1

Robert Alberski

Systemy wyborcze

Jednym z podstawowych problemów we współczesnych państwach

demokratycznych jest zapewnienie zgodności istotnych rozstrzygnięć politycznych z

preferencjami obywateli. Obywatele (lub ich organizacje) powinni mieć rzeczywisty

wpływ na przebieg procesów politycznych, choćby ze względu na stabilność

systemu władzy. W tym celu trzeba tworzyć odpowiednie procedury, umożliwiające

obywatelom partycypację polityczną, której zakres będzie odpowiedni do poziomu

ich aspiracji. System wyborczy jest właśnie jedną z takich procedur. Dlaczego zatem

praktyczne reguły wyłaniania przedstawicielstwa politycznego budzą tyle emocji i

kontrowersji? Można wskazać na co najmniej dwie przyczyny tego stanu rzeczy. Po

pierwsze, dla ogromnej większości obywateli głosowanie w wyborach jest jedynym

istotnym aktem politycznym, w którym uczestniczą. Po drugie, suma

indywidualnych decyzji podjętych przy urnie wyborczej przesądza o układzie sił

politycznych w państwie, a więc pośrednio determinuje późniejsze działania

legislatywy i egzekutywy, których skutki mogą być odczuwalne przez każdego

obywatela.

1. Polityczne funkcje wyborów

Proces wyborczy ma przede wszystkim doprowadzić do wyłonienia instytucji

władzy państwowej (funkcja kreacyjna)

. Instytucje te powinny z jednej strony

odzwierciedlać preferencje polityczne wyborców, a z drugiej posiadać zdolność do

efektywnego sprawowania władzy. Ten drugi warunek spełniony jest wtedy, gdy

istnieje możliwość utworzenia rządu popieranego przez większość parlamentarną

oraz zapewniona jest sprawność w postępowaniu legislacyjnym.

Zwycięstwo w powszechnym głosowaniu jest jedyną akceptowaną w systemie

demokratycznym drogą do zdobycia władzy. Oznacza to, że wybory spełniają także

funkcję legitymizacyjną

. Poparcie wyrażone przez obywateli w akcie głosowania

2

daje zwycięskim ugrupowaniom lub politykom mandat do rządzenia, który jest

"odnawiany" przy okazji każdej kolejnej elekcji.

Wybory spełniają także funkcję artykulacyjno-mobilizacyjną. Są okazją do

ujawnienia i skonfrontowania interesów rozmaitych grup społecznych. Również

rywalizujące w wyborach partie określają swoje cele i programy polityczne, które są

pochodną istniejących w danym społeczeństwie sprzeczności interesów i mają

zjednać ugrupowaniom politycznym poparcie możliwie jak największej części

elektoratu. Stąd wyrażane przez obywatela w akcie głosowania poparcie dla danego

polityka lub ugrupowania oznacza jednocześnie jego przyzwolenie na realizację

określonej koncepcji politycznej, którą wyborca uznaje za korzystną z punktu

widzenia własnych interesów. Procesowi artykulacji towarzyszy oddziaływanie

zwrotne – partie polityczne, organy państwowe, środki masowego przekazu starają

się wpłynąć na aktywność polityczną obywateli i skłonić ich do pożądanych

zachowań.

Duże

znaczenie

ma

także

funkcja

egzekwowania

politycznej

odpowiedzialności

wobec partii i konkretnych polityków. Wybory umożliwiają

obywatelom cykliczną ocenę dokonań całej klasy politycznej. Dzięki temu

eliminowani są z udziału we władzy ci ludzie i te ugrupowania, których działalność

zyskała negatywną ocenę elektoratu.

Należy wyraźnie podkreślić, że "wybory stanowią podjęcie zbiorowej decyzji co do

zaistnienia na arenie parlamentarnej określonych partii politycznych i rozmiaru ich

reprezentacji". Efektem wyborów jest ukształtowanie się określonego układu sił

politycznych w parlamencie, obejmującego partię (lub koalicję) zdolną do

uformowania rządu oraz opozycję.

2. Pojęcie systemu wyborczego

Pod pojęciem systemu wyborczego należy rozumieć zespół reguł rządzących

procesem artykulacji preferencji wyborczych wyrażonych w postaci głosów oraz

transformacją proporcji głosów oddanych na poszczególne partie w liczbę

uzyskanych przez nie mandatów.

