (22) 715 64 92, tel./fax: (22) 720 38 09

www.buro.pl, bur o@buro.pl

Rabat 5% przy zakupie 5szt.
- anteny do telewizji przemysłowej 10%
- pozostałe anteny komunikacyjne 5%

CONTRANS TI

51-180 Wrocław

ul. Sułowska 43

tel.: (71) 325 26 21 w. 31

fax: (71) 325 44 39

Rabat w wysokości 5% na starter kity do procesorów
MSP430 (ﬁ rmy Texas Instruments).
Dodatkowy rabat 2% na pamięć FRAM

CYFRONIKA
Zakład Elektroniki

30-385 Kraków

ul. Sąsiedzka 43

tel.: (12) 266-54-99

www.cyfronika.com.pl

Rabat 10% przy zakupie części
elektronicznych przez internet.

ESCORT

70-656 Szczecin

ul. Grudziądzka 3

tel.: (91) 462 43 79, 462 44 08

fax: (91) 462 43 53

www.escort.com.pl

Rabaty: radiotelefony profesjonalne od 10 do 15%,
radiostacje amatorskie 10%,
anteny i akcesoria 5-10%,
serwis pogwarancyjny 10%,
elektronika morska i jachtowa 5-10%.

E-SYSTEM
Marcin Ficek

32-310 Klucze

Załęże 43a

tel./fax: (32) 644 11 58

info@e-system.com.pl, www.e-system.com.pl

Rabaty: systemy alarmowe - 5%,
TV przemysłowa - 5%,
kontrola dostępu - 5%,
domofony - 5%,
termostaty - 10%,
programatory czasowe - 10%.
ZAPRASZAMY DO NASZEGO SKLEPU
INTERNETOWEGO!

EVATRONIX

43-300 Bielsko Biała

ul. Przybyły 2

tel.: (33) 499 59 00, fax: (33) 499 59 18

bielsko@evatronix.com.pl

www.evatronix.com.pl

Rabat 5% na produkty ﬁ rmy Altium:
Altium Designer, TASKING, NanoBoard.
Rabat 10% na szkolenia z oprogramowania
Protel i Nexar oraz na analizator stanów
logicznych ICS32s. Firma Evatronix gwarantuje
wymienione zniżki niezależnie od aktualnych
promocji i upustów.

FERYSTER

68-120 Iłowa

ul. Traugutta 4

tel.: (68) 360 00 77, 0 603 21 05 43

tel./fax: (68) 360 00 76

info@feryster.com.pl, www.feryster .com.pl

Rabat 10% na wyroby katalogowe
- elementy indukcyjne.

LARO S.C.

65-018 Zielona Góra

ul. Jedności 19/1

tel./fax: (68) 324 49 84

www.laro.com.pl

laro@laro.com.pl

Rabat 10% na zakupy w sklepie internetowym.

LC ELEKTRONIK

01-969 Warszawa

ul. Pułkowa 58

tel.: (22) 569 53 00

fax: (22) 569 53 10

lcel@lcel.com.pl, www.lcel.com.pl

Rabat 5% na wszystkie wyroby.

MASZCZYK

05-071 Sulejówek

ul. Mickiewicza 10

tel./fax: (22) 783 45 20

783 90 85

www.maszczyk.pl, maszczyk@maszczyk.pl

Wszystkie wyroby - obudowy 5%.

MICROS SP.J.
W. KĘDRA I J. LIC

30-198 Kraków

ul. E. Godlewskiego 38

tel.: (12) 636 95 66

fax: (12) 636 93 99

http:// www.micros.com.pl,

asmola@micros.com.pl

Rabaty:
- diody LED białe 5mm 12000mcd - 10%
- rury termokurczliwe - 5%
- bezpieczniki polimerowe - 5%
- moduły Peltiera - 10%

NEKMA
ALARM SYSTEM

90-338 Łódź

ul. Przędzalniana 68

tel./fax (42) 256-50-60

256-55-10, 20,

630-28-78, 79

632-37-01

www.systemyalarmowe.pl

Przy zakupach w siedzibie ﬁ rmy:
systemy alarmowe - 5% rabatu,
telewizja przemysłowa - 6% rabatu,
videodomofony - 7% rabatu,
kontrola dostępu - 4% rabatu,
akumulatory, kable - 5% rabatu.

NORD Elektronik Plus

76-200 Słupsk

ul. Przemysłowa 19A

tel.: (59) 814 61 54

kom.: 603 706 534

www.neplus.pl

Rabat 5% na każdy zestaw naszej produkcji

OMRON ELECTRONICS SP. Z O.O.

02-790 Warszawa

ul. Mariana Sengera „Cichego” 1

tel.: (22) 645 78 60

fax: (22) 645 78 63

www.omron.com.pl

Rabat 10% na mikrosterowniki ZEN
+ akcesoria.

Firma Piekarz U.Z. Piekarz Sp.J.

01-919 Warszawa
ul. Wólczyńska 206
tel.: (22) 835 50 37, (22) 835 50 41
fax: (22) 213 92 82
www.piekarz.pl

Rabat 10% od ceny detalicznej.

SEMICON Sp. z o. o.

01-912 Warszawa

ul. Wolumen 53 paw. 70A

pon-pt:10-17, sob: 12-17, niedz: 7-14

tel./fax: (0-22) 669 99 22

www.semicon.com.pl,

wolumen@semicon.com.pl

Części elektroniczne:
moduły Peltiera - 7%, jumpery - 20%, listwy,
Pinheadery - 10%.

SIGMA

Zakład Usług Sieciowych

30-702 Kraków

ul. Romanowicza 7

tel./fax: (48) 122 922 658

fax: (48) 122 920 858

biuro@sigma.krakow.pl

www.sigma.krakow.pl

Rabat 10% na wszystkie transformatory
oświetleniowe, zgodnie z cennikiem
na stronie www.

TELMATIK

81-577 Gdynia

ul. Księżycowa 20

tel./fax: (58) 624 93 02

telmatik@telmatik.pl

www.telmatik.pl

5% rabatu na sterowniki
programowalne i moduły foniczne
15% rabatu na proste alarmy obiektowe,
liczone od cen podawanych na stronie
internetowej.

zasilaczeonline.pl

02-676 Warszawa

ul. Postepu 12

tel.: (22) 847 73 55

fax: (22) 624 85 80

info@zasilaczeonline.pl

www.zasilaczeonline.pl
Rabat 5% na zakupy w sklepie internetowym

po wpisaniu kuponu rabatowego EdW

giełda • faks - (22) 257 84 67 • giełda • www.elportal.pl

EdW 8/2010

Przyjmujemy ogłoszenia wyłącznie od osób prywatnych.

Redakcja zastrzega sobie prawo do niepublikowania ogłoszeń dotyczących

nielegalnego obrotu programami, nagraniami pirackimi lub sprzętem kradzionym.

Kontakt (tylko do wiadomości redakcji):

Proszę czytelnie wypełniać kupon (drukowanymi literami, jedna litera w jednej
kratce, odstęp między wyrazami) oraz zaznaczyć rodzaj ogłoszenia, skreślając
odpowiednie kratki z prawej strony kuponu.

•

Zamówienie na bezpłatne ogłoszenie drobne

•

Technika

Literatura
i multimedia

Praca

kupię

sprzedam

inne

faks: (22) 257 84 00 lub pocztą na adres: AVT-Korporacja sp. z o.o. „Elektronika dla Wszystkich”, 03-197 Warszawa, ul. Leszczynowa 11, lub strona www.elportal.pl

Podzespoły, akcesoria, sprzęt

Sprzedam

Sprzedam tanio kolorowe

wyświetlacze graficzne!

Telefony komórkowe,

Laptopy! Podzespoły do

laptopów, dyski, matryce

napędy! Potrzebujesz

czegoś? Pisz! Znajdę to

dla Ciebie!

506 537 813

Sprzedam nowy zasilacz

SEC 1223 made in

Taiwan. Napięcie 13,8

V / 2 3 A , w y m i a r y

190x180x60, waga 1,6

kg. Stan techniczny

bardzo dobry, bez rys,

plam i wgnieceń. W

k o m p l e c i e p r z e w ó d

sieciowy i oryginalne

opakowanie. Cena 630 zł.
Żychlin

662 787 239

wwtranslator@gmail.
com

Akcesoria do Motoroli,

ł a d o w a r k a s t o ł o w a ,

ładowarka kondycyjna,

d y s k r e t n y z e s t a w

słuchawkowy. Wszystko

współpracowało z GP300,

pasuje też do innych

modeli cena za komplet.

Cena 200 zł.

Kutno

511 636 259

A u d i o m i x e r - v i d e o

processor VP2000 +

zasilacz, stan doskonały,

3 inp/output wizyjne + 3

audio, dodatkowe wejście

music - L+P, mikrofon

słuchawki. Cena 250 zł.
Poznań

(61) 875 93 65

604 525 331
sp3wbs@go2.pl

S k a n e r n a s ł u c h o w y

Uniden UBC 69 XLT 2,

pasmo 25-512 MHz,

nowy. Cena 299 zł.

605 380 492

Pionier, Limba, Saba,

Aga, Juhas, BIS 101

V640, głośniki 4kohmy,

skale do radia Aga,

Pionier, Syrenka, lampy z

serii A-E, miernik do

badania lamp EM1.
Stanisław Mucha
23-225 Szastarka

(15) 871 46 11

Gramofon Thorens TD

160, w bardzo ładnej

n i e t y p o w e j p l i n c i e ,

kompletny, stan bardzo

dobry, może być z

wkładką, metalowy, ciężki

talerz i sub-talerz.

605 169 890

darsol@wp.pl

YAESU VX 7 R wersja

UE, odblokowany TX 40 -

580 MHz!, nowy, gwaran-

cja. Cena 1339 zł.

605 380 492

Słuchawki Grado GS

1000.
Katowice

504 018 002

sferoptikum@interia.eu

Sprzedam moduł FM-1

oryginalny Unit do Yeasu

FT-920. Filtr został

kupiony bezpośrednio od

producenta 2002r. Made

in Japan. Cena 250 zł.
Tarnobrzeg

(15) 822 80 57,

511 517 630
sq8iw@op.pl

L a m p y e l e k t r o n o w e ,

podstawki lamp – różne

typy trafa głośnikowe,

schematy – do budowy

w z m a c n i a c z y .

Wzmacniacze Hi-Fi, S.-E.
Florian Szcześniak

(22) 847 11 56

601 342 870
f l o r i a n . s z c z e s n i a k @
gmail.com

Miernik częstotliwości

Aceco FC 1002, zakres 1

MHz-3 GHz + antena +

zasilacz, jest możliwość

pracy z akumulatora

wewnętrznego.

Cena 250 zł.
Poznań

(61) 875 93 65

604 525 331
sp3wbs@go2.pl

Kolekcjonerowi sprzedam

p i e r w s z y j a p o ń s k i

dyktafon na mikrokasety

Panasonic. Stan idealny,

waga 3 kg, wymiary

23x17x3 cm.
Zamość

781 136 846

Sprzedam tanio: laptopy,

telefony, radiotelefony,

CB, oscyloskopy, części.

Potrzebujesz czegoś?

Pisz!

507 318 977

livebox2010@wp.pl

Gramofon firmy Unitra o

nazwie Cyryl gws-114

wystarczy go podłączyć i

gra do tego posiadam

około 25 płyt różnych. Nie

znam wartości tego, więc

proszę dzwonić.

Sulechów

883 600 852

Hooligans25@wp.pl

Odtwarzacz DVD/CD/

SACD Philips 963 SA,

srebrny, cena 850 PLN

oraz wzmacniacz Rotel RA

03, srebrny, cena 1050

PLN. Oba w idealnym

stanie (pierwszy właściciel)

603 133 472, email:

rmolski@poczta.onet.pl

Kamerka miniaturowa

kolorowa z mikrofonem

zestaw pracujący na 1,2

GHz plus odbiornik z

wyjściem AV, zasilacze.

Stan idealny. Cena 200

zł. Poznań. Tel. 61 875 93

65, 804 525 331. E-mail:

sp3wbs@go2,pl
Poznań

(61) 875 93 65

604 525 331
sp3wbs@go2.pl

Podzespoły, akcesoria,

sprzęt

Kupię

Magnetowid Thomson

VCR typ. VTH6050G –

stan b.dobry.
Poznań

(61) 875 93 65

sp3wbs@go2.pl

Kupię nieużywane lampy

NIXIE,VFD, każdy model,

każda ilość. Nawet

ilości hurtowe.

daniello123@wp.pl

W przystępnej cenie tuner

– r a d i o a n a l o g o w e

Nakamochi 2 lub 7

792 484 639

romayor304@tlen.pl

Poszukuję odbiornika

OK-102 w dobrym stanie

f u n k c j o n a l n y m i

wizualnym.
Wrocław

664 288 846

searambler@o2.pl

Kolumny B&W 805s kolor

cherry lub rosenut.
Elbląg

668 129 980

manieks3580@wp.pl

Kupię filtr PP9 + piloty.
Ostrołęka

(29) 766 44 58

Podzespoły, akcesoria,

sprzęt

Zamienię

Kolumny Mission M-33

(stan idealny) na słu-

chawki AKG K-701,

Beyerdynamic DT 880,

Sennheiser HD 600,650

lub wmacniacz słu-

chawkowy (Antique

Sound Lab, Linnart, MF

X-Can V8P.

Łódź

513 358 499

slawko109@interia.pl

Kolumny B&W CDM1 +

słuchawki AKG K-240

zamienię na KLIPSCH

KG 5.2.
labri1@op.pl

Literatura i multimedia

Sprzedam

Sprzedam czasopisma

„Elektronika dla wszyst-

kich” numery od 1/1996r

do 5/ 2010r ok. 174 szt.

Cena do negocjacji.
Vgizmov
B-stok

505 372 615

solagizmo@o2.pl

Sprzedam nieoprawione

roczniki "Radioamatora"

z lat 1964-1997. Cena za

rocznik 6 zł.

Płock

607 720 818

Sprzedam archiwalne

roczniki EP oraz EDW.

506 537 813

Oprawione roczniki Radio

z lat 1948/1949.

Cena 150 zł.
Poznań

(61) 875 93 65

sp3wbs@go2.pl

Literatura i multimedia

Kupię

Poszukuję instrukcji

obsługi w języku polskim

do transceivera Kenwood

TS-570D.

Koszęcin

722 383 602

Inne

K a t a l o g e l e m e n t ó w

elektronicznych na CD z

aplikacjami ponad 500

tysięcy elementów 2xCD.

Cena 50 zł.

605 380 492

Zapraszam zaintereso-

wanych robotyką, elektro-

niką, programowaniem,

matematyką na moją

stronę, poświęconą tym

tematom. http://www.diy-

majsterkowanie.republika.

pl/. Oraz na forum dysku-

syjne http://www.diymaj-

sterkowanie.fora.pl/

profesorek_96@vp.pl

Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczanych ogłoszeń

r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y

Reklamuj się w

Elektronice

dla

Wszystkich

Wszelkich informacji

udziela

Katarzyna Gugała

tel.

(22) 257 84 64

katarzyna.gugala@elportal.pl

elportal.pl

YAESU

YAESU 817ND, 857D, 897D, 7800, VX3, VX6, VX7, VX8, FT60,

FT 950, FT 450 AT, FT 8800, VR 5000, VR 120, VR 500

UNIDEN

UNIDEN 30, 69, 72, 92, 278, 785, 3500, UBC 800, BC

346 T edacs - ericsson

ICOM 703, 718, ICE 90, ICE 91, ICE 92, R3, R5

EDACS-Ericsson

Alinco

Alinco X3, X7, X30

Anteny Diamond

Anteny Diamond X 300, X 510, X 700,

W 8010, CP 6, NR 7900, AZ 510, MR 77

Sangean

Sangean ATS 909 i Lextronix

Lextronix E 5

Kenwood

Kenwood TH F 7; MFJ

MFJ 16010, 945, 269

AOR 8600 MARK 3, AOR 8200MK3

TX i radiotelefony odblokowane. Skrzynki, zasilacze.

tel. 0605 380 492

Skanery, transceivery

Reklamuj się w

Elektronice

dla Wszystkich

Wszelkich informacji udziela

Katarzyna Gugała

tel.: (022) 257 84 64

katarzyna.gugala@elportal.pl

SPECJALNA

OFERTA

DLA

PRACODAWCÓW

Poszukujesz

pracownika?