3

Każdy system wyborczy powinien umożliwić osiągnięcie czterech

następujących celów:

-

wyłonienie organu władzy ustawodawczej, którego skład będzie odzwierciedlał

zasadnicze podziały polityczne występujące wśród wyborców;

-

stworzenie rządu, który odpowiada życzeniom wyborców odczytanym na

podstawie rozkładu głosów;

-

zapewnienie trwałości i stabilności rządu;

-

wyselekcjonowanie ludzi, których osobiste możliwości i zdolności kwalifikują do

realizacji zadań stawianych przed legislatywą i egzekutywą.

3. Elementy systemu wyborczego

Z

punktu

widzenia

uczestników

gry

wyborczej

najpoważniejsze

konsekwencje polityczne powoduje pięć elementów systemu wyborczego. Są to

kolejno:

a)

kształt okręgu wyborczego. Jeżeli mówiąc o okręgu wyborczym mamy na myśli

ogół wyborców, uprawnionych do głosowania na tych samych kandydatów, to

mówiąc o jego kształcie opisujemy nie tylko jego parametry ilościowe (tworząc

okręgi wyborcze należy uwzględnić tzw. normę reprezentacji, którą stanowi

iloraz liczby uprawnionych do głosowania i liczby mandatów do obsadzenia), ale

także jakościowe, związane ze strukturą socjoekonomiczną i demograficzną

wyborców na danym terenie (np. czy dany okręg jest "wiejski" czy "miejski", czy

przeważają w nim ludzie młodzi, czy też w podeszłym wieku). Tak zwana

geografia wyborcza, czyli manipulowanie granicami okręgów, umożliwia

wywołanie efektu nad- lub podreprezentacji określonych kategorii elektoratu (np.

dość często spotykana nadreprezentacja ludności wiejskiej kosztem mieszkańców

dużych miast).

b)

rozmiar okręgu wyborczego. Jest to ilość mandatów, które rozdziela ta sama

grupa wyborców. Okręgi najmniejsze to takie, w których obsadza się tylko jeden

mandat. Maksymalny rozmiar okręgu wyznacza, przynajmniej teoretycznie, ilość

miejsc w parlamencie (okręgiem wyborczym jest cały kraj). Przeciętny rozmiar

okręgu można wyliczyć, dzieląc ilość miejsc w parlamencie przez liczbę okręgów

4

wyborczych (np. w wyborach do Sejmu w 2005 r. rozmiar ten wynosił 460/41,

czyli 11,2).

c)

przeciętny "koszt" uzyskania jednego miejsca w parlamencie - jest mierzony

liczbą głosów potrzebnych do jego zdobycia. Wzrasta on wraz z ilością oddanych

głosów (czyli ze wzrostem frekwencji wyborczej), maleje natomiast wraz ze

zwiększaniem się rozmiaru okręgu wyborczego i liczby rywalizujących partii.

Można założyć, że ów "koszt" będzie relatywnie najniższy (a więc zdobycie

stosunkowo niewielkiej liczby głosów może pozwolić na uzyskanie mandatu)

wtedy, gdy będziemy mieli do czynienia z dużymi okręgami wyborczymi i dużą

liczbą zgłoszonych partii, przy dość niskiej frekwencji wyborczej. Sytuacja, kiedy

"koszt" zdobycia mandatu jest niski, przynosi korzyści partiom małym, które

łatwiej mogą wtedy pokonać barierę reprezentacji i znaleźć się w parlamencie.

d)

uprawnienia wyborcy w akcie głosowania. Wyróżnia się dwa typy głosowania,

kategoryczne i porządkujące. Głosowanie kategoryczne polega na tym, że

posiadający jeden głos wyborca może go oddać na jednego kandydata lub jedną

listę partyjną. Głosowanie porządkujące daje obywatelowi możliwość oznaczenia

kolejności kandydatów na liście, jej przestawienia, kumulacji większej ilości

posiadanych głosów w stosunku do jednego kandydata. Skrajną formą

głosowania porządkującego jest istniejąca w systemie wyborczym Szwajcarii

możliwość tworzenia przez wyborcę tzw. wachlarza (panachage)

, czyli

zestawienia kandydatów z różnych list partyjnych. Najczęściej jednak w stosuje

się w praktyce głosowanie kategoryczne, gdyż partie polityczne starają się raczej

minimalizować wpływ wyborców na swoje decyzje nominacyjne (np. o kolejności

nazwisk na liście wyborczej decydują z reguły partyjni liderzy).

e)

formuła wyborcza. Jest to zespół reguł rozstrzygających o tym, który kandydat

zostaje wybrany w danym okręgu oraz w jaki sposób następuje przeliczenie

liczby uzyskanych przez daną partię głosów w liczbę przypadających jej

mandatów. Formuła wyborcza występuje w kilku wariantach i często

utożsamiana jest z typem systemu wyborczego. Stanowi jednocześnie

podstawowe kryterium, według którego klasyfikuje się systemy wyborcze.

Stanowi ona też główne źródło nieuniknionych deformacji wyniku wyborczego.

5

4.

Rodzaje systemów wyborczych

We współczesnych państwach demokratycznych funkcjonuje wiele systemów

wyborczych, często bardzo różniących się od siebie. Zanim dokonamy ich przeglądu

warto zaznaczyć, że nie ma idealnej "magicznej" formuły, pozwalającej na absolutnie

wierne odwzorowanie w parlamencie podziałów politycznych istniejących w

społeczeństwie. Każdy realnie istniejący system wyborczy jest kompromisem między

sprzecznymi tendencjami. Z jednej strony powinien on zapewnić możliwie

maksymalną reprezentatywność parlamentu, z drugiej zaś umożliwiać powstanie

stabilnego rządu. Jeżeli więc położymy nacisk na kwestie reprezentatywności,

ryzykujemy, że ucierpi na tym sprawność egzekutywy, jeśli zdecydujemy się na

rozwiązania ułatwiające powstanie po wyborach silnych rządów większościowych

(np. wprowadzając do systemu wyborczego mechanizmy eliminujące małe partie),

może na tym ucierpieć reprezentatywność legislatywy.

O tym, jaki system wyborczy funkcjonuje w danym państwie decyduje wiele

czynników, takich jak np. stan kultury politycznej społeczeństwa, charakter

podziałów społecznych, poziom rywalizacji politycznej, kształt systemu partyjnego,

aktualny układ sił politycznych i wiele innych. Dlatego nie ma systemów

wyborczych "lepszych" i "gorszych", a są tylko takie, które w konkretnych

społeczeństwach są uznawane za najbardziej efektywne z punktu widzenia funkcji,

jakie owe systemy mają do spełnienia.

Systemy pluralistyczne

(inaczej zwane systemami większości względnej),

występują w dwóch odmianach, wyróżnianych ze względu na ilość mandatów

obsadzanych w okręgu wyborczym. Pierwsza z nich, w której głosowanie

przeprowadza się w okręgach jednomandatowych, funkcjonuje m.in. w Wielkiej

Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Mandat zdobywa ten kandydat, który uzyskał

największą ilość głosów. Druga odmiana systemów pluralistycznych charakteryzuje

się tym, że głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych. Wyborca

posiada tyle głosów, ile mandatów jest do obsadzenia w danym okręgu. Za

wybranych uważa się tych kandydatów, którzy uzyskali kolejno największe ilości

głosów. System taki stosuje się m.in. w Turcji. W Polsce z tą odmianą systemu

wyborczego mamy do czynienia w wyborach do Senatu od 1991 r.

6

W systemach większości absolutnej wybory zazwyczaj przeprowadza się w

okręgach jednomandatowych. Kandydat musi zdobyć poparcie ponad 50%

głosujących w danym okręgu. W przypadku, gdy o mandat ubiega się kilku

polityków, może się zdarzyć, że żaden z nich nie uzyska wymaganej liczby głosów.

Ze względu na sposób postępowania w tej sytuacji, wyróżnia się dwie odmiany

systemów większości absolutnej:

-

systemy powtórnego głosowania;

-

systemy alternatywnego głosowania.