Prowadzisz

firmę w branży
elektronicznej?

Chcesz trafić do

właściwej grupy
osób?

Jeżeli 3x odpowiedziałeś

sobie

TAK

to ta propozycja jest właśnie

dla Ciebie.

Zamów ogłoszenie o wym.

72mm x 100mm

w cenie

180 pln,

a dodatkowo otrzymasz

20%

rabatu.

Szczegółowych informacji

udziela :

Katarzyna Gugała

telefonicznie: 022 257-84-64

e-mailem:

katarzyna.gugala@avt.pl

Nasi czytelnicy to

Twoi pracownicy

r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y

Zapraszamy

importerów, dystrybutorów,

hurtownie, sklepy...

do zamieszczania kolorowych reklam

Ogłoszenie - reklama może mieć szerokość

co najmniej jednej szpalty - 36 mm, lub jej

wielokrotność.

Podstawowy moduł o wymiarach 20 mm wys.

x 36 mm szer. kosztuje 50 zł (+ 22 % VAT).

Przy większych zamówieniach

proponujemy ciekawe rabaty

Zamówienia i informacje pod numerem:

22 257 84 64

r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y r e k l a m y

Augustów

ATVA, SKLEP ELEKTRONIK
16-300 Augustów
Mickiewicza 33

087 643-40-92

atva@alpha.pl
- części, podzespoły elektron.
- radia CB
- radia, anteny, głośn. sam.

- kable, przyłącza,wtyki,gniazda

- akcesoria komputerowe
- narzędzia i osprzęt lutown.
- baterie i akumulatory

Bełchatów

FHU TELMO
97-400 Bełchatów

Wojska Polskiego 23 J

044 632-35-77 wew. 21

Białystok

PHU MONITOR
15-410 Białystok
Brukowa 9 lok. 5U

085 742-41-88

www.monitor.bialystok.pl
monitor@monitor.bialystok.pl

SKLEP ELEKTRONIKA
15-482 Białystok
Fabryczna 1

085 654 54 60

085 675 09 76
www.elektronika.białystok.pl
sklep@elektronika.białystok.pl

Bielsko-Biała

EVATRONIX
43-300 Bielsko-Biała
Przybyły 2

0-33 499 59 00 lub 14

033 499-59-18
www.evatronix.com.pl

bielsko@evatronix.com.pl

NOWY ELEKTRONIK
43-300 Bielsko-Biała
Komorowicka 36

033 816-46-63

Biłgoraj

CENTRUM ELEKTRONIKI
23-400 Biłgoraj
Bohaterów Monte Cassino 19/54

084 686-11-23

Brzeg

TECHNO-TOP
49-300 Brzeg, Reja 15

077 416-66-58

Bydgoszcz

ELAN. OWSIANNY
85-023 Bydgoszcz
Toruńska 36

052 371-45-69

ELTRONIX
85-006 Bydgoszcz
Gdańska 42

052 328-74-14

ELTRONIX
85-669 Bydgoszcz
Lelewela 7

052 341-15-10

ELTRONIX
85-011 Bydgoszcz
Śniadeckich 51

052 321-38-75, 76

www.eltronix.com.pl
eltronix@eltronix.com.pl

ELTRONIX
85-011 Bydgoszcz
Śniadeckich 21

052 345-50-17

SKORI-ELEKTRONIK
85-111 Bydgoszcz
Gen. Magdzińskiego 6

052 322-53-08

www.skori-elektronik.pl

Bytom

DIAX
41-902 Bytom, Moniuszki 9

032 281-38-64

ELEKTRONIK
41-902 Bytom
pl. Wolskiego 1a

032 281-02-63

NOWY ELEKTRONIK
41-902 Bytom, Witczaka 30

032 387-06-80

Bytów

JANDISC
77-100 Bytów
Wojska Polskiego 12

059 822-23-09 wew. 37

Chełm

Azart
22-100 Chełm, Lubelska 73a

082 565-05-25

Chorzów

TECHTON
41-500 Chorzów
Styczyńskiego 1

032 247-86-10

Chrzanów

IMPULS
32-500 Chrzanów, Sokoła 16

032 753-87-15

Czechowice-Dziedzice

NOWY ELEKTRONIK

43-502 Czechowice-Dziedzice

Narutowicza 79

032 215-06-94

Częstochowa

ABC ELECTRONICS
42-200 Częstochowa
al. N.M.P. 3

034 324-65-05

MAXTRONIK
42-200 Częstochowa
Garibaldiego 11/13

034 365-44-32, 034

365-30-92
www.maxtronik.com.pl
maxtronik@maxtronik.com.pl

ŚWIAT ELEKTRONIKI
42-200 Częstochowa
Kopernika 10/12

0-34 366 90 44

www.swiatelektroniki.pl
swiatelektroniki@op.pl

UNITAL
42-200 Częstochowa
Kopernika 10

034 324 47 11

034 324 69 33
unital@myslin.net
www.unital.myslin.net

UVX ELEKTRONIK
42-200 Częstochowa
Piłsudskiego 11

Dąbrowa Górnicza

MARTEL
41-310 Dąbrowa Górnicza
Legionów Polskich 127

032 765-00-14

Dębno

CHAMPION
74-400 Dębno
Armi Krajowej 13

095 760-91-78

championsklep@poczta.onet.pl

Garwolin

LAMEX
08-400 Garwolin
Stary Puznów 58A

025 683-01-73

TAS-ELEKTRONIKA
08-400 Garwolin, Długa 8

025 682-41-40

Gdańsk

APROVI
80-416 Gdańsk
gen. Hallera 169/17

058 341-68-94

www.aprovi.com.pl
sklep@aprovi.com.pl

BIALL
80-174 Gdańsk-Otomin
Słoneczna 43

058 322-11-91,92,93

www.biall.com.pl
biall@biall.com.pl

CEZAR
80-264 Gdańsk
Grunwaldzka 136

058 345-42-12

EURODIS
MICRODIS ELECTRONICS
80-266 Gdańsk
Grunwaldzka 209

058 345-83-24

www.mikrodis.net
gdansk@eurodis.com.pl

JACKTRONIC
80-312 Gdańsk
Wita Stwosza 32a

058 552-38-88

MICRODIS ELECTRONI
83-330 Gdańsk-Żukowo
Fredry 11

058 345-05-85

Gdynia

ELMIS
81-390 Gdynia
Abrahama 71

058 620-48-82

ELIMP
81-213 Gdynia
Opata Hackiego 12

058 623-40-73

ELWAT
81-537 Gdynia, Stryjska 26

058 622-11-06

IZOTON
81-515 Gdynia
Kasztanowa 8

0-58 664 99 55

MAGSERV
81-393 Gdynia
Kilińskiego 16

058 621-83-31

MARITEX
81-411 Gdynia, Kopernika 56

058 622-89-00

www.maritex.com.pl
maritex@maritex.com.pl

MASTECH
81-390 Gdynia
Abrahama 71

058 620-60-41

MS ELEKTRONIK
81-595 Gdynia
Makuszyńskiego 30

0-58 629-24-69

Giżycko

BIELGIZ
11-500 Giżycko Antonowo
Sympatyczna 25

087 428-84-83

FH ELMI
11-500 Giżycko, Smętka 6 A

087 428-47-88

087 429-37-50
www.elmi.net.pl
mp_elmi@poczta.onet.pl

ELEKTRONIKA
ELEKTROTECHNIKA
44-100 Gliwice
Skowrończa 1/3

0-32 232-33-34

0-32 232-05-77

Gliwice

SEGURO
44-100 Gliwice
Zwycięstwa 14 pok.66

032 231-71-00

www.seguro.pl
seguro@seguro.pl

VOLTRONIK
44-100 Gliwice
Dworcowa 47/6

032 230-85-66

Głogów

GONCZAR ELEKTRONIK
67-200 Głogów, Smolna 9

076 831-33-67

Gorzów

Wielkopolski

CENTRUM ELEKTRONIKI
66-400 Gorzów Wielkopolski
Kosynierów Gdyńskich 82

095 737-05-89

TELECOLOR
66-400 Gorzów Wielkopolski
Młyńska 13

095 722-46-43

Grudziądz

HES
86-300 Grudziądz
Wybickiego 15

056 642-86-21

Elbląg

SAMI
82-300 Elbląg
Słoneczna 15 b

055 233-90-83

Iłowa

FERYSTER
68-120 Iłowa, Traugutta 4

068 360-00-77

068 360-00-76
www.feryster.com.pl
info@feryster.com.pl

Jastrzębie-Zdrój

RONDO-ELEKTRONIK
44-330 Jastrzębie-Zdrój
11 Listopada 79

032 471-61-39

Jaworzno

PPUH BLACK ELECTRONICS
43-600 Jaworzno
Grunwaldzka 96

0-32 752-16-81

Jelenia Góra

ABC Elektroniki
58-500 Jelenia Góra
Matejki 1a

075 752-26-13

AV-ELEKTRONIKA
58-500 Jelenia Góra
Groszowa 27

075 642-11-93

Kalisz

RADIOTEL
62-800 Kalisz
Grodzka 16

062 764-57-77

Z.U.H. KOLOR-SERWIS
62-800 Kalisz
Majkowska 10

062 764-13-76

kolors@wp.pl

Katowice

A.P. ELEKTRONIK
40-035 Katowice
Plebiscytowa 8a

032 251-40-20

www.ap.net.pl
ap@ap.net.pl

ELTRONIKA
40-032 Katowice
ul. Dąbrowskiego 1

+48 32 257 24 84

katowice@eltronika.pl

W.P.H.P.U. BNS
40-873 Katowice
Tysiąclecia 31

032 250-45-42

032 352-01-46
032 351-00-41
032 352-01-47
bns2@poczta.onet.pl

NOWY ELEKTRONIK
40-202 Katowice
Roździeńskiego 1

032 719-31-33

NIKOMP
40-097 Katowice, 3 Maja 19

032 206-27-94

www.nikomp.com.pl
nikomp@nikomp.com.pl

SŁAWMIR ELECTRONICS
40-032 Katowice
Dąbrowskiego 1

032 251-24-25

032 251-58-44
www.slawmir.com.pl
slawmir@interia.pl

VOLTRONIK
40-035 Katowice
Dąbrowskiego 2

032 251-30-68

Kędzierzyn - Koźle

HEWAM-ELEKTRONIK
47-200 Kędzierzyn - Koźle
Łukasiewicza 25

077 482-43-89

Kętrzyn

ELMI-HURTOWNIA
ELEKTRYCZNA

11-400 Kętrzyn, Kruszewiec 21

089 752-20-68

elmihurt@poczta.onet.pl

Kęty

TRONIC
30-650 Kęty, Krakowska 5

033 845-00-85

Kielce

MJM HANDEL i USŁUGI RTV
25-324 Kielce
Sandomierska 154

041 368-28-56

SKLEP AMATOR
25-536 Kielce
Wojewódzka 2/6

041 342-67-30

www.amator.kielce.pl
sklep@amator.kielce.pl

Klucze

E-SYSTEM
32-310 Klucze, Zatęże 43A

032 644-11-58

www.e-system.com.pl
info@e-system.com.pl

Konin

TECHNOTRONIK
62-510 Konin
Powst. Styczniowych 2

063 245-75-87

VECTOR
62-510 Konin, Chopina 15

063 244-94-77

www.elementy.com.pl
biuro@elementy.com.pl

Koszalin

MIKRO
75-034 Koszalin
Dz. Wrzesińskich 29/2

094 346-04-64

Kościerzyna

RADIO TOM
83-400 Kościerzyna
Mickiewicza 4

058 686-37-41

Kurzętnik

HURTOWNIA ELEKTRONICZNA
13-306 Kurzętnik
Sienkiewicza 7 A

0-56 472-55-55

Kraków

AKIS
30-418 Kraków
Zakopiańska 85

012 260-94-61

www.akis.pl
info@akis.pl

ASPEL ELEKTRONIK
31-201 Kraków
Bratysławska 2

012 626-71-95/96

BUJNOWICZ
30-536 Kraków
Czarnieckiego 8

012 656-05-44

www.bujnowicz.com
bujnowicz@ceti.pl

CYFRONIKA
30-385 Kraków, Sąsiedzka 43

012 266-54-99

012 267 29 60
www.cyfronika.com.pl
cyfronika@cyfronika.com.pl

ELEMAR
30-505 Kraków, Mitery 8

012 292-02-08

www.elemar.pl
elemar@elemar.pl

EPRO ELEKTRONIK
30-063 Kraków, Meisselsa 3

012 429-56-80

ELES
30-006 Kraków
Wrocławska 8

012 423-40-21

MICROS SP.J.
30-198 Kraków
E.Godlewskiego 38

012 636-95-66

012 636-93-99
www.micros.com.pl
asmola@micros.com.pl

MONSTER-ELEKTRONIK
30-609 Kraków
Chochołowska 11

012 267-21-71

SMD OPTOELEKTRONIKA
30-504 Kraków
Kalwaryjska 34

0-12 296-30-03

V-MOS
30-870 Kraków, Teligi 24

012 431-24-67

Krapkowice

KONTNY
ELEKTRONIK SERVICE
47-300 Krapkowice
Konopnickiej 4

077 446-02-70

kes@inetia.pl

Legionowo

ELTEX CO
05-120 Legionowo
Reymonta 19

022 774-59-04

www.eltexco.pl
kontakt@eltexco.pl

Leszno

MAD ELEKTRONIC
64-100 Leszno, Bracka 12

065 520-58-80

SW-ELEKTRONIK
64-100 Leszno, Łaziebna 18

065 529-41-89

Leżajsk

ELEKTRONIK
37-300 Leżajsk, Rynek 31

017 242-85-31

Lubin

FONIX
59-300 Lubin, Sybiraków 6

076 841-20-15

www.fonix.com.pl
sklep@fonix.com.pl

MULTISYSTEM
59-300 Lubin
Kilińskiego 19

076 844-35-19

mtslubin@lg.onet.pl

Lublin

ALTRON
20-301 Lublin
Fabryczna 9A/6/3

081 745-08-33

ELEKTRON
20-346 Lublin, Długa 5

081 744-25-23

LEDEX
20-218 Lublin, Hutnicza 3

081 749-66-66

081 749-66-60
www.ledex.pl
ofﬁ ce@ledex.pl

MIKRON
20-844 Lublin
Braci Wieniawskich 5c

081 741-19-99

Lubliniec

ELEKTRO-SERWIS
47-700 Lubliniec, E. Stein 11

034 356-54-77

e-feliks@gazeta.pl

SKLEP ELEKTRONICZNY
42-700 Lubliniec, Św. Anny 23

034 356-51-40

Łomża

POLMAR
18-400 Łomża
Skłodowskiej-Curie 2

0-86 216 47 84

Łódź

ABEL PROFIT - CENTRUM
RADIOKOMUNIKACJI
92-516 Łódź, Puszkina 8

042 649-28-28

www.pro-ﬁ t.pl
biuro@pro-ﬁ t.pl

ELEKTRA
90-116 Łódź
Przejście Podziemne
Dworzec Fabryczny

042 633-82-50

www.aphelektra.com
elektra@aphelektra.com

GZZ RTV
90-119 Łódź
Kilińskiego 73

042 630-36-70

www.gzz.pl
gzz@gzz.pl

LUXEL
90-615 Łódź, Mała 8

042 630-75-87

www.luxel.pl
luxel@luxel.pl

R.S. ELEKTRONIK
93-024 Łódź
Niemcewicza 24

042 682-60-06

ROTOR
92-318 Łódź
Pomorska 316f

042 676-76-60

SEMICONDUCTORS
BANK LTD
90-301 Łódź
Radwańska 55/2

042 636-94-87

www.semiconductors.com.pl
ic@semiconductors.com.pl

TME TRANSFER
MULTISORT ELEKTRONIK
93-350 Łódź, Ustronna 41

042 645-54-00

www.tme.pl
tme@tme.pl

WEKTON
90-113 Łódź
Sienkiewicza 11/13

042 632-67-83

Mielec

GAL
1. 39-300 Mielec, Skargi 9

017 583-35-99

2. 39-300 Mielec
Wolności (hala targowa)

017 773-18-44

HOBBY ELEKTRONIKA
39-300 Mielec
Dworcowa 4/47a

017 788-51-29

sklepy dla elektroników sklepy dla elektroników

Ta rubryka zawiera wszystkie sklepy znane redakcji EdW. Jeśli brakuje jakiegoś sklepu, zgłoś nam jego dane. Dziękujemy!