System powtórnego głosowania obowiązuje na przykład we Francji w

wyborach do Zgromadzenia Narodowego. Gdy żaden z kandydatów w danym

okręgu nie uzyska bezwzględnej większości, przeprowadza się II turę głosowania. O

mandat mogą ubiegać się kandydaci, którzy uzyskali największą liczbę głosów w

I turze (nie mniej jednak niż 12,5% głosów oddanych w danym okręgu). Zwycięzcą

w powtórnym głosowaniu zostaje ten kandydat, który uzyska najwięcej głosów.

Tabela nr 1.

okręg PARYŻ

Kandydaci

I tura

liczba głosów

I tura

% głosów

II tura

liczba głosów

II tura

% głosów

Prawicowy A

1 390

9,9

–

–

Prawicowy B

3 875

27,8

6 507

50,1

Radykał

2 709

19,5

–

–

Socjalista

5 957

42,8

6 482

49,9

Mandat otrzymał kandydat "Prawicowy B"

okręg BORDEAUX

Kandydaci

I tura

liczba głosów

I tura

% głosów

II tura

liczba głosów

II tura

% głosów

Prawicowy A

2 275

16,0

4 009

27,3

Prawicowy B

3 652

25,7

5 067

34,5

Prawicowy C

2 330

16,4

–

–

Prawicowy D

1 539

10,8

–

–

Radykał

3 166

22,3

5 621

38,2

Socjalista

1 255

8,8

–

–

Mandat uzyskał "Radykał"

Procedura ta wymusza na partiach politycznych, zwłaszcza tych o zbliżonych

programach, przeprowadzenie taktycznych uzgodnień przed II turą głosowania.

Zilustrujmy to przykładem. Tabela nr 1 zawiera rezultaty wyborów w dwóch

okręgach, uzyskane podczas jednej z elekcji parlamentarnych. W okręgu paryskim

7

do II tury przeszli kandydat "Prawicowy B" oraz dwóch kandydatów z partii

lewicowych. Słabszy z nich - "Radykał" - wycofał się z rywalizacji, by nie odbierać

głosów "Socjaliście". Do II tury przystąpili więc reprezentanci dwóch bloków

politycznych - prawicowego i lewicowego. Mimo osiągnięcia porozumienia na

lewicy, minimalne zwycięstwo odniósł kandydat reprezentujący jedną z partii

prawicowych. W okręgu paryskim obserwujemy typowy proces uzgadniania taktyki

wyborczej, który został wymuszony przez system powtórnego głosowania. Inaczej

ułożyła się sytuacja w okręgu Bordeaux. Tu do rywalizacji z kandydatem lewicy (w

tym wypadku "Radykałem") mogło przystąpić w II turze głosowania aż 3 polityków

z różnych partii prawicowych. Nie doszły one jednak do porozumienia (wycofał się

jedynie kandydat "C") i blok prawicowy reprezentowało dwóch kandydatów.

Pozwoliło to na odniesienie zwycięstwa "Radykałowi", gdyż głosy zwolenników

prawicy rozdzielili między siebie kandydaci "A" i "B". Deputowanym został więc

przedstawiciel partii lewicowej, mimo że dominuje w tym okręgu elektorat

prawicowy (zarówno w pierwszej, jak i drugiej turze głosowania kandydaci

prawicowi uzyskali w sumie ponad 60% głosów). Przykład ten wskazuje, jak wielkie

znaczenie dla ostatecznego składu parlamentu, w systemie wyborczym tego typu,

mają przetargi prowadzone przez partyjne elity między pierwszym a drugim

głosowaniem.

Ta odmiana systemu większości absolutnej jest także powszechnie stosowana

(także w Polsce) w wyborach prezydenckich, z tą różnicą, że do II tury przechodzą

dwaj kandydaci z największą liczbą głosów uzyskanych w pierwszym głosowaniu.

W przypadku zastosowania systemu alternatywnego głosowania nie jest

konieczne przeprowadzenie II tury, natomiast wyborca musi dokonać wyboru w

specyficzny sposób. Jeżeli w danym okręgu zgłoszono kilku kandydatów, głosujący

powinien wskazać, którego z nich preferuje w kolejności pierwszej, drugiej, trzeciej i

tak dalej (to jest właśnie owo głosowanie porządkujące, o którym wspominałem

wyżej). Suma tych preferencji pozwala na ostateczne ustalenie, który z kandydatów

cieszy się największym poparciem, przy czym w każdej kolejnej rundzie obliczeń

eliminuje się kandydata z najmniejszą ilością głosów.

8

Tabela nr 2 ilustruje sposób obsadzania mandatu w systemie głosowania

alternatywnego. W danym okręgu wyborczym zgłoszono sześciu kandydatów.

Oddano 109 269 głosów, a więc wymagana większość wynosi 54 635 głosów.

Tabela nr 2.

Kandy-

daci

1.

runda

2. runda

3. runda

4. runda

5. runda

A

29 147

+886

30 033

+1 919

31 952

+1 762

33 714 [phone]

B

20 448 [phone]

+2 246

25 464

+6 168

31 632

-31632

–

C

18 991 [phone]

+7 752

28 091 [phone] [phone]

D

18 307 [phone]

+1 589

23 397 -23 397

–

–

–

E

13 171

+824

13 995 -13 995

–

–

–

–

–

F

9 205

-9 205

–

–

–

–

–

–

–

W pierwszej rundzie obliczeń sumuje się ilość "pierwszych miejsc"

uzyskanych przez poszczególnych kandydatów na kartach do głosowania. Jak

widać, żaden z kandydatów nie uzyskał na razie wymaganej liczby głosów. W tej

sytuacji eliminuje się kandydata "F", który uzyskał najmniejsze poparcie. W drugiej

rundzie obliczeń uzyskane przez niego 9 205 głosów rozdziela się między

pozostałych kandydatów, biorąc pod uwagę uzyskane przez nich "drugie miejsca" na

tych kartach do głosowania, na których na pierwszym miejscu figurował kandydat

"F". Ponieważ nadal żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości,

dokonuje się dalszych obliczeń eliminując kolejno "najsłabszych" kandydatów.

Przypadające na nich głosy rozdziela się między pozostałych, kierując się

porządkiem określonym przez wyborców na kartach do głosowania. W naszym

przykładowym okręgu mandat otrzymał ostatecznie kandydat "C", mimo że na

początku zajmował dopiero trzecią pozycję pod względem uzyskanych "pierwszych

miejsc". Opisany system alternatywnego głosowania stosowany jest w Australii.

System semiproporcjonalny

, zwany też systemem SNTV (Single Non-

Transferable Vote) polega na tym, że każdy wyborca dysponuje tylko jednym głosem,

głosowanie odbywa się w okręgach wielomandatowych, a mandaty otrzymują

kandydaci, którzy uzyskali kolejno największą ilość głosów. System ten - z uwagi na

możliwość rozproszenia głosów - zmusza partie polityczne do ostrożnego

nominowania kandydatów, z reguły w liczbie mniejszej niż wynosi liczba mandatów

w okręgu. Do połowy lat dziewięćdziesiątych system ten stosowano w Japonii.

9

Systemy proporcjonalne

stanowią najczęściej występującą we współczesnych

demokracjach, a także najbardziej zróżnicowaną kategorię systemów wyborczych.

Generalnie można wyróżnić ich dwa rodzaje: system list partyjnych oraz tzw. system

STV (Single Transferable Vote).

Systemy wyborcze list partyjnych występują w kilku wariantach

wyróżnionych ze względu na:

-

poziom, na którym dokonuje się repartycja mandatów między listy;

-

zakres wyboru, jakiego może dokonać obywatel w ramach listy;

-

obecność lub brak barier zaporowych;

-

zastosowaną metodę transformacji głosów na mandaty.

Jeśli chodzi o pierwsze z wymienionych kryteriów, można wyróżnić systemy

list wyborczych, w których:

-

cały obszar państwa stanowi jeden okręg wyborczy, partie biorące udział w

wyborach zgłaszają "listy krajowe", podział mandatów odbywa się oczywiście na

szczeblu ogólnokrajowym;

-

istnieją listy regionalne lub lokalne (na poziomie okręgu wyborczego), ale podział

mandatów dokonuje się na szczeblu ogólnokrajowym;

-

istnieją listy regionalne lub lokalne, podział mandatów dokonuje się na szczeblu

okręgu wyborczego.