Uwaga: logo

oznacza, że dany sklep prowadzi sprzedaż produktów AVT.

sklepy dla elektroników sklepy dla elektroników

Mysłowice

KT 66
41-400 Mysłowice
Jasienicy 6

888-981-705

Nowy Targ

ASTRUM
34-400 Nowy Targ
ul Długa 21a

018 266-66-29

661 621 937
astrum.neostrada.pl
astrumjn@neostrada.pl

Nowy Tomyśl

MKS ELEKTRONIKA
64-300 Nowy Tomyśl
Kościuszki 41

061 445-12-58

satmir@wp.pl

Nowy Sącz

ELEKTRA
33-300 Nowy Sącz
Narutowicza 8

018 443-75-66

SKLEP
ARTYKUŁY PRZEMYSŁOWE
33-300 Nowy Sącz
Nawojowska 3

Nysa

TECHNO-TOP
48-300 Nysa
Piastowska 22

077 433-37-03

Olsztyn

ELTRON
10-059 Olsztyn
Polna 15

089 523-52-60

INTER-CHIP
10-603 Olsztyn
Metalowa 3

089 533-46-22

089 533-26-87
www.inter-chip.pl
arek@inter-chip.pl
gosia@inter-chip.pl

Opole

MULTIELEKTRONIK
45-362 Opole
Ligonia 10

077 453-89-60

OREGON
45-065 Opole
Reymonta 7a

077 454-60-61

oregon@oregon.qt.pl

PRODIN
45-070 Opole
Dubois 9

077 456-57-51

www.prodin.pl
info@prodin.pl

SEKO-ELEKTRONIK
45-554 Opole
Zielona 27a

077 454-43-43

www.seko-elektronik.com.pl
info@seko-elektronik.com.pl

ZURT PHU
45-070 Opole, Dubois 20

077 454-44-15

Ostrowiec

Świętokrzyski

GI SERVEL SKLEP
27-400 Ostrowiec
Świętokrzyski
os. Ogrody 37

041 266-74-00

Ostrów
Wielkopolski

ELEKTRONIK
63-400 Ostrów
Wielkopolski, Kaliska 5

062 736-75-91

ELTER
63-400 Ostrów
Wielkopolski
Sienkiewicza 5/1

062 736-47-76

062 736-47-81

Otwock

Elektronika dla Wszystkich
05-400 Otwock
Warszawska 11/13

022 788-03-1

Pabianice

SONAR
95-200 Pabianice
Pietrusińskiego 14

042 213-01-12

www.sonar.biz.pl
sonar@sonar.biz.pl

Piotrków

Trybunalski

PALLAD
97-300 Piotrków
Trybunbalski
Dąbrowskiego 15

0 601 32-27-10

Piaseczno

WAMTECHNIK
05-500 Piaseczno
Czajewicza 19

022 750-21-42/43

www.wamtechnik.pl

ofﬁ ce@wamtechnik.com.pl

Piła

CZĘSCI ELEKTRONICZNE
64-920 Piła
O.M. Kolbe 11a

067 212-08-35

Pleszew

DIGITAL ELEKTRO-SERVICE
63-300 Pleszew
Sienkiewicza 42

062 742-78-06

Płock

CASTOR
09-400 Płock
Nowy Rynek 3

024 264-07-29

Poznań

ANALOBIS
61-882 Poznań
Kwiatowa 8

061 853-51-57

ANALOGIS
61-879 Poznań
Łąkowa 14

061 853-52-31

www.analogis.com.pl
analogis@analogis.
com.pl

EDA PLUS ELEKTRONIKA
61-882 Poznań
Kwiatowa 9

061 852-46-05

ELSTAT
Ryszard Statucki
61-105 Poznań
Chwaliszewo 17/23

061 852-65-42

NEWTRONIK
61-882 Poznań
Kwiatowa 8

061 853-51-57

www.mitronik.pl
newtronik@mitronik.pl

TRAFOS VOLUMEN
60-757 Poznań
Grottgera 4A/12

061 865-96-46

Prudnik

DIOKOM
48-200 Prudnik
Arki Bożka
adres do kores. Polna
Bloki 7

077 406-87-12

Pruszków

BAREL
05-800 Pruszków
Armii Krajowej 46

022 758-11-66

www.barel.waw.pl/
biuro@barel.info

BET-POL LEWANDOWSCY
05-800 Pruszków
Dolna 5

022 758-21-82

www.lewandowscy.pl
zakupy@lewandowscy.pl

Puławy

ELAN
24-100 Puławy
Wróblewskiego 10

081 887-99-11

Radom

SKLEP ELSEMIK
26-600 Radom
Mireckiego 3

048 363-98-75

www.elsemik.pl
elsemik@wp.pl

ZUTEX-ELEKTRONIK
26-600 Radom
Żeromskiego 75

048 381 53 66

Rzeszów

ELEKTRONIKA
35-329 Rzeszów

Powstańców Warszawy 26

017 857-93-79

www.elektronik.sklep.pl

elektronika@rzeszow.msk.pl

info@elektronik.sklep.pl

ELGREG
35-068 Rzeszów
Grottgera 6

017 852-36-96

www.elgreg.ipr.pl

gregorowicz@neostrada.pl

RADIO HOBBY
35-328 Rzeszów
Ossolińskich 21

017 852-30-12

radiohobby.com.pl

ﬁ rma@radiohobby.com.p

RUTRONIC
35-010 Rzeszów
Ks. Jałowego 14

017 852-14-85

rutronic@neostrada.pl

UNITREL
35-021 Rzeszów
W. Pola 18

017 854-44-07

www.unitrel.pl
unitrel@unitrel.pl

Rybnik

Z.H.U.P. A. BOCHENEK
44-200 Rybnik
Hutnicza 15

032 755-76-99

Skarżysko

Kamienna

KAMA-ELEKTRONIK
26-110 Skarżysko
Kamienna
Sokola 10

041 251-57-37

Skierniewice

DIGITAL-PRO
96-100 Skierniewice
Mireckiego 9 /3

046-832-15-80

ELEKTRONIKA
96-100 Skierniewice
Kopernika 3

046 833-32-46

TELTO
96-100 Skierniewice
Orkana 6

046 833-22-38

www.telto.tivi.pl
fabryka@telto.pl

Sochaczew

ELEKTRONIKA
96-500 Sochaczew
Poprzeczna 1

046 862-58-28

Sopot

BOX ELEKTRONIX
80-881 Sopot
Cieszyńskiego 4

058 550-66-46

www.box.com.pl
info@box.com.pl

Sosnowiec

ELEKTRONIKA POLSKA
41-200 Sosnowiec
Grota Roweckiego 36A

032 291-77-77

www.elektronikapolska.go3.p

zjunak@poczta.onet.pl

TERMIK
41-200 Sosnowiec
3 Maja 21/A7

032 296-30-45

Stalowa Wola

KEDAR
37-450 Stalowa Wola
Siedlanowskiego 3

015 844-16-66

ROMAR
37-450 Stalowa Wola
Hutnicza 1

015 842-16-08

Starogard Gdański

DIODA
83-200 Starogard
Gdański, Pelpińska 1

058 561-10-38

www.sklepdioda.pl

sklepdioda@sklepdioda.pl

Sulejówek

MASZCZYK
05-071 Sulejówek
Mickiewicza 10

022 783-45-20

www.maszczyk.pl
maszczyk@maszczyk.pl

Suwałki

AUDIOTON
16-400 Suwałki
Kościuszki 61

087 565-34-92

audioton@hot.pl

ELEKTRA
16-400 Suwałki
Kościuszki 61

087 563-19-50

Szczecin

ELEKTRONIKA
70-313 Szczecin
Sikorskiego 8

091 484 46 25

SEMICS
70-382 Szczecin
Jagielońska 67

091 483-14-85

www.semics.pl
semics@semics.pl

ZHU RTV
70-526 Szczecin
Mazowiecka 14
% 091 433-06-76

Szczytno

ETHICON
12-100 Szczytno
Odrodzenia 18a

089 624-52-30

www.intermarket.beep.pl
ethicon@ wp.pl

Śrem

JP ELEKTRONIK
63-100 Śrem, Bema 5

061 283-07-24

Świdnica

UNITRON
58-100 Świdnica
Budowlana 4

0-74 852-25-52

Świnoujście

SKLEP ELEKTRONICZNY
72-600 Świnoujście
Konstytucji 3 maja 48A

091 321-88-48

Tarnowo Podgórne

ALFINE P.E.P.
62-680 Tarnowo Podgórne
Poznanska 30/32

061 820-58-11

www.alﬁ ne.com.pl
ofﬁ ce@alﬁ ne.pl

Tarnowskie Góry

KLUB WWW S.C.
CENTRUM ELEKTRONIKI
42-600 Tarnowskie
Góry, Rynek 9

032 769-08-88

www.centrumelektroniki.pl
sklep@centrumelektroniki.pl

SKLEP ELEKTRONIKA
ZPHU SOMMER
42-600 Tarnowskie
Góry
Bondkowskiego 7

032 768-98-73

www.sommer.com.pl
biuro@sommer.com.pl

Tarnów

BETATRONIC
33-100 Tarnów
Krasińskiego 40

014 621-53-30

www.betatronic.pl
betatronic@home.pl

SKLEP RTV HURT-DETAL
33-100 Tarnów
Lwowska 7

014 621-94-21

www.skleprtv.tarnow.net.pl

skleprtv@tarnow.net.pl

TORES
33-100 Tarnów
Goldhammera 2

014 621-96-75

tores@0p.pl

Tczew

AUTO-VIKTOR-SERVICE
83-110 Tczew
Gdańska 33

058 531-40-03

Tomaszów Maz.

TOMTRONIC
97-200 Tomaszów
Mazowiecki
Mościckiego 12

044 724-23-15

tomtronic@vp.pl

Toruń

ARTEL
87-100 Toruń
Szosa Chełmińska 31/35

056 621-95-34

artel@marse.pl

HARIOT
87-100 Toruń
Sobieskiego 21

056 655-33-65

hariot@wp.pl

POLTRONEX
87-100 Toruń
Jamonta 2 c

056 658-84-15

SKLEP ELEKTRONICZNY
87-100 Toruń
Szosa Lubicka 133 f

0-56 654 14 47

UNITOR
87-100 Toruń
Rydygiera 30/32

056 645-76-96

www.unitor.com.pl
biuro@unitor.com.pl

Trzebiatów

KANDELA
72-320 Trzebiatów
Nowa 2

091 387-35-27

kandela@poczta.onet.pl

Tychy

NOWY ELEKTRONIK
43-100 Tychy
Uczniowska 7

032 217-89-02

Ustka

NORD ELEKTRONIK PLUS
76-270 Ustka
P. Dunina 18

059 814-61-54

www.nordelektronikplus.pl
biuro@nordelektronikplus.pl

Warszawa

AJM PARTNER
CONRAD ELECTRONIC
04-392 Warszawa
Chrzanowskiego 14

022 627-80-80

022 627-41-60
www.conrad.pl
conrad@ce.com.pl

AVT SKLEP FIRMOWY
03-175 Warszawa
Leszczynowa 11

022 257-84-66

www.sklep.avt.pl
handlowy@avt.com.pl
- elementy i podzespoły
elektroniczne
- urządzenia pomiarowe
- chemia
- technika lutownicza
- narzędzia
- technika dyskotekowa
- literatura i prasa
techniczna

ELFA Elektronika
02-305 Warszawa
Jerozolimskie 136

022 570-56-00

www.elfa.se
obsługa.klienta@elfa.se

ELTRONIKA
WGE Pawilon nr 11
Al. Niepodległości/
Al. Armii Ludowej

+48 22 875-8440

GG: 2989551
warszawa@eltronika.pl

ELEKTRONIKA
ELEKTROTECHNIKA
00-609 Warszawa
WGE al. Niepodległości/
Wawelska
pawilon 6

22 825-91-00 w 106

ELEKTRONIKA
ELEKTROTECHNIKA
00-778 Warszawa
Promenada 5/7

0-22 841-99-82

ELPIN - PCB
02-743 Warszawa
J. S. Bacha 22

022 843-17-68

elpin@it.com.pl

GAMMA
01-013 Warszawa
Kacza 6 lok.A

022 862-75-00

www.gamma.pl
info@gamma.pl

HFO ELEKTRONIK
02-922 Warszawa
Nałęczowska 62 lok. 12

022 651-98-28

INDEL
01-912 Warszawa
Wolumen 53 paw.47

022 669-99-37

www.indel.pl
hurtownia@indel.pl

LC ELEKTRONIK
01-969 Warszawa
Pułkowa 58

022 569-53-00

022 569-53-10
www.lcel.com.pl
lcel@lcel.com.pl

NDN
02-784 Warszawa
Janowskiego 15

022 641-15-47

022 641-61-96
www.ndn.com.pl
ndn@ndn.com.pl

OMRON ELECTRONICS
02-790 Warszawa
Mariana Sengera
„Cichego” 1

022 663-76-01

PIEKARZ - SKLEP 1
01-912 Warszawa
Wolumen 53, lok. 66

022 633-28-45

www.piekarz.pl
ﬁ rma@piekarz.pl

PIEKARZ - SKLEP 2
01-919 Warszawa
Wólczyńska 206

022 835-50-37

lub 41
www.piekarz.pl
ﬁ rma@piekarz.pl

RCS ELEKTRONIK
01-912 Warszawa
Wolumen 53

022 835-55-22

SEMICON
00- 609 Warszawa
al. Niepodległości/
al. Armii Ludowej

022 825-24-64

www.semicon.com.pl
wge@semicon.com.pl
SEMICON
01-912 Warszawa
Wolumen 53, paw. 70A

022 669-99-22

www.semicon.com.pl

wolumen@semicon.com.p

SOYTER
05-080 Izabelin
Ekologiczna 14/16
Klaudyn

022 752-82-55

www.soyter.pl
handlowy@soyter.pl

SŁAWMIR ELECTRONICS
02-585 Warszawa
Niepodległości 84

022 844-44-22

022 844-09-92
www.slawmir.com.pl

SŁAWMIR ELECTRONICS
02-617 Warszawa
Puławska 132

022 844-44-43

022 848-44-95
www.slawmir.com.pl

pulawska@slawmir.com.pl

STEMPS
01-912 Warszawa
Wolumen 53

501 206 801

UNITRA-UNIZET
00-950 Warszawa
Kolejowa 15/17

022 632-11-48

www.unizet.com.pl
unizet@unizet.com.pl

VEGA-TRONIK
SKLEPY FIRMOWE:
00-609 Warszawa
WGE al. Niepodległości/
Armii Ludowej paw 21

22 825-91-00 w. 122

fax: 22 825-65-05
00-836 Warszawa
Żelazna 41

/fax: 22 890-20-20

22 890-09-97
www.sklep.vega-tronik.eu
www.vega-tronik.com.pl
- podzespoły elektroniczne
- diody LED, podświetlenia
- urządzenia pomiarowe
- przejścia, przewody
- wtyki, gniazda, złącza
- narzędzia warsztatowe
- głośniki, buzzery, mierniki
- zasilacze, lutownice
- wiertarki, przetwornice
- wykrywacze metali

ZBYROMEX
01-912 Warszawa
Wolumen 53

022 669-99-19

Wejherowo

ZURT
84-200 Wejherowo
Sobieskiego 328 c

058 672 48 42

Włocławek

ELECTRONIC
87-800 Włocławek
Zbiegniewskiej 2 A

054 413-38-88

WARSZTAT
1. 87-800 Włocławek
Promienna 9

054 236-92-21

2. 87-800 Włocławek
Okrzei 65

602-777-098

warsztatt@o2.pl

Wolsztyn

ELEKTRONIK
64-200 Wolsztyn
Powstańców Wlkp. 18 a

068 384-54-62

drsystem@neostrada.pl

Wrocław

KRAM
Daszyńskiego 42
50-310 Wrocław

071 322-61-34

MICRODIS ELECTRONICS
52-271 Wrocław
Suchy Dwór 17

071 301-04-00

www.microdis.net

microdis.pl@microdis.net

PROTON
53-111 Wrocław
Ślężna 146-148

071 337 21 15

071 337 12 35
www.proton.com.pl

ROBOTRONIK
50-380 Wrocław

Wrocławczyka 37

071 322-53-74

TATAREK
50-559 Wrocław
Świeradowska 75

071 367-21-67

071 373-14-88
www.tatarek.com.pl
tatarek@tatarek.com.pl

Września

FHU ELEKTRONIKI
EWA DOBRANIECKA
62-300 Września
Daszyńskiego 8

061 436-74-18

boom1@neostrada.pl

Zawiercie

PPHU TEX
42-400 Zawiercie

Hoża 3

032 670 09 28

Zielona Góra

INFOELEKTRONIKA
65-018 Zielona Góra

Jedności 18

068 454-95-59

www.infoelektronika.com.pl

LARO
65-018 Zielona Góra

Jedności 19/1

068 324-49-84

www.laro.com.pl

laro@laro.com.pl

TELE-RAD
65-021 Zielona Góra

Dąbrowskiego 101

068 326-38-72

Żory

ELEKTRONIK
44-240 Żory

Boryńska 48c

032 435-10-33

Żywiec

ELEKTRONIX P.H.U
34-300 Żywiec

Wesoła 10

033 862-03-59

Najpopularniejsze kity z oferty AVT

SYMBOL

NAZWA

CENA

EdW/EP

SYMBOL

NAZWA

CENA

EdW/EP

Zamówienia dogodnie jest składać

na blankietach wydrukowanych na stronie 77.

Układy opisane w Elektronice dla Wszystkich (ozn. EdWxx/xx) i Elektronice Praktycznej (ozn. EPxx/xx)

Kity oznaczone kolorem

stanowią nowość, gdyż zostały opisane

w jednym z trzech ostatnich numerów EdW lub EP.

Kity i płytki AVT

(Uwaga: podane ceny zawierają 22% podatek VAT)

A - płytki (znak „

” - z zaprogramowanym μProcesorem), B - kity, czyli zestawy elementów z płytką drukowaną, C - moduł zmontowany i uruchomiony

O - obudowa (litera k oznacza, że wchodzi w skład kitu; liczba oznacza cenę obudowy; symbol literowo-cyfrowy oznacza typ zalecanej obudowy), P - zaprogramowane EPROM, GAL, dyskietka itp.

TOP-Q

RTV /Audio/WIDEO

594+

Zdalnie sterowany potencjometr do aplikacji audio EP10/04

38,0 90,0

30,0

1023

Przedwzmacniacz gramofonowy o charakterystyce RIAA EP11/94 5,0 19,0 46,0

1024

Słuchawkowy wzmacniacz wysokiej jakości

EP10/94

5,5 25,0 65,0

2050

Najprostszy wzmacniacz akustyczny 3W

EdW1/96

4,0 15,0 25,0

2132

Przedwzmacniacz z regulacją barwy dźwięku

EdW2/97

4,0 20,0

2153 Wzmacniacz

100W

EdW8/97 7,0

57,0

2392

Wzmacniacz mikrofonowy SMD

EdW2/00

6,0 18,0 30,0

2449

Filtr do subwoofera

EdW9/00

6,0 18,0

2469

Odbiornik UKF FM

EdW1/01

6,0 48,0

2477

Wzmacniacz mocy 70W na TDA 1562

EdW3/01

7,0 70,0 100,0

2499

Wzmacniacz 4x40W

EdW9/01

10,0 80,0

2723

Stereofoniczny nadajnik FM

EdW5/04

6,0 30,0

2728 Wzmacniacz

mikrofonowy

EdW7/04 4,0

18,0

DO DOMU, SAMOCHODU WYPOCZYNKU I ZABAWY

390+

8-kanałowy przełącznik RC5/SIRC

EP4/05

17,0 35,0 50,0 10,0

513+

Zegar ze 100-letnim kalendarzem i 2-kan. termometrem EP10/07 30,0 86,0 140,0 20,0

522+

Miniaturowy zamek szyfrowy - Immobilizer

EP9/03

16,0 72,0 100,0 10,0

841

Ultradźwiękowy detektor ruchu

EP1/00

11,4 37,0 69,0

924+

Programowany sterownik świateł

EP4/06

22,0 33,0 55,0 10,0

925+

Karta przekaźników na USB

EP4/06

22,0 58,0 120,0 15,0

950+ Termostat

elektroniczny

EP9/06 36,0

94,0

140,0

20,0

969+

Bezstykowy zamek RFID

EP2/07

22,0 59,0 105,0 15,0

1007

Regulator obrotów silnika elektrycznego

EP8/94

4,0 29,0 47,0

1012

Strach na komary

EP8/94

3,0 13,0

1104

Prosty wykrywacz metali

EP10/96

4,0 34,0 65,0

1343

Diodowy oświetlacz

EdWP6/02 20,0 40,0

1428 Regulator

temperatury

EP6/06 6,0

29,0

1435 Stroboskop

dyskotekowy

EP8/06 6,0

38,0

1460 Włącznik

zmierzchowy

EP12/07 5,0

18,0

2389

Czterokanałowy termometr cyfrowy

EdW12/00 10,0 65,0 110,0

2628/1

Ładowarka akumulatorów ołowiowych

EdW1/03

6,0 30,0

2632+

Gigantyczny zegar

EdW5/02

35,0 70,0 150,0 25,0

2720

Policyjny stroboskop

EdW4/04

10,0 55,0

2787+

PC-Termometr, rejestrator temperatury

EdW5/06

10,0 30,0 58,0

5,0

2849+

Tiny Clock

EdW1/08

26,0 46,0

10,0

5041+

Termometr MIN-MAX

EP11/01

25,0 74,0 100,0 15,0

5094+

Bezprzewodowy regulator temperatury

EP2/03

32,0 160,0 190,0 15,0

5108+

2–kanałowy termometr z wyświetlaczem LED

EP8/07

29,0 78,0 106,0 15,0

UKŁADY MIKROPROCESOROWE

2500

Płytka testowa do kursu BASCOM 8051

EdW3/00

20,0 98,0 180,0

2501

Emulator procesorów 89CX051

EdW3/00

10,0 52,0 65,0

2502

Programator procesorów 89CX051

EdW3/00

11,0 60,0 85,0

2550/P

Programator procesorów AVR

EdW10/01

6,0 23,0 38,0

3500

Płytka testowa do kursu BASCOM AVR

EdW12/02 22,0 120,0 230,0

5125+

Programator USB AVR (STK500)

EP2/08

28,0 48,0 89,0 18,0

PRZYRZĄDY WARSZTATOWE

512+

Cyfrowy miernik pojemności

EP5/03

30,0 80,0

28,0

1066

Miniaturowy zasilacz uniwersalny

EP8/95

3,0 16,0 24,0

1081

Miniaturowy stabilizator impulsowy

EP4/96

4,0 34,0

1459

Uniwersalny układ czasowy

EP12/07

5,0 16,0 25,0

1461

Uniwersalny zasilacz laboratoryjny 5 i 12 VDC/1A EP1/08

5,0 18,0

2126

Najmniejszy moduł miniwoltomierza na LCD

MT3/97

6,0 30,0 52,0

2270

Moduł miliwoltomierza do zasilaczy

EdW3/98

6,0 36,0 58,0

2857+

Moduł woltomierza/amperomierza z termostatem

E3/08

26,0 62,0 78,0 18,0

5086+

Programowany 4-kanałowy komparator/woltomierz EP11/02

30,0 82,0 140,0 20,0

ELEKTRONIKA DLA NIEELEKTRONIKÓW

720

Błękitno-biały mrygacz

EdW5/04

6,0 17,0

721

Klaskacz - akustyczne zdalne sterowanie

EdW5/04

5,0 14,0

722

Rozjaśniacz samochodowy

EdW6/04

3,0 11,0

723

Trójwymiarowy labirynt elektroniczny

EdW6/04

3,5 15,0

724

Uniwersalny układ czasowy

EdW7/04

3,5 11,0

725

Magiczny przełącznik

EdW7/04

3,5 12,0

726

Uniwersalna centralka alarmowa

EdW8/04

4,0 20,0

727

Uniwersalny moduł zasilający

EdW8/04

3,5 14,0

728

„Wypasiony” scalony sensor

EdW9/04

5,0 12,0

729

Zwariowany kręciołek

EdW9/04

6,5 15,0

730

Dalekosiężny tor podczerwieni

EdW11/04

8,0 30,0

731

Przeraźliwy straszak

EdW10/04

6,0 28,0

732

Whisper - łowca szeptów.

EdW12/04

6,0 25,0

733

Monitor i konserwator akumulatora

EdW1/05

6,0 30,0

734

Uniwersalny moduł audio

EdW2/05

6,0 22,0

735

Regulator impulsowy DC.

EdW3/05

6,0 22,0

736

Ekonomiczny zasilacz warsztatowy

EdW5/05

6,0 22,0

737

Melodyjka i gong

EdW7/05

5,0 20,0

738 Szoker-masażysta

EdW8/05

6,5

22,0

739

Irytator - dokuczliwy natręt nocny

EdW9/05

6,5 18,0

740

Niezwykła „niebieska“ dotykowa syrena policyjna

EdW10/05

6,5 25,0

741

Najprostszy wzmacniacz mocy 22W

EdW11/05

5,0 24,0

742

Niskoszumny mikser stereo

EdW12/05

5,0 15,0

743 Tajemnicze

światełko

EdW1/06

6,0

17,0

744

Najprostszy wzmacniacz mocy 2x22W

EdW2/06

5,0 27,0

745 Uniwersalny

regulator

EdW3/06

7,0

25,0

746

Ekonomizer. Automatyczny wyłącznik baterii

EdW4/06

5,0 12,0

747 Stroboskop

dyskotekowy

EdW5/06

5,0

24,0

ZESTAWY STARTOWE AVT700

701

Zestaw startowy Rezystory - 660 szt.

17,0

702

Zestaw startowy Kondensatory - 265 szt.

24,0

703

Zestaw startowy Elektrolity - 100 szt.

26,0

704

Zestaw startowy Półprzewodniki- 76 szt.

16,0

705

Zestaw startowy Elementy mech. - 600 szt.

25,0

710

Zestaw do wykonywania płytek drukowanych

25,0

719

Zestaw startowy diody LED - 142szt.

28,0

RTV

157

Odbiornik nasłuchowy CW/SSB - 80/20m

EP12/96

10,0 122,0

KM60

962

Odbiornik nasłuchowy SSB/CW 80m

EP1/07

13,0 36,0

967 Minitransceiver

Junior

EP2/07

38,0

2117/1 Mikrofon

bezprzewodowy

EdW5/99 4,0 9,0 25,0

2122

Przedwzmacniacz antenowy CB

EdW11/96

4,6 13,7 25,0

2148

Odbiornik nasłuchowy CW SSB 80 m

EdW7/97

6,3 50,0

2310

Transceiver SSB ANTEK

EdW11/98 21,0 147,1 293,0

2310/2

Transceiver SSB ANTEK V2.0

EdW7/04

21,0 147,1 293,0

2318

Cyfrowa skala do transceivera SSB

EdW12/98 14,8 58,0 170,0

2481 Mininadajnik

EdW4/01 6,0

20,0

2723

Stereofoniczny nadajnik FM

EdW5/04

6,0 30,0

2788 Wykrywacz

pluskiew

EdW5/06 5,0

36,0

2807 Miniodbiornik

CB-19

EdW1/07 5,0

32,0

2810 Minitransceiver

ZUCH

EdW10/06

28,0

152,0

2818 Odbiornik

nasłuchowy

“Jędruś”

EdW4/07

15,0

2840 Minitransceiver

Antoś

EdW9/07

24,0

2873 Filtr

audio

EdW7/08 4,0

35,0

2889 Odbiornik

SDR

EdW1/09 9,0

2902

Wzmacniacz mocy na pasmo 80m

EdW6/09

14,0

2906

Minitransceiver 80m TinySSB

EdW7/09

12,0 69,0

2909

HPSDR – szerokopasmowy odbiornik radiowy

EdW8/09

12,0

2907

Prosty konwerter 80/10m

EdW8/09

6,0

2912

POWER SDR

EdW8/09

6,0

2918

Filtry pasmowe odbiornika oraz wzmacniacz antenowy EdW10/09 22,0

2922

Aktywna antena na pasma KF

EdW11/09 18,0

2925/1

Cypisek - Odbiornik (płytka główna)

EdW12/09

8,0 26,0

2925/2

Cypisek - Generator przestrajany (wersja 1)

EdW12/09

6,0 17,0

2925/3

Cypisek - Generator przestrajany (wersja 2)

EdW12/09

6,0 29,0

2925/4

Cypisek - Wzmacniacz antenowy

EdW12/09

5,0 12,0

2925/5

Cypisek - Moduł TX

EdW6/10

7,0 36,0

2925/6

Cypisek - Komutacja

EdW6/10

4,0

9,0

2925/7

Cypisek - Separator

EdW6/10

5,0 17,0

2934

Odbiornik na pasmo 80m

EdW2/10

13,0

2941

Kombajn sygnałowy DDS

EdW5/10

38,0

2954

TRX SDR na fale krótkie

EdW8/10

12,0

5109 Radiokomunikacyjny

filtr

audio

EP8/07 12,0

75,0

5127

Minitransceiver na pasmo 3,7 MHz TRX2008

EP3/08

24,0 87,0

UKŁADY AUDIO

446

Wzmacniacz do walkmana

EP7/98

9,0 98,0 140,0

471 Wzmacniacz

słuchawkowy

EP10/98

7,4

34,2

514/CO

“Przedłużacz” do cyfrowego toru audio - konwerter EP6/03

4,9 43,0 70,0

514/OC

“Przedłużacz” do cyfrowego toru audio - konwerter EP6/03

4,9 45,0 70,0

1033 Przedwzmacniacz

mikrofonowy

EP2/95 5,7

17,1

31,0

1227

Stereofoniczny wzmacniacz słuchawkowy

EP4/99

6,1 27,4 49,0

2104/1

Wzmacniacz 2x22W

EdW9/97

5,0 30,0 50,0

2180

Wzmacniacz mocy z układem LM3886

EdW2/98

8,0 90,0 130,0

2326 Wzmacniacz

mikrofonowy

EdW2/99

20,0

25,0

32,0

2353 Pseudoanalogowy

VUmetr

EdW4/99

10,0

32,0

60,0

2652

Wzmacniacz prądowy do subwoofera

EdW11/02

5,7 17,1

2671

Uniwersalny moduł TDA7294

EdW7/03

9,1

2680

Przedwzmacniacz gramofonowy RIAA

EdW10/03

5,7 31,9

2690

Bufor lampowy, czyli prosiaczek w domu

EdW12/03

6,8

2710

Prosty dyskotekowy mikser

EdW2/04

8,0 49,0

2736

Wzmacniacz mostkowy 400W

EdW10/04 15,0 137,0

2762

Wzmacniacz na tranzystorach N-MOSFET

EdW8/05

12,0 35,0

2850

Audiofilski wzmacniacz słuchawkowy

EdW12/07 16,0 42,0

2886

Przedwzmacniacz lampowy

EdW11/08

6,0

2887

Radioodtwarzacz

EdW12/08 26,0

2891

Prosty odbiornik nasłuchowy 80m

EdW2/09

4,0

2864+ Analizator

widma

EdW5/08 32,0 62,0

18,0

2901

BlueIR – wzmacniacz multimedialny

EdW6/09

80,0

8,0

2915+

Przedwzmacniacz lampowy sterowany cyfrowo

EdW10/09 27,0

10,0

2919 Miniodbiornik

EdW10/09

5,0

14,0

2921 Głośnik

plazmowy

EdW11/09

6,0

21,0

2928

Hybrydowy wzmacniacz słuchawkowy klasy A

EdW1/10

14,0

3008+

Przedwzmacniacz cyfrowy z TDA8425

EdW8/01

20,0 65,0 110,0 10,0

5187

Wzmacniacz końcowy 200W

EP5/09

9,0 65,0

UKŁADY MIKROKOMPUTEROWE i do PC

414+

Uniwersalna karta portów na USB

EP9/05

34,0 75,0 130,0 25,0

451

Programator z interfejsem USB dla BASCOM AVR EP11/05

32,0 75,0 100,0

478

Regulator obrotów wentylatorów w komputerze PC EP3/99

6,0 24,0 55,0

530

„Klocki” RS485 - konwerter RS232<->RS485

EP6/03

6,8 32,0 60,0

530/USB Konwerter

USB<->RS485

EP5/08

6,0 33,0 60,0

531+

„Klocki” RS485 - karta wejść przekaźnikowych

EP7/03

30,0 98,0 150,0 10,0

532+

„Klocki” RS485 - karta wyjść optoizolowanych

EP7/03

47,6 100,0 150,0 20,0

533+

„Klocki” RS485 - karta wyjść cyfrowych (GND)