Jeśli chodzi o możliwość określania przez wyborcę preferencji personalnych w

ramach listy, można wyróżnić systemy, w których:

-

dokonywanie wyboru kandydatów w ramach listy jest wykluczone, wyborca

może tylko wskazać listę, na którą głosuje (są to tzw. listy zamknięte, stosowane

w części proporcjonalnej w wyborach do niemieckiego Bundestagu);

-

wyborca ma prawo do wskazywania preferowanych kandydatów w ramach

jednej listy (np. wybory do polskiego Sejmu);

-

wyborca ma prawo głosować na kandydatów z list różnych partii, a więc

praktycznie układać własną listę kandydatów (np. wybory do Rady Narodowej

w Szwajcarii).

Nieco bardziej skomplikowany jest problem barier zaporowych. Są one

stosowane w niektórych krajach europejskich (np. RFN, Dania, Szwecja, Hiszpania)

10

w celu wyeliminowania z areny parlamentarnej małych ugrupowań politycznych.

Partia, aby uczestniczyć w podziale mandatów, musi osiągnąć określone procentowe

minimum poparcia elektoratu. Bariera może obowiązywać na poziomie okręgu

wyborczego lub całego kraju. W pierwszym przypadku podziału mandatów

dokonuje się w okręgu wyborczym, biorąc pod uwagę te partie, które na danym

terenie uzyskały niezbędne poparcie. Może się więc zdarzyć, że dana partia w

niektórych okręgach przekroczy barierę, a w innych nie. Wariant ten jest jednak

rzadko stosowany. Najczęściej przekroczenie bariery zaporowej wymaga zdobycia

określonego odsetka głosów w skali całego kraju. W przeciwnym wypadku dana

partia w ogóle nie jest brana pod uwagę przy podziale mandatów, niezależnie od

tego czy repartycja jest dokonywana na szczeblu ogólnokrajowym, czy w okręgach

wyborczych. Bardzo rozbudowane są systemy progów wyborczych w państwach

Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce np. od 1993 r. obowiązuje w wyborach do

Sejmu 5% próg dla partii politycznych i 8% dla koalicji partyjnych. Jeszcze bardziej

rozbudowane systemy barier zaporowych występują w Czechach i na Słowacji.

Trzeba jednak pamiętać, że brak stosownych zapisów w prawie wyborczym,

wyznaczających wprost barierę zaporową nie przesądza o jej nieistnieniu w danym

systemie wyborczym. W każdym z nich można bowiem wyliczyć tzw. próg

naturalny, wyznaczający minimalny odsetek głosów, jaki w danych warunkach

pozwala na zdobycie miejsca w parlamencie. Najważniejszym parametrem jest tu

wielkość okręgu wyborczego. Zwiększenie jego rozmiaru powoduje obniżenie progu

naturalnego.

Jednak najważniejszym kryterium różnicującym systemy list partyjnych jest

zastosowana metoda transformacji głosów w mandaty. Wykorzystuje się wiele

rozmaitych

procedur,

pozwalających

na

mniej

lub

bardziej

dokładne

odzwierciedlenie woli wyborców. Obecnie najbardziej popularne są metody

wykorzystujące tzw. dzielniki wyborcze, pozwalające na dystrybucję mandatów

według zasady największych ilorazów. Najbardziej znana spośród nich jest tzw.

metoda d'Hondta, stosowana m.in. w Polsce w wyborach do Sejmu w latach 1993,

1997 i 2005. Polega ona na tym, że liczbę głosów uzyskanych przez poszczególne

listy partyjne dzieli się przez kolejne liczby całkowite. Uzyskane ilorazy, ułożone w

11

kolejności malejącej, dają podstawę do przyznania każdej liście odpowiedniej liczby

mandatów. Tabela nr 3 ilustruje rozdział mandatów według metody

d'Hondta w 18-

mandatowym okręgu wyborczym, w którym rywalizowały cztery partie.

Tabela nr 3.

Partia A

Partia B

Partia C

Partia D

120 000 /1/

75 000 /2/

50 000 /4/

30 000 /7/

:1

60 000 /3/

37 500 /6/

25 000 /10/

15 000 /18/

:2

40 000 /5/

25 000 /9/

16 666 /15/

10 000

:3

30 000 /8/

18 750 /13/

12 500

7 500

:4

24 000 /11/

15 000 /17/

10 000

6 000

:5

20 000 /12/

12 500

8 333

5 000

:6

17 142 /14/

10 714

7 142

4 285

:7

15 000 /16/

9 375

6 250

3 750

:8

Ostatecznie, partia "A" uzyskała 8 mandatów, partia "B" - 5, partia "C" - 3 i

partia "D" - 2 mandaty.