EP8/03

36,6 68,4 95,0 20,0

534+

„Klocki” RS485 - karta wyjść cyfrowych (VCC)

EP8/03

35,4 52,0 95,0 20,0

535+

„Klocki” RS485 - karta wejść cyfrowych

EP9/03

35,4 47,0 90,0 20,0

536+

„Klocki” RS485 - karta wejść analogowych

EP9/03

51,0 78,0 140,0 40,0

537+

„Klocki” RS485 - moduł terminala z wyświetlaczem LED EP10/03 45,0 74,0 92,0 20,0

538+

„Klocki” RS485 - alfanumeryczny wyświetlaczem LCD EP10/03 26,0 66,0

110,0 20,0

553/R232 Konwerter RS232

EP11/03

6,0 17,0 30,0

553/U232 Konwerter

USB232<->RS232

EP11/03

6,0 36,0 40,0

553/U245 Konwerter

USB245<->RS245

EP11/03

6,0 37,0 45,0

573

Uniwersalny programator mikrokontrolerów PIC

EP5/04

18,0 98,0

581+

Interfejs JTAG do procesorów AVR

EP6/04

25,0

15,0

927+

Uniwersalny interfejs internetowy

EP4/06

60,0 147,0 240,0 35,0

953+

Karta wejść z interfejsem Ethernet

EP10/06

69,0 98,0 220,0 50,0

956+

Ethernetowy sterownik I/O

EP11/06

73,0

20,0

966+

Karta przekaźników sterowana przez Internet

EP2/07

86,0 187,0 300,0 50,0

992

Zestaw uruchomieniowy dla procesorów AVR i ‘51 EP1/01

28,0 150,0 220,0

1389 EEPROM

Programmer

EP3/04 7,5

29,6

1409

Programator JTAG dla układów MSP430

EP3/05

6,0 17,0 34,0

1430

ATMEGA8 w AVT992

EP7/06

8,5 32,0

1443

Uniwersalny interfejs ethernetowy

EP1/07

9,0 46,0 70,0

2250\1+ Mikrokomputer edukacyjny z 8051-pł. główna

EdW8/97

43,0 80,0 150,0 25,0

2250\2

Mikrokomputer edukacyjny z 8051-wyśw. i klawiatura EdW8/97

18,0 84,0 160,0

2250\Z

Zasilacz stabilizowany +5V/500mA

EdW10/97

6,3 32,0 50,0

Z-21

2503

Klawiatura szesnastkowa do systemów uP

EdW4/00 12,5 44,0 88,0

2504

„Uniwersalka” do systemów uP z `X051

EdW7/00 11,4 32,0 61,0

2550+

Mikrokomputer z procesorem ATMEGA8535

EdW9/01

45,0 105,0

15,0

2683

Ministerownik z AT90S2313

EdW10/03

5,7 40,0

2855

Ulepszony programator STK200

EdW2/08

6,0 25,0

2875

LogicMaster - płytka prototypowa dla CPLD

EdW8/08

18,0 58,0 90,0

2892/2

Minimoduł z mikrokontrolerem ATmega8

EdW3/09

6,0 16,0

2897

Rezurektor AVR

EdW4/09

18,0 27,0

10,0

2903

PC Agent

EdW6/09

24,0 35,0

15,0

3501

Uniwersalny moduł dla 90S2313 i 89Cx051

EdW5/03

6,3 40,0

3505

Płytka testowa do kursu C

EdW1/06

34,0 120,0 190,0

PRZYRZĄDY WARSZTATOWE

389+

Prosty analizator stanów logicznych do PC

EP4/05

45,0 75,0

25,0

520+

Tester samochodowych sond lambda

EP7/03

51,3

35,0

527+

Amatorski oscyloskop cyfrowy

EP9/03

37,0 195,0 250,0 12,0

823

Tani generator funkcyjny

EP9/99

36,6 158,5 278,0

959+ VGA

tester

EP12/06 23,0

48,0

98,0

10,0

1220

Wysokoprądowy stabilizator warsztatowy

EP1/99

6,3 55,0 122,0

1327 Mini-generator

funkcyjny

EP10/01 4,9

15,0

1339

Wykrywacz przewodów sieciowych

EP5/02

8,4 12,5

1522

Regulowany stabilizator impulsowy 0…25V/0…5A EP5/09

9,0 39,0

2004

Woltomierz do modułowego zestawu pomiarowego EdW1/96

13,7 48,0 94,0

2060

Płytka uniwersalna 15x65 mm

2,0

2131

Prosty zasilacz laboratoryjny

EdW2/97

10,3 59,3 110,0

KM85

2340

Sonda logiczna TTL/CMOS

EdW4/99

6,3 27,4 48,0

2462

Zasilacz 10A 10...20V

EdW1/01

6,8 67,0

2495 Uniwersalny

generator

EdW7/01

14,0

90,0

120,0 K

2701

Moduł zasilacza do wzmacniaczy mocy

EdW4/04

6,8 42,0

2725+

Mikroprocesorowy miernik pojemności

EdW6/04

32,0 79,0 180,0 10,0

2727+

Cyfrowa stacja lutownicza

EdW7/04

36,0 100,0

30,0

2757

Zasilacz warsztatowy 0...25,5V/0...2,55A

EdW7/05

13,0 83,0

2764+

Częstościomierz i generator na PC

EdW9/05

12,0

5,0

2767+

Oscyloskop w komputerze PC

EdW10/05

12,0

5,0

2813

Przystawka do pomiaru indukcyjności

EdW2/07

4,0 11,0

2815

Soft start do totoida wersja DeLuxe

EdW2/07

8,0 29,0

2828 Oscyloskop

cyfrowy

EdW6/07

24,0

63,0

2831+

Mikroprocesorowy miernik częstotliwości 4MHz...150MHz EdW7/07 15,0 48,0

10,0

2885+

Miernik częstotliwości – fmeter

EdW11/08 14,0 30,0

8,0

2888+ Wielofunkcyjny

licznik/generator

EdW2/09 14,0

27,0 5,0

2898

Kalibrator częstościomierza

EdW5/09

13,0

5,0

2899

Analizator – I

C EdW5/09

25,0

34,0

18,0

2920+

Analizator stanów logicznych

EdW11/09 25,0 68,0

15,0

2923+

Monitor systemu komputerowego

EdW11/09 22,0 62,0

8,0

2929+

Sterownik LED mocy do latarek

EdW1/10

14,0

7,0

2939/1

Analizator widma 70MHz

EdW4/10

30,0

2939/2

Analizator widma 70MHz - tłumik regulowany

EdW4/10 10,0

2939/3

Analizator widma 70MHz - wzmacniacz wejściowy EdW4/10

6,0

2940

Nagrzewnica indukcyjna 1kW

EdW5/10

6,0

2941

Kombajn sygnałowy DDS

EdW5/10

38,0

2953+

Tester zasilania

EdW8/10 25,0

18,0

3003+

Mikroprocesorowy miernik częstotliwości 100MHz EdW11/00 21,0 85,0

10,0

5083+

Mikroprocesorowy zasilacz laboratoryjny

EP/02

40,0 50,0

15,0

5161+

Zasilacz sterowany cyfrowo

EP12/08

58,0 118,0

18,0

DO DOMU, SAMOCHODU, WYPOCZYNKU I ZABAWY

251

Zdalne sterowanie przez telefon

EP3/97

23,4 90,0 170,0

302

Kompresor do gitary i basu

EP5/96

7,4 39,0 54,0

KM60

303

Przystawka gitarowa “Distortion”

EP6/96

6,8 35,3 61,0

KM60

304

Gitarowa bramka szumów

EP7/96

4,6 25,1 49,0

KM42

306 Chorus

gitarowy

EP10/96

7,4

65,0

130,0

KM60

313 Gitarowa

kaczka

EP11/96

5,1

34,2

69,0

KM42

314 Gitarowe

tremolo-vibrato

EP12/96

5,7

24,0

KM42

434 Komputer

samochodowy

EP9/05

12,0

447

Stoper na szkolną olimpiadę

EP8/98

39,0 140,2

511+ Zegar

minimalisty

EP5/03 18,0

45,0

10,0

528+

Inteligentny sterownik lampki samochodowej

EP10/03

10,0 25,0 45,0

5,0

570+

8-kanałowy system pomiaru temperatury

EP4/04

57,0 98,0

40,0

868+

Programowany zegar z wyświetlaczem LCD

EP7/00

15,0 64,0

10,0

910+

Zamek kodowy z telefonem komórkowym

EP12/05

16,0 47,0

10,0

933

Ładowarka akumulatorów NiCdm, NiMH, LiIon i SLA EP6/06

14,0 88,0

957+

Moduł pomiaru temperatury

EP11/06

35,0 70,0

25,0

980+ Sterownik

akwariowy

EP3/07 45,0

140,0

290,0

990

Automat do zapalania świateł w samochodzie

EP6/07

5,0 20,0 35,0

1096 Czarodziejski

przełącznik

EP8/96 5,1

14,0

31,0

1308+

Zdalny włącznik 4 urządzeń

EP7/01

20,0 58,0

10,0

1314

Najprostszy sterownik silnika krokowego

EP8/01

6,5 36,0 45,0

1413

Elektroniczna blokada do samochodu

EP6/05

5,0 15,0

1444+

Dwukierunkowy regulator obrotów silników DC

EP12/06

18,0 35,0

10,0

1446+

Termometr z zasilaniem bateryjnym

EP3/07

13,0 38,0

8,0

1464+ Stroboskop

LED

EP4/04 26,0 70,0

16,0

1466 Echo

cyfrowe

EP6/08 15,0

43,0

1468

Lokalne radiopowiadomienie

EP7/08

8,0 65,0

1469+

Generator PWM – regulator mocy silnika DC

EP8/08

15,0 36,0

8,0

1482 Sygnalizator

LED

EP8/08 4,0

8,0

1520+

Zdalny włącznik radiowy

EP4/09

36,0 60,0 90,0

2134 Transofon-konwerter

głosu

EdW3/97 8,6

44,5

77,0

KM60

2139 Strach

krety

EdW5/97 5,0

12,5

20,0

2177 Przełącznik

zmierzchowy

EdW1/98 5,1

17,0

32,0

2210

Najprostszy regulator mocy 220V

EdW3/97

5,1 19,4 33,0

2216

Układ do odstraszania dokuczliwych owadów

EdW7/97

6,8 22,8 38,0

2222

Wyświetlacz 7-segmentowy JUMBO bez LED

EdW4/97

14,5 17,5 35,0

2298

Pilot radiowy (odbiornik)

EdW11/98 11,4 62,0 86,0

2299

Pilot radiowy (nadajnik)

EdW11/98

6,3 36,5 47,0

2309

Ładowarka akumulatorów żelowych - zasilacz buforowy EdW10/98 6,3 22,8 43,0

2328/0

Radiowy pilot do sterownik 15 urządzeniami (Odbiornik) EdW2/99 11,0 68,0

2328/B

Moduł wykonawczy na przekaźniku

EdW2/99

4,5

2328/BB Moduł wykonawczy na triaku

EdW2/99

4,5

2328/N

Radiowy pilot do sterownika 15 urządzeniami (Nadajnik) EdW2/99 9,0 53,6

2335 Autoblokada

EdW3/99

10,3

21,7

44,0

2463

Prosta przetwornica 12->220V

EdW12/00 10,3 35,3

2601 Centralka

alarmowa

EdW10/02

6,8

29,6

2631/5

Gigantyczne wyświetlacze LED - 5cm

EdW5/02

5,0

2631/7

Gigantyczne wyświetlacze LED - 7cm

EdW5/02

6,8

2711+ Obrotomierz

EdW2/04 22,0 37,0

10,0

2715

Ładowarka akumulatorów ołowiowych

EdW3/04

5,7 29,0

2740+

Intrygujący tęczowy kryształ

EdW11/04 15,0 38,0

10,0

2743/1 Superefekt

dyskotekowy

EdW3/05 15,0 75,0 K

2743/2 Matryca

LED

EdW3/05 4,0

2748/1

Stroboskop dyskotekowy LED

EdW5/05

10,0 50,0

2748/2 Matryca

LED

EdW5/05 4,0

2766+

RPU-Regulator poziomu umysłu

EdW10/05 20,0 42,0

10,0

2809+

Zdalne sterowanie przez telefon

EdW1/07

16,0 46,0 82,0 10,0

2874

Impulsowy wykrywacz metali

EdW8/08

15,0 48,0

2884

Najprostsze radiopowiadamianie CB

EdW11/08

5,0

2890

Sterownik Bluetooth

EdW1/09

28,0 89,0

18,0

2895

Centrala inteligentnego domu

EdW4/09

36,0 52,0

20,0

2896

Budzik MP3

EdW4/09

19,0 34,0

10,0

2904

Prosty driver do power LED-ów

EdW6/09

6,0 15,0

2905

Robot MOS Voyager

EdW7/09

30,0

2908 Termohigrostat

EdW8/09

26,0

180,0

6,0

2910

IRguard – alarm turystyczny

EdW8/09

16,0 22,0

10,0

2914 Domowy

system

sygnalizacji

EdW9/09

14,0

2917/1

Sterownik wentylatora - wersja z przekaźnikiem

EdW10/09

8,0 27,0

2917/2

Sterownik wentylatora - wersja z triakiem

EdW10/09

8,0 25,0

2927+

Alarm z powiadamianiem telefonicznym

EdW12/09 32,0 79,0

8,0

2932+

Zamek szyfrowy II

EdW2/10

20,0 44,0

2933+

Sterownik silnika krokowego USB

EdW2/10

14,0 32,0

2935

Robot dla każdego

EdW2/10

20,0 48,0

2935/1

Robot dla każdego - Czujnik

EdW6/10

16,0 31,0

2931+

Pojazd sterowany bluetooth

EdW3/10

27,0 128,0

18,0

2936+ Zegar

BIG

EdW3/10 32,0

66,0 12,0

2937+

Destroyer - robot klasy mikrosumo

EdW4/10

67,0

2938+

Blue Supply

EdW4/10

27,0 98,0

6,0

2942+ Kogut

dyskotekowy

EdW5/10 14,0

23,0 10,0

2943

Sygnalizator pracy sprzętu AGD

EdW6/10

6,0 33,0

2944 Bateria

słoneczna

EdW7/10 8,0

2945+

Rowerowy wyświetlacz widmowy

EdW7/10

47,0 92,0

30,0

2946+

HAS – House’s Automated System

EdW7/10

35,0 54,0

20,0

2948+

Przełącznik do żyrandola

EdW8/10

16,0 30,0

8,0

2950+

Sterownik kamery „OKO”

EdW8/10

25,0 41,0

10,0

3012+ Timer

mikroprocesorowy

EdW2/02 24,0

43,0 10,0

5002+

Zegar cyfrowy z wyświetlaczem analogowym

EP3/01

64,0 100,0

10,0

5022+

Programowany zegar z DCF77

EP7/01

40,0 80,0

15,0 KM50

5025+

Mikroprocesorowy wykrywacz metali

EP7/01

20,0 59,0

10,0

5186+

Bezstykowy zamek RFID

EP5/09

22,0 64,0

15,0

ZESTAWY STARTOWE AVT 700

700

Zestaw startowy dla elektroników hobbystów

39,0

706

Zestaw startowy Elementy stykowe

24,0

707

Zestaw startowy Przetworniki dźwięku

19,0

708

Zestaw startowy Układy cyfrowe

17,0

709

Zestaw startowy Układy analogowe

15,0

710

Zestaw start. Do wykonywania płytek drukowanych

25,0

711

Zestaw startowy Optoelektronika

43,0

712

Zestaw startowy Potencjometry

31,0

713

Zestaw startowy Rezystory SMD

14,0

714

Zestaw startowy Kondensatory SMD

20,0

715

Zestaw startowy Wzmacniacze operacyjne

26,0

716

Zestaw startowy Płytki uniwersalne

20,0

717

Zestaw startowy Płytki uniwersalne

30,0

718

Zestaw startowy Płytki uniwersalne

43,0

ELEKTRONIKA DLA NIEELEKTRONIKÓW

748

Uniwersalna sonda do napięć stałych i zmiennych EdW6/06

7,0 28,0

749

Kolorowy gadżet RGB

EdW7/06

5,0 12,0

750

Dioda LED dowolnego koloru

EdW8/06

5,0 12,0

751 Płynące

światełko

RGB

EdW10/06

5,0

19,0

752 Termometr

elektroniczny

EdW12/06

22,0

753 Wielokolorowy

gadżet

EdW1/07

5,0

12,0

754 Kolorowa

migotka

EdW2/07

8,0

12,0

755

Podwajacz mocy audio

EdW3/07

5,0

9,0

756 Widmowa

makatka

LED

EdW5/07

6,0

14,0

757 Zdalne

sterowanie

“pilotowe”

EdW4/07

6,0

15,0

758

Inteligentny wskaźnik/symulator alarmu

EdW6/07

5,0 24,0

759 Przedwzmacniacz/mikser

stereo

EdW7/07

7,0

40,0

760 Niebieski,

„policyjny”

kogut

EdW9/07

11,0

34,0

49,0

761

Latarka LED

EdW10/07

4,0 18,0

762 Zdalnie

sterowana

lampka

EdW12/07

16,0

763

Wielobarwny termometr RGB

EdW2/08

8,0 29,0

764 Czujnik

wilgoci

EdW3/08

5,0

12,0

765 Tester

refleksu

EdW4/08

11,0

19,0

766 Magiczna

lampka

EdW5/08

9,0

21,0

767 Nietypowy

zamek

elektroniczny

EdW6/08

14,0

23,0

768

Stroboskop - Lampa błyskowa

EdW7/08

6,0 36,0

769

Lampka i sygnalizator rozmrożenia lodówki

EdW8/08

6,0 12,0

770 Miernik

refleksu

EdW10/08

6,0

16,0

771

Miernik pojemności NiMH

EdW12/08

9,0 24,0

772

Zabezpieczenie akumulatora z MOSFET-em

EdW5/09

9,0

OŚLA ŁĄCZKA

EDWA01 Zestaw do lekcji A01 Ośla Łączka

38,0

EDWA02 Zestaw do lekcji A02 Ośla Łączka

35,3

EDWA03 Zestaw do lekcji A03 Ośla Łączka

59,8

EDWA04 Zestaw do lekcji A04 Ośla Łączka

25,1

EDWA05 Zestaw do lekcji A05 Ośla Łączka

41,0

EDWA06 Zestaw do lekcji A06 Ośla Łączka

34,2

EDW A07/1 (bez płytki stykowej SD12N)

23,0

EDW A07/2 (wraz z płytką stykową SD12N)

45,0

EDW AKPLMINI Zestaw Ośla Łączka A01-A03

158,0

EDW AKPLN Kompletny zestaw Ośla Łączka A01-A06

290,0

SD12N Prototypowa płytka stykowa

22,0

PSU10RC Zasilacz 1,5...12VDC

37,0

M830BUZ Multimetr uniwersalny

14,0

SYMBOL

NAZWA

CENA

EdW/EP

SYMBOL

NAZWA

CENA

EdW/EP

Pełna oferta dostępna jest na stronie www.sklep.avt.pl

Kod – Nazwa

Ilo

Numer kitu AVT A B C UK DK

w siedzibie AVT: - sklep dysponujcy penym
asortymentem centralnego magazynu AVT,
-

SHOWROOM

, czyli pokaz

„na ywo” sprztu Light & Sound.

Kity

Inne artykuy z oferty AVT

Nadawca:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

imi i nazwisko

Adres:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

nr telefonu e-mail data

UK - zaprogramowany ukad; DK - dyskietka z programem

przelij faksem: 022 257 84 55

lub poczt na adres:

AVT-Korporacja Sp. z o.o.

Dzia Handlowy

03-197 Warszawa, ul. Leszczynowa 11

Miejsce na

kupon

rabatowy

EdW 6/2010

Miejsce na

kupon

rabatowy

EdW 8/2010

Miejsce na

kupon

rabatowy

EdW 7/2010

wklej kupony z ostatnich 3 numerów EdW

uzyskasz

znik 10%

dla staych Czytelników (patrz strona 75).

(prenumeratorzy nie musz wkleja kuponów

podaj tylko numer prenumeraty!)

u dystrybutorów

wysyka za zaliczeniem pocztowym
z kosztami przesyki - 15,00 z

www.sklep.avt.pl

w sklepie internetowym:

Koszty opakowania i spedycji przesyki poczt wynosz: 15,00 z.
Zamówienia s realizowane na bieco, tj. w dniu otrzymania
zamówienia lub nazajutrz, o ile nie wystpuj braki magazynowe.
Zalege zamówienia s realizowane zwykle w terminie 3-4 tygodnie.
Zastrzega si moliwo zmiany cen. W przypadku zmiany cen
wikszej ni 10% klient bdzie o tym uprzedzony. Na oferowane
przez nas towary udzielamy gwarancji. Prowadzimy serwis
gwarancyjny i pogwarancyjny.

Patników podatku VAT prosimy
o umieszczanie na zamówieniach:

- Numeru Identyfikacyjnego Podatnika VAT,
- Czytelnego podpisu osoby zamawiajcej,
- Piecztki firmowej.

poczt na adres:

AVT Korporacja,

Dzia Handlowy

03-197 Warszawa

ul. Leszczynowa 11

poczt

elektroniczn:

handlowy@avt.com.pl

w sklepie firmowym AVT:

wysykowo na koszt odbiorcy poczt
lub firm kuriersk za pobraniem

telefonicznie

pon.-pt.

w godz.: 8-16,

tel. 022 257 84 50

faksem

przez ca dob:

fax: 022 257 84 55

Wykaz dystrybutorów znajduje si na stronach od 73 do 74 w rubryce
oraz na stronie internetowej www.sklep.avt.pl

sklepy dla elektroników

W oznaczeniu kitów i pytek naley posugiwa si numerami
podanymi w ofercie handlowej. W odpowiednie kratki naley wpisa
liczb sztuk. (Np. dla zamówienia 3 szt. pytek drukowanych
woltomierza LCD wpisujemy w rubryce Nr kkitu nr AVT02 i w kratce z
kolumny A wpisujemy liczb 3).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

mój numer prenumeraty

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

podpis

Z A M Ó W I E N I E na artykuy z oferty AV T

zamówienia mona skada:

Wszystkie oferowane przez AVT wyroby mona naby:

Uwaga!

AVT w nowej siedzibie!

Na zdjęciach zaprezentowane są dwa urządzenia, które były opi-

sywane na łamach naszego pisma w czasie ostatnich 6 miesięcy.

Aby konkurs nie był zbyt łatwy, przedstawiamy tylko fragment

zdjęcia. Należy zgadnąć lub odszukać w swoich archiwalnych

numerach EdW:

Co to jest za układ? Do czego służy? W którym numerze

EdW był opisywany?

Rozwiązania zawierające wszystkie trzy odpowiedzi należy nadsy-

łać w ciągu 45 dni od chwili ukazania

się tego numeru EdW.

Rozwiązania powinny być opatrzo-

ne dopiskiem Co to jest? oraz nume-

rem tego wydania EdW. Wśród osób,

które nadeślą prawidłowe odpowiedzi,

rozlosujemy nagrody w postaci kitów

AVT lub książek

Rozwiązanie konkursu „Co to

jest?” z kwietnia 2010

Na pierwszej fotografii znajduje

się „Sejfowy zamek elektroniczny”

(AVT-2932) z EdW 2/2010.

Na drugiej fotografii pokazana

została „Przystawka do PC” z EdW

4/2010.

Upominki wylosowali: Rafał

Słomkowski – Inowrocław, Paweł
Paszkiewicz – Poznań, Arkadiusz
Kądziela – Legionowo, Paweł

Sieradzki – Wisła, Dariusz Cimoszewski – Gdynia i Marcin
Domagalski – Police.

Sierpieñ 2010

Elektronika dla Wszystkich

Co to jest?

W EdW 5/2010 nie dostrzegliście żadnych błędów.

Errare Humanum Est

System nawigacji satelitarnej GPS

Kompletny odbiornik GPS. Umożliwia
odczytanie pozycji geograficznej,
wysokości n.p.m., zaprogramowanie
punktu docelowego podróży oraz obli-
czenie odległości do tego punktu.

Kompas elektroniczny

Zalety układu: 16 diod LED,
nowoczesny czujnik pola
magnetycznego, zasilanie
z baterii CR, zakres napięć
pracy 3–6V, niewielkie zużycie
prądu, automatyczne przej-
ście w stan wyłączania.

W następnych numerach EdW

imię, nazwisko

ulica

kod pocztowy

miejscowość/poczta

telefon

nr domu, nr mieszkania

Wpisz swoje dane:

Dro gi Czy tel ni ku! Chce my po znać Two ją opi nię o na szym wspól nym cza so pi śmie. Cze ka my na Two ją oce nę nu me ru, który wła śnie masz przed so bą. Chce my
tak że po znać Two je ocze ki wa nia na naj bliż szą przy szłość. Prze czy taj (je śli je szcze te go nie zro bi łeś) ak tu al ne wy da nie EdW tak, jak to ro bisz za zwy czaj. Wy dru-
ko wa ną po ni żej mi nian kie tę wy peł nij i prze ślij w ter mi nie 45 dni od uka za nia się te go nu me ru EdW na ad res re dak cji (kto nie chce ni szczyć stro ny, mo że nade słać
kse ro ko pię). Wśród ucze st ni ków an kie ty co mie siąc zo sta ną roz lo so wa ne na gro dy!

podpis

Stała Miniankieta EdW

/2010

Wypełnij i wygraj! Wyraź swoją opinię o EdW!

Co powinno ukazać się w najbliższej przyszłości?

Które materiały z tego numeru EdW uważasz za najmniej interesujące?

Które materiały z tego numeru EdW uważasz za najlepsze?

Projekty i artykuły z EdW 04/2010, które uznaliście za

najbardziej interesujące:

1. Rower elektryczny.

2. Analizator widma 70MHz.

3. Wykonanie płytek drukowanych metodą termotransferu.

4. Destroyer – robot klasy mikrosumo.

Upominki w postaci kitów AVT wylosowali: Adam Topolewski

– Gdynia, Henryk Karolak – Skarżysko–Kam., Stefan Osiak

– Kraków, Grzegorz Markiewicz – Starachowice, Marzena
Orlewicz – Warszawa i Zbigniew Stefaniak – Gdańsk.

kod zamówienia

KS–100504

Proste konstrukcje lampowe audio

Ksika jest przewodnikiem po wiecie lampowych urzdze audio, przeznac-
zonym przede wszystkim dla audiofilów cenicych lampowe brzmienie,
praktyków-amatorów i zawodowych konstruktorów, zamierzajcych zgbi od
strony praktycznej tajniki wiata elektroniki próniowej.
Dziki przygotowanemu przez autora krótkiemu wprowadzeniu w podstawowe
zagadnienia techniczne i warsztatowe, ksika bdzie przydatna take dla
pocztkujcych fanów lampowych urzdze audio. Opublikowane w ksice
noty katalogowe lamp zastosowanych w projektach dostarczaj wanych,
czasami trudnych do zdobycia, informacji technicznych konstruktorom
zamierzajcym samodzielnie modyfikowa wzmacniacze, których 10 gotowych
konstrukcji opisano w ksice.

Adam Tatu, stron: 224 cena: 59 z

www.sklep.avt.pl

WYBRANE KSIKI Z OFERTY AVT

Katalog elementów
SMD

Stron: 344 35 z

kod zamówienia

KS–200406

Tran zy sto ry
– od po wied ni ki
Ka ta log cz. 1

Stron: 791 45 z

kod zamówienia

KS-220805

kod zamówienia

KS–220201

Ukady scalone –
odpowiedniki

Stron: 784 44 z

kod zamówienia

KS–210304

Diody, diaki –
odpowiedniki

Stron: 842 50 z

kod zamówienia

KS–290916

Elektrotechnika i elek-

tronika dla nieelek-

tryków

Praca zbiorowa

Stron: 634 69 z

kod zamówienia

KS–220308

Ukady mikropro-
cesorowe. Przykady
rozwiza
Bartomiej Zieliski

Stron: 130 30 z

kod zamówienia

KS–100204

Wstp do pro-

gramowania ster-

owników PLC

Robert Saat, Krzysztof

Korpysz, Pawe Ob-

stawski

Stron: 260 44 z

USB. Praktyczne pro-

gramowanie z Windows

API w C++

Andrzej Daniluk

Stron: 280 40 z

kod zamówienia

KS–291002

kod zamówienia

KS–291005

Mikrokontrolery AVR –

Niezbdnik programisty

Jarosaw Doliski

Stron: 134 19 z

Programowanie ster-

owników PLC w jzyku

drabinkowym

Stanisaw Flaga

Stron: 191 69 z

kod zamówienia

KS–100301

kod zamówienia

KS–270901

Angielsko-polski

sownik specjalistyczny

elektronika

Piotr Ratajczak

Stron: 391 45 z

kod zamówienia

KS–230116

PicoBlaze. Mikropro-

cesor w FPGA

Marcin Nowakowski

Stron: 272 69 z

RS 232C – praktyczne

programowanie. Od

Pascala i C++ do

Delphi i Buildera.