System ten jest korzystny dla partii dużych (zwłaszcza dwóch zwycięskich),

które uzyskują większy niż wynikałoby z liczby uzyskanych głosów, odsetek

mandatów w parlamencie (w naszym przykładzie partia "A" uzyskała 43,6%

oddanych głosów, ale 44,4% mandatów). Efekt nadreprezentacji dużych partii jest

jeszcze wyraźniej widoczny, gdy system d'Hondta występuje łącznie z klauzulą

zaporową, która wyeliminuje niektóre partie z procedury podziału mandatów.

Dobrym przykładem są tu ostatnie wybory do Sejmu, w których zwycięskie

ugrupowanie - PiS - uzyskało w skali kraju 27% głosów, co dało mu 33,7%

mandatów.

Inną, zbliżoną metodą transformacji głosów w mandaty, która różni się od

formuły d'Hondta tylko sekwencją stosowanych dzielników, jest

tzw.

zmodyfikowana metoda St. Laquë, w której liczbę głosów oddanych na listy partyjne

dzieli się przez 1.4, a następnie przez kolejne liczby nieparzyste - 3, 5, 7, 9, 11 itd.

Ogranicza ona nieco zjawisko nadreprezentacji partii zwycięskich, a więc jest przez

to nieco korzystniejsza dla partii małych. Metodę dystrybucji mandatów według

formuły St.

Laquë stosowano m.in. w Polsce w wyborach do Sejmu w 2001 r.

12

W systemie list partyjnych stosowane są także takie metody transformacji

głosów w mandaty, które odwołują się do innej procedury obliczeniowej. Przebiega

ona w czterech etapach:

-

etap pierwszy to obliczanie tzw. ilorazu wyborczego (I). Bierze się tutaj pod uwagę

liczbę mandatów do obsadzenia w okręgu wyborczym (M) oraz liczbę ważnych

głosów oddanych w tym okręgu (V). Najpopularniejsze metody obliczania

ilorazu wyborczego przedstawia tabela nr 4.

Tabela nr 4.

Nazwa metody

Sposób liczenia ilorazu wyborczego

Metoda Hare-Niemeyera

I=V/M

Metoda Hagenbacha-Bischoffa

I=V/M+1

Metoda Droopa

I=(V/M+1)+1

-

etap drugi polega na tym, że liczbę głosów uzyskanych przez poszczególne listy

partyjne dzieli się przez obliczony uprzednio iloraz wyborczy;

-

etap trzeci polega na przydzieleniu poszczególnym listom odpowiedniej liczby

mandatów. Jest ona równa liczbie całkowitej uzyskanej w wyniku dzielenia liczby

głosów oddanych na daną listę przez iloraz wyborczy;

-

etap czwarty pozwala na obsadzenie tych mandatów, które pozostały

nieobsadzone po zastosowaniu wyżej opisanej procedury. Najczęściej rozdziela

się je według zasady "największych reszt" (chodzi oczywiście o reszty z dzielenia

wykonanego w etapie drugim), lub zasady "największych średnich". Można także

mandaty nieobsadzone w okręgach wyborczych podzielić na poziomie

ogólnokrajowym.

Oto przykład transformacji głosów dokonanej według opisanych zasad.

Przyjmijmy, że w 10-mandatowym okręgu wyborczym oddano 200 000 głosów.

Obliczamy iloraz wyborczy według formuły Hare-Niemeyera, a więc dzielimy

200 000 przez 10. Iloraz wyborczy dla tego przykładowego okręgu wyborczego

wynosi więc 20 000. Dalsze postępowanie ilustruje tabela nr 5.

Jak widać z danych tam zawartych, w pierwszej fazie udało się rozdzielić 8 z

10 mandatów. Jeśli pozostałe dwa przyznamy według kryterium "największych

reszt", to po jednym dodatkowym mandacie otrzymają więc partie "C" i "D".