Wydanie III

Andrzej Daniluk

Stron: 256 67 z

kod zamówienia

KS–230118

kod zamówienia

KS–100502

AVR i ARM7. Programowanie mikrokontrolerów dla
kadego

Poznaj sposoby programowania mikrokontrolerów - nigdy nie wiadomo, kiedy
ycie zmusi Ci do skonstruowania robota. • Jak efektywnie nauczy si pro-
gramowania mikrokontrolerów? • Jak skonstruowa programator lub zdoby go
w inny sposób? • Jak obsugiwa wywietlacz LED w czterech jzykach? Jeli
nie masz pojcia o programowaniu mikrokontrolerów, a chcesz si tego nauczy,
ta ksika jest wanie dla Ciebie. Nie musisz wczeniej mie wiedzy z zakresu
elektroniki, poniewa wszystkie potrzebne pojcia zostay tu wyjanione od pod-
staw. Niepotrzebna Ci take znajomo programowania w jakimkolwiek jzyku
- te informacje, podane w moliwie najbardziej przystpny sposób, te znajdziesz
w podrczniku. Wobec tego wszystko, czego potrzebujesz, to ch nauki.

Pawe Borkowski, stron: 528 cena: 77 z

kod zamówienia

KS–100505

Poradnik montera elektryka. Tom 2

Na yczenie Czytelników nowe, 4. zmienione, rozszerzone i uaktualnione
wydanie Poradnika montera elektryka zostao podzielone na 4 tomy. W tomie 2
omówiono: energetyczn automatyk zabezpieczeniow, pomiary, sterowanie
i sygnalizacj, elektrotermi, technik wietln, owietlenia zewntrzne, aku-
mulatory jako róda energii. W wydaniu tym uwzgldniono aktualne normy,
najnowsze rozwizania techniczne w danej dziedzinie. Poradnik jest przezna-
czony przede wszystkim dla monterów i techników elektryków zajmujcych si
montaem, eksploatacj oraz konserwacj urzdze i instalacji elektroener-
getycznych. Moe by równie doskona pomoc w nauce dla studentów i
uczniów szkó o profilu elektrycznym czy energetycznym.

Praca zbiorowa, stron: 480 cena: 46 z

kod zamówienia

KS–100506

Satelitarne sieci teleinformatyczne

Ksika jest powicona analizie rozwiza technicznych umoliwiajcych
wiadczenie takich usug masowemu odbiorcy w dowolnym miejscu na kuli
ziemskiej i z waciw dla danej usugi jakoci. Opisano zagadnienia zwizane
z orbitami i z zapewnieniem cznoci na powierzchni caej Ziemi. Przedstawio-
no zagadnienia dotyczce bilansu energetycznego cza satelitarnego, a take
modulacji i demodulacji sygnau. Podano sposoby realizacji usug multimedial-
nych, która wymaga waciwego sterowania przepywem danych i stosowania
odpowiednich protokoów transmisyjnych. Omówiono kwestie zwizane ze
skuteczn obsug wielu milionów abonentów, moliwe dziki stosowaniu
odpowiednich mechanizmów zwielokrotnienia cza i dostpu.

Zieliski Ryszard J., stron: 536 cena: 37 z

kod zamówienia

KS–100508

Budowa pojazdów samochodowych. Cz 2

W drugiej czci podrcznika zaprezentowany jest materia dotyczcy: silników

o zaponie samoczynnym, ukadów napdowych, jezdnych, kierowania, ham-

owania, róde energii elektrycznej, rozruszników owietlenia oraz stosowanych

w samochodach ukadów elektronicznych i nadwozia. Przedstawione s

równie zagadnienia bezpieczestwa pracy, ochrony rodowiska, recyklingu,

organizacji pracy, rachunkowoci i marketingu.

K. J. Berger, M. Braunheim, E. Brennecke, H. Ch. Ehlers, G. Helms,

D. Indlekofer, H. W. Janke, J. Lemm, R. Thiele, F. Krenn

stron: 499 cena: 35 z

kod zamówienia

KS–100600

Programowanie mikrokontrolerów LPC2000 w
jzyku C, pierwsze kroki

Ksika jest praktycznym przewodnikiem po rodzinie mikrokontrolerów
LPC2000 (rdze ARM7TDMI) oraz sposobach ich programowania w jzyku
C. Omówiono w niej zarówno budow i dziaanie bloków peryferyjnych, jak
i sposoby obsugi elementów oraz urzdze peryferyjnych doczanych do
mikrokontrolera, np.: wywietlaczy LCD, klawiatury matrycowej, interfejsów
komunikacyjnych, przetworników A/C i C/A, generatorów PWM itp. Przed-
stawiono take dziesi kompletnych projektów w jzyku C pokazujcych
wzajemn wspóprac bloków peryferyjnych mikrokontrolerów LPC2000 oraz
ich wspóprac z typowymi urzdzeniami zewntrznymi.

Jacek Majewski, stron: 240 cena: 69 z

kod zamówienia

KS-271008

Porady serwisowe
OTVC Thomson, Nord-
mande, Saba, Ferguson

Stron: 343 39 z

CD i DVD w teorii

i praktyce

Mirosaw Sokó

Stron: 350 40 z

kod zamówienia

KS–250601

kod zamówienia

KS-990301

Mikroprocesory

jednoukadowe PIC

Stanisaw Pietraszek

Stron: 416 65 z

KSIGARNIA WYSYKOWA – www.sklep.avt.pl

www

.sklep.avt.pl

Ksi ki s do star cza ne pocz t – wy star czy wy pe ni za mó wie nie (blan kiet na stronie 77 i wy sa do nas:

VT – Ksi gar nia Wy sy ko wa

ul. Leszczynowa 11

03-197 Warszawa

tel. 22 257 84 50–52

faks 22 257 84 55

handlowy@avt.pl

www.sklep.avt.pl

e–mailem

www

Najlepsze ksiki dla Czytelników Elektroniki dla Wszystkich

KS–981001

Sztuka elektroniki cz.Ii II P. Horowitz W. Hill. WK, str. 1185

82 z

KS–981009

Scalone przetworniki AC i CA R.van de Plassche. WK, str. 468

38 z

KS–981250

Pracownia elektroniczna – ukady elektroniczne L. Grabowski . WSiP, str. 276

18 z

KS–981256

Podstawy elektroniki cz. I B. M. Pióro. WSiP, str. 184

20 z

KS–981257

Podstawy elektroniki cz. II B. M. Pióro. WSiP, str. 392

25 z

KS–990151

Pracownia elektroniczna – elementy ukadów elektronicznych

Praca zbiorowa. WSiP, str. 180

15 z

KS–990301

Elementarz elektroniki ( MIK ) cz. I, II, III , IV S. Gardynik cznie str. 864

58 z

KS–990302

Stabilizatory napicia cz. II S. Kwaniewski. NEXT, str. 387

40 z

KS–990303

Wzmacniacze mocy audio – aplikacje cz. I S. Kwaniewski. str. 367

41 z

KS–990304

Wzmacniacze mocy audio – aplikacje cz. II S. Kwaniewski. str. 496

41 z

KS–991003

PSpice. Symulacja i optymalizacja ukadów elektronicznych A. Król,

60 z

NAKOM, str. 259

KS–991133

Elektronika J. Watson. WK, str. 466

43 z

KS–200105

Wzmacniacze mocy audio–aplikacje cz. IV S. Kwaniewski. str. 277

41 z

KS–200301

Podstawy programowania mikrokontrolera 8051 P.P. Gaka. MIKOM, str. 298

29 z

KS–200406

Tranzystory odpowiedniki – katalog cz. I SERWIS ELEKTRONIKI str. 712

45 z

KS–200602

Systemy telekomunikacyjne cz. I cz. II S.Haykin. WK, cznie str. 851

80 z

KS–200705

Podstawy teorii sygnaów J. Szabatin. WK, str. 499

48 z

KS–200707

Ukady cyfrowe B. Wilkinson. WK, str. 220

43 z

KS–200903

Liniowe obwody mikrofalowe S. Rosoniec. WK, str. 260

35 z

KS–210209

S5/S7 Windows. Programowanie i symulacja sterowników

PLC firmy Siemens A. Król, J. Moczko – Król. NAKOM, str. 383

75 z

KS–210304

Diody, diaki odpowiedniki – katalog SERWIS ELEKTRONIKI str. 842

50 z

KS–210604

Anteny telewizyjne i radiowe J. Pieniak. WK, str. 191

32 z

KS–210714

Jzyk VHDL. Projektowanie K. Skahill. WNT, str. 640

85 z

KS–210808

Urzdzenia elektroniczne cz. I . Elementy urzdze A. J. Marusak.

18 z

WSiP, str. 228

KS–210809

Urzdzenia elektroniczne cz. II. Ukady elektroniczne A. J. Marusak.

23 z

WSiP, str. 360

KS–210810

Urzdzenia elektroniczne cz. III. Budowa i dziaanie urzdze Marusak.

18 z

WSiP, str. 252

KS–210902

Stero w Twoim samochodzie M. Rumreich, str. 293

79 z

KS–211009

Krótkofalarstwo i radiokomunikacja. Poradnik . Komsta. WK, str. 252

45 z

KS–211010

Anteny . Podstawy polowe W. Zieniutycz. WK, str. 124

22 z

KS–220308

Ukady mikroprocesorowe. Przykady rozwiza B. Zieliski. HELION, str. 127

30 z

KS–220413

D wik cyfrowy W. Butryn. WK, str. 232

45 z

KS–220519

Naprawa odbiorników satelitarnych J. Gremba, S. Gremba.

43 z

SERWIS ELEKTRONIKI, str. 496

KS–220604

Ukady programowalne, pierwsze kroki wyd.II P. Zbysiski,

53 z

J. Pasierbiski, str. 280

KS–220605

Jzyk VHDL w praktyce Praca zbiorowa. WK, str. 268

55 z

KS–220805

Katalog elementów SMD SERWIS ELEKTRONIKI, str. 344

35 z

KS–220913

Mikrokontrolery PIC16F8x w praktyce T. Jaboski. BTC, str. 226

39 z

KS–221005

Mechatronika Praca zbiorowa. REA, str. 384

42 z

KS–221009 Sownik techniczny niemiecko–polski polsko–niemiecki Praca zbiorowa

65 z

REA, str. 1146

KS–221113

Ukady sterujce w zasilaczach i przetwornicach SERWIS ELEKTRONIKI, str. 298

42 z

KS–221114

Ukady scalone wideo – aplikacje cz. I SERWIS ELEKTRONIKI, str. 336

42 z

KS–221201

Diagnozowanie silników wysokopr nych H. Gunther. WK, str. 242

41 z

KS–221202

Projektowanie ukadów cyfrowych z wykorzystaniem jzyka VHDL

69 z

M. Zwoliski WK, str. 368

KS–221203

Komputerowe systemy pomiarowe W. Nawrocki. WK, str. 247

42 z

KS–221204

Pokadowe systemy diagnostyczne pojazdów samochodowych J. Merkisz,

69 z

WK, str. 419

KS–221205

Sterowanie silników o zaponie iskrowym. Zasada dziaania, podzespoy

40 z

WK, 78 str.

KS–221206

Czujniki w pojazdach samochodowych WK, str. 144

53 z

KS–221208

Wzmacniacze operacyjne P. Górecki. BTC, str. 250

43 z

KS–230116

Mikroprocesory jednoukadowe PIC S. Pietraszek . HELION, str. 412

65 z

KS–230118

RS 232C Praktyczne programowanie. Od Pascala i C++ do Delphi i Buildera

67 z

A. Daniluk. HELION, str. 400

KS–230201

Ukady odchylania pionowego, poziomego i korekcji SERWIS ELEKTRONIKI,

40 z

str. 345

KS–230202

Ukady cyfrowe TTL i CMOS serii 74 cz. I SERWIS ELEKTRONIKI, str. 530

44 z

KS–230203

Zrozumie mae mikrokontrolery J. M. Sibigtroth, BTC, str. 350

39 z

KS–230311

Protel 99SE pierwsze kroki M. Smyczek. BTC, str. 200

45 z

KS–230401

Podstawy elektroniki cyfrowej J. Kalisz. WK, str. 610

48 z

KS–230402

Systemy radiokomunikacji ruchomej K. Wesoowski WK, str. 483

45 z

KS–230410

May sownik techniczny angielsko–polski, polsko–angielski WNT str. 498

38 z

KS–230602 Ukady scalone audio w sprzcie powszechnego u ytku – aplikacje cz. 1

SERWIS ELEKTRONIKI, str. 336

42 z

KS–230605

Mikrokontrolery 8051 w praktyce T. Starecki. BTC, str. 296

45 z

KS–230731

Elektrotechnika i elektronika w pojazdach samochodowych A. Herner,

68 z

Hans–Jurgen, WK, str. 460

KS–230732

Motocyklowe instalacje elektryczne R. Dmowski WK, str.100

37 z

KS–230929

Mikrokontrolery AVR w praktyce J. Doliski. BTC, str. 450

53 z

KS–231001

Ukady sterujce w zasilaczach i przetwornicach. Cz II

42 z

SERWIS ELEKTRONIKI, str. 309

KS–231002

Ukady sygnaowe i wzmacniacze wizji w OTVC i monitorach. Cz I

41 z

SERWIS ELEKTRONIKI, str. 327

KS–231220

Ukady cyfrowe TTl i CMOS serii 74 cz. 2 SERWIS ELEKTRONIKI, str. 494

44 z

KS–240201

Podstawy cyfrowych systemów telekomunikacyjnych. K. Wesoowski,

39 z

WK, str. 408

KS–240204

Projektowanie systemów mikroprocesorowych P. Hadam, BTC, str. 216

53 z

KS–240209

Porady serwisowe OTVC Sony i Philips. SERWIS ELEKTRONIKI, str. 373

47 z

KS–240213

Ukady cyfrowe, pierwsze kroki. P. Górecki, BTC, str. 334

49 z

KS–241031

Wzmacniacze mocy audio 6, str. 355

42 z

KS–241032

Nowoczesny odbiornik telewizji kolorowej

41 z

KS–241033

May sownik techniczny niemiecko–polski i polsko–niemiecki, str .402

36 z

KS–241034

Programowanie mikrokontrolerów AVR w jzyku Bascom M. Wizania,

55 z

str. 352

KS–250717

Programowanie mikrokontrolerów 8051 w jzyku C. Pierwsze kroki J. Majewski BTC,

str. 304

65 z

KS–250718

Mikrokontrolery 68HC08 w praktyce Kreidl, Kupris, Dilger. BTC, str. 328

59 z

KS–250719 Mikrokontrolery AVR ATmega w praktyce R. Baranowski, str. 390, BTC

63 z

KS–250720 Realizer – graficzne programowanie mikrokontrolerów G. Górski. MIKOM,

str. 228

30 z

KS–250729 Porady serwisowe – monitory Praca zbiorowa. SERWIS ELEKTRONIKI, str. 320

40 z

KS–250730 Car audio – Pioneer, zeszyt 2 Praca zbiorowa, SERWIS ELEKTRONIKI, str. 96

20 z

KS–251019 Projektowanie i analiza wzmacniaczy maosygnaowych A. Dobrowolski,

P. Komur, A. Sowiski. BTC, str. 343

53 z

KS–251020 Mikrokontrolery dla pocztkujcych P. Górecki, BTC, str.408,

61 z

KS–251108 Projektowanie ukadów analogowych poradnik praktyczny R. Pease, BTC, str. 270

56 z

KS–251109 Cyfrowe przetwarzanie sygnaów od teorii do zastosowa P. Zieliski. WK, str. 848

62 z

KS–251110 Diagnostyka samochodów osobowych K. Trzeciak, WK, str. 348

36 z

KS–251111 Programowanie sterowników przemysowych J. Kasprzyk. WNT, str.306

36 z

KS–251112 Uszkodzenia i naprawa silników elektrycznych J. Zembrzuski. WNT, str. 208

31 z

KS–251212 USB uniwersalny interfejs szeregowyW. Mielczarek, Helion, str.128

25 z

KS–260103 Mikrokontrolery Nitron Motorola M68HC D. Kocielnik. WK, str. 372

35 z

KS–260104 Kody usterek poradnik diagnosty samochodowego Haynes Publishing,

t. P. Kozak WK, str.444

92 z

KS–260201 Car audio – zeszyt 4 Praca zbiorowa. SERWIS ELEKTRONIKI str. 96

20 z

KS–260202 Ukady sterujce w zasilaczach i przetwornicach cz.3 Praca zbiorowa.

42 z

SERWIS ELEKTRONIKI, str. 305

KS–260203 Pamici masowe w systemach mikroprocesorowych P. Marks, BTC, str. 224

51 z

KS–260204 Rozproszone systemy pomiarowe W. Nawrocki, WK, str. 324

40 z

KS–260338 Podstawy teorii sterowania Praca zbiorowa., wyd. 2, WNT, str. 490

62 z

KS–260339 Podstawy miernictwa J. Piotrowski. WNT, str. 322

38 z

KS–260340 Detekcja sygnaów optycznych, WNT, Z. Bielecki, A. Rogalski, str.400

25 z

KS–260341 Elementy i ukady elektroniczne w pytaniach i odpowiedziach M. Rusek,

J. Pasierbiski WNT, str. 398

44 z

KS–260343 Podstawy elektroniki Praca zbiorowa. REA, str. 352

45 z

KS–260503 Podstawy technologii dla elektroników R. Kisiel BTC, str. 206

54 z

KS–260504 Algorytmy + struktury danych = abstrakcyjne typy danych P. Kotowski. BTC,

str. 203

45 z

KS–260505 Mikrofale. Ukady i systemy J. Szóstka WK, str. 352

44 z

KS–260801 Mikrokontrolery AVR Atiny w praktyce str. 381R. Baranowski, BTC

63 z

KS–271003

Protel DXP pierwsze kroki, BTC, Marek Smyczek, str. 264

59 z

KS–280108

Poradnik in yniera elektryka tom 2, WNT, Praca zbiorowa, str. 934

145 z

KS–280111

Pomiary oscyloskopowe, wznowienie, WNT, Rydzewski Jerzy, str. 242

38 z

KS–280112

Czujniki – mechatronika samochodowa, WK, Andrzej Gajek,Zdzisaw Juda, str. 241

49 z

KS–280500

Programowalne sterowniki automatyki PAC, Nakom, Krzysztof Pietrusewicz,

68 z

Pawe Dworak, str. 542

KS–280600

Wywietlacze graficzne ialfanumeryczne wsystemach mikroprocesorowych, BTC,

59 z

Rafa Baranowski, str. 176

KS–281107

Sownik terminologii nagra d wikowych PRO-AUDIO, Audiologos,

37 z

Krzysztof Szlifirski, str. 277

KS–281108

BASCOM AVR wprzykadach, BTC, Marcin Wizania, str. 286

55 z

KS–290000

Sieci telekomunikacyjne, WK, Wojciech Kabaciski, Mariusz al, str. 604

49 z

KS–290002

Telewizyjne systemy dozorowe, WK, Pawe Kau ny, str. 231

48 z

KS–290201

Wspóczesny oscyloskop. Budowa ipomiary, BTC, Andrzej Kamieniecki, str. 328

69 z

KS–290304

Serwis sprztu domowego 1/09, APROVI

12 z

KS–290602

Systemy isieci dostpowe XDSL, WK, Sawomir Kula, str. 292

59 z

KS–290906

Podstawy elektrotechniki ielektroniki samochodowej, WSiP, Piotr Fundowicz,

41 z

Bogusaw Michaowski, Mariusz Radzimierski, str. 224

KS–290907

Pracownia elektryczna. Biblioteka elektryka, WSiP, Marek Pilawski,

26 z

Tomasz Winek, str. 224

KS–290908

Instalacje elektryczne wbudownictwie, WSiP, Witold Jaboski, str. 128

15 z

KS–290909

Elektronika, WSiP, Augustyn Chwaleba, str. 544

40 z

KS–290914

Odnawialne róda energii ipojazdy proekologiczne, WNT,

32 z

Gra yna Jastrzbska, str. 284

KS–290915

Proekologiczne odnawialne róda energii, WNT, Witold M. Lewandowski, str. 432

56 z

KS–290916

Elektrotechnika ielektronika dla nieelektryków, WNT, Praca zbiorowa, s. 634

69 z

KS–291000

Programowalny sterownik SIMATIC S7-300 wpraktyce in ynierskiej, BTC,

69 z

Janusz Kwaniewski, str. 341

KS–291001

Wspóczesne ukady cyfrowe, BTC, Jarosaw Doliski, str. 96

39 z

KS–291002

USB praktyczne programowanie zwindows API wC++, Helion,

40 z

Andrzej Daniluk, str. 280

KS–291004

Urzdzenia isystemy mechatroniczne, cz 2, REA, Praca zbiorowa, str. 276

40 z

KS–291005

Mikrokontrolery AVR – niezbdnik programisty, BTC, Jarosaw Doliski, str. 134

19 z

tel./fax

RABA

T 10%

dla prenumeratorów

miesiczników A

A V T

K O R P O R A C J A

s p.

z o. o

U L . L E

s t o o s i e m

i e s i ¹ t

d z

J A N

K O W A L S K I

0 3 - 5 4 0

£ Ó D

U L.

7 1 6 0 0 1 0 6 8 0 0

P L N

0 8 , 9 0

0 3 0 1 0 3 0 3 0 5 5 1 5 3

Z C Z Y N O W

0 3 - 1 9 7

A R S Z A W A

K O S M O N A U T Ó W

8 / 1 4 6

R O C Z N A

P R E N U M E R A T A

E D W

O D

N R

Numer konta bankowego

naszego wydawnictwa

Pe³ny adres

pocztowy

wraz z imieniem,

nazwiskiem

(ew. nazw¹ firmy

lub instytucji)

Kwota zgodna z warunkami

prenumeraty podanymi

na poprzedniej stronie

Okreœlenie

czasu prenumeraty

(roczna, pó³roczna,

na okres od ... do ...);

osoby prywatne, chc¹ce

otrzymaæ fakturê VAT,

prosimy o dopisanie

„Proszê o FVAT

(firmy i instytucje

prosimy o podanie NIP)

“

Dane

adresowe

naszego

wydawnictwa

ê æ

z³

Prenumeratę zamawiamy:

Pamiętaj! Tylko Prenumeratorzy

)

– otrzymują gratis równoległą prenumeratę e-wydań (patrz strona 12)
– mają bezpłatny dostęp do specjalnego serwisu EdW na stronie www.avt.pl/logowanie

(dla pozostałych Czytelników – dostęp za mikropłatnościami SMS-ami www.elportal.pl/archiwum)

–

mogą otrzymywać co miesiąc bezpłatny numer archiwalny EdW (zamawiając dowolne z dostępnych jeszcze wydań

sprzed stycznia 2010 r. – otrzymasz je wraz z prenumeratą; zamówienie możesz złożyć e-mailem na nasz adres

prenumerata@avt.pl)

–

zostają członkami Klubu AVT-elektronika i otrzymują wiele przywilejów oraz rabatów

__________________________________________________________________________

*) nie dotyczy prenumerat zamówionych u pośredników (RUCH, Poczta Polska i in.); nie dotyczy bezpłatnych prenumerat próbnych.

Jeśli jeszcze nie prenumerujesz EdW

, spróbuj za darmo! My damy Ci bezpłatną prenumeratę

próbną od wrzesnia 2010 do listopada 2010, Ty udokumentuj swoje zainteresowanie EdW wpłatą kwoty 89,10 zł na kolejnych

9 numerów (grudzień 2010 – sierpień 2011). Będzie to coś w rodzaju zwrotnej kaucji. Jeśli nie uda nam się przekonać Cię
do prenumeraty i zrezygnujesz z niej przed 16. 11. 2010 r. – otrzymasz zwrot całej swojej wpłaty.

Dział Prenumeraty Wydawnictwa AVT,

ul. Leszczynowa 11, 03-197 Warszawa,

faks: (22) 257 84 00, tel.: (22) 257 84 22, e-mail: prenumerata@avt.pl

wypełniając formularz w Internecie (na stronie www.elportal.pl) – tu można zapłacić kartą

wysyłając SMS o treści PREN na numer 663 889 884, a my oddzwonimy
do Ciebie i przyjmiemy Twoje zamówienie (koszt SMS-a według Twojej taryfy)

zamawiając za pomocą telefonu, e-maila, faksu lub listu

dokonując wpłaty

NAJŁATWIEJ

LUB

NAJPROŚCIEJ

/ 1

CENY PRENUMERATY (cena bez zniżek – 118,80 za rok)

okres dotychczasowej nieprzerwanej prenumeraty

rok

2 lata

3 lata lub 4 lata

5 i więcej lat

rocznej

99,00 zł (2 numery gratis)

89,10 zł (3 numery gratis)

79,20 zł (4 numery gratis)

2-letniej

158,40 zł

138,60 zł

118,80 zł

(8 numerów gratis)

(10 numerów gratis)

(12 numerów gratis)

Jeśli już prenumerujesz EdW

, nie zapomnij przedłużyć prenumeraty! Rozpoczynając drugi rok

nieprzerwanej prenumeraty EdW, nabywasz prawo do zniżki. W przypadku prenumeraty rocznej jest to zniżka w wysokości

ceny 2 numerów. Rozpoczęcie trzeciego roku prenumeraty oznacza prawo do zniżki o wartości 3 numerów, zaś po 3 latach
nieprzerwanej prenumeraty masz możliwość zaprenumerowania EdW w cenie obniżonej o wartość 4 numerów.

Jeszcze więcej zyskasz, decydując się na prenumeratę 2-letnią – nie musisz mieć żadnego stażu Prenumeratora,

by otrzymać ją w cenie obniżonej o wartość aż 8 numerów! Więcej – po 3 latach nieprzerwanej prenumeraty upust na cenie
prenumeraty 2-letniej równy jest wartości 10 numerów, a po 5 latach zniżka osiąga wartość 12 numerów, tj.

50%!

NAJWYGODNIEJ

CENY PRENUMERATY WERSJI ELEKTRONICZNEJ

(dla Czytelników nie prenumerujących wersji papierowej; zawierają 22% VAT)

wydań:

6 x 6,60 zł = 39,60 zł

12 wydań: 12 x 6,10 zł = 73,20 zł

24 wydania: 24 x 5,50 zł = 132 zł

0 9

BEZPŁATNA PRENUMERATA PRÓBNA

od września 2010 r. do listopada 2010 r.

3 x 0,00 zł = 0,00 zł

PRENUMERATA 9-MIESIĘCZNA

od grudnia 2010 r. do sierpnia 2011 r.

9 x 9,90 zł = 89,10 zł

Prenumeruj za darmo lub półdarmo!

•

Szczegó³owe informacje w Internecie na stronie

www.ndn.com.pl

•

Szczegó³owe informacje w Internecie na stronie

www.ndn.com.pl

•

Szczegó³owe informacje w Internecie na stronie

www.ndn.com.pl

http://www.ndn.com.pl e-mail: ndn@ndn.com.pl

02-784 Warszawa,ul. Janowskiego 15 tel./fax (22) 641-15-47, 644-42-50

OSCYLOSKOP CYFROWY ADS-1022C+

900 z³

vat

Pasmo 25MHz
Próbkowanie realne do 500Msa/s
Próbkowanie ekwiwalentne 50GS/s
Pamięć próbek 32k
Pamięć rekordera 2500 przebiegów
Ilość kanałów 2
Czułość od 2mV/dz do 5V/dz
Rozdzielczość przetwornika AC - 8bit
Max napięcie wejściowe 400V pp
Wyzwalanie: zboczem, impulsem, video, szybkością zbocza, naprzemienne
Źródło wyzwalania: kanał 1, 2, wejście EXT, EXT/5, linia zasilania
20 pamięci przebiegów oraz 20 pamięci ustawień
32 Autopomiary : Vpp, Vmax, Vmin, Vamp, Vtop, Vbase, Vavg, Mean, Vrms, Crms, ROVShoot, FO-

VShoot, RPREShoot,FPREShoot, Freq, Period, Rise time, Fall Time, +Width, -Width, +Duty, - Duty,
BWid, Phase, FRR, FRF, FFR, FFF, LRR, LRF, LFR, LFF
Pomiary kursorowe
Funkcje matematyczne: + , - , * , FFT - analiza widma (okna Hanninga, Hamminga, Blackmana)
Zapis na pamięć typu flash
Komunikacja z komputerem poprzez USB bądź RS232
Funkcje zaawansowane: Maskowanie przebiegów, filtry cyfrowe, rekorder
4 rodzaje kolorystyk ekranu

Oprogramowanie na PC

Instrukcja

Kabel USB

Kabel zasilający

2 x sonda 60MHz

dla profesjonalistów i hobby-
stów: m. in. szybkie odświe-
żanie przebiegów, możliwość
zapisu do pamięci typu flash
oraz współpraca z kompute-
rem PC.

Pasmo przy czułości 2mV/div

25MHz

Próbkowanie

500MS/s dla modeli C

Czas narastania dla czułości 2mV // pozostałe

<14ns // <8ns

Zakres podstawy czasu

25ns-50s/div

Przewijanie (roll)

100ms-50s/div

Impedancja wejściowa

1MΩ / 13pF

Document Outline

01_okl08_JE.indd
02_TOSIA_.indd
03_reklama_kasia od GB.indd
04-05_WstepniakSpis_1008_E.indd
06-07_NEWS08_JPZE.indd
08-09_poczta1008_EPKZE.indd
10-11_box1008_PEPEKZE.indd
12-13_prenumerata_1008_EH.indd
14_Jak1008_EPEKZE.indd
15-17_Golaszewski _Wzmacniacz_tranzystorowy_EPEKAZE.indd
18-21_Pytlewski_Sterownik_OKO_EPEKZE.indd
22_reklama_Darek DH.indd
23-27_Orodzinski_trx_sdr_EPEKAZEAZE.indd
28-29_Majewski_Robot_cz6_EPKAZE.indd
30-31_KuchniaZasB_SIERPIEN_EEPEKZE.indd
32-33_Info05_cz2_SIERPIEN_EPEKZE.indd
34-35_PodLupa03wzmCz18_SIERPIEN_EPEKZ.indd
36_SR_1006 i 1008.indd
37-39_Osla_O4B_SIERPIEN_EPEEPEKZE.indd
40-52_szko08_JJPKZE.indd
53-55_Borzdynski_Tester_zasilania_EPEKAZE.indd
56-57_Wojtowicz_Sterownik_zyrandola_EPEKZE.indd
58-59_Swierczek_Strach_na_kuny_EPEKAZE.indd
59_krzyzowka_1008_EKZP.indd
60-61_Kulpinski_Zegar_CMOS_EPEKZE.indd
62-63_Piernikarczyk_Oszczedny_zasilacz_EPEKAZE.indd
64_Los_Robot_Kris_EPEKZ.indd
65_krzyzowka_1008_EKZP.indd
66-67_Prusak_MEU_Mikrorobotyka_SIERPIEN_EPEEKAZE.indd
68-69_klub_od_1006_E.indd
70_gielda_1008_EZP.indd
71-73_reklamy1008_JE.indd
74-75_sklepy_od 10_07.indd
76-77_oferta_1008_JZE.indd
78_Oferta_1008
79_ankieta_errare_1008_EZP.indd
80-81_ksiegarnia_edw
82_prenumerata_1008_EH.indd
83_NDN_edw08_10
84_0908_farnell_powt.indd

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
2010 08 Tranformator idealny wykład 2
edw 2003 08 s10
2010 08 11 16 29 37
EdW 2010 09
2010 08 Szkoła konstruktorów klasa II
21 Wiek 2010 08 spis tresci
2010 08 rozsz
2010 08 podst
edw 2003 08 s12
2010 08 Ćwiczenie 4 Podsłuchiwac różnych sygnałów
edw 2003 08 s62 czI zapłon elektroniczny
edw 2003 08 s67
Pomoc spoleczna Dz U 2009 175 1362 wersja 2010 08 01 2011 07 31 1
edw 2003 08 s30
2010 08 TRX SDR na fale krótkie
edw 2003 08 s50
edw 2003 08 s20

więcej podobnych podstron

EdW 2010 08

Document Outline