13

Tabela nr 5.

Partie

Ilość głosów

Iloraz

wyborczy

(dzielnik)

Wynik

dzielenia

Zdobyte

mandaty

A

63 000

20 000

3,15

3

B

41 000

20 000

2,05

2

C

37 000

20 000

1,85

1

D

33 000

20 000

1,65

1

E

26 000

20 000

1,30

1

Ostatecznie podział mandatów wygląda następująco: partia "A" - 3 mandaty,

partie "B", "C" i "D" po 2 mandaty, partia "E" - 1 mandat. Jak widać, zastosowana

procedura jest korzystna dla partii mniejszych. Partia "A" zdobyła prawie dwa razy

więcej głosów niż partia "D", ale ma tylko 1 mandat więcej.

Tabela nr 6 przedstawia rozkład mandatów w tym samym okręgu

wyborczym, ale dokonany metodą

Hagenbacha-Bischoffa. Tym razem iloraz

wyborczy obliczamy dzieląc liczbę oddanych głosów przez liczbę mandatów

powiększoną o 1. W naszym przykładzie wyniesie on 18 182.

Tabela nr 6.

Partie

Ilość głosów

Iloraz

wyborczy

(dzielnik)

Wynik

dzielenia

Zdobyte

mandaty

A

63 000

18 182

3,46

3

B

41 000

18 182

2,25

2

C

37 000

18 182

2,03

2

D

33 000

18 182

1,81

1

E

26 000

18 182

1,43

1

Jak widać, tym razem w pierwszej fazie udało się rozdzielić aż 9 mandatów.

Ponieważ jednak, zgodnie z zasadą "największych reszt", ostatni mandat przypadnie

partii "D", ostateczny rozkład mandatów jest identyczny jak poprzednio. Przykład

ten wskazuje, że niezależnie od sposobu obliczania ilorazu wyborczego, osiągnięte

rezultaty są dość zbliżone.

Zupełnie inny rodzaj systemu proporcjonalnego - system STV

stosowany jest

w Irlandii i na Malcie. Umożliwia on wyborcy wyrażenie swoich preferencji

personalnych w dużo szerszym zakresie, niż w przypadku systemu list partyjnych.

14

Celem STV jest wybranie zespołu najbardziej preferowanych kandydatów przez

możliwie największą część elektoratu. STV - jak każdy system proporcjonalny - może

być stosowany tylko w okręgach wielomandatowych (raczej małych). Wyborca musi

w trakcie głosowania uszeregować poszczególnych kandydatów w kolejności od

najbardziej do najmniej preferowanego, podobnie jak w omówionym poprzednio

systemie głosowania alternatywnego. Następnie dla każdego okręgu dokonuje się

obliczenia ilorazu wyborczego według formuły

Droopa (zob. tabela nr 4).

Dystrybucja mandatów jest dokonywana w następujący sposób:

-

jeżeli po obliczeniu uzyskanych przez kandydatów "pierwszych miejsc", żaden z

nich nie przekroczy ilorazu wyborczego, eliminuje się kandydata z najmniejszą

ilością głosów, a uzyskane przez niego głosy rozdziela się między pozostałych

według uzyskanych przez nich "drugich miejsc";

-

jeżeli jeden z kandydatów przekroczy określoną przez iloraz wyborczy liczbę

głosów, wówczas uzyskuje mandat, a nadwyżkę (czyli różnicę między ilością

uzyskanych przez niego głosów a ilorazem wyborczym) rozdziela się między

pozostałych odpowiednio według proporcji uzyskanych "drugich miejsc". Ten

sposób "przenoszenia" pojedynczych głosów jest specyficzną cechą omawianego

systemu.

Tabela nr 7.

Kandydat

Partia 1. etap

2. etap

3. etap

4. etap

5. etap

G. Dolan

FF

5 145

+92

5 237

+11

5 248

+145

5 393

+248

5 641

T. Fitzpatrick

FG

5 408

+120

5 528

0

5 528

+3 835

9 363

-2 510

-

P. O'Reilly

FG

4 653

+92

4 735

0

4 735

-4 735

-

-

-

J. O'Rourke

LP

981

-981

-

-

-

-

-

-

-

P. Smith

FF

6 758

+117

6 875

-22

-

-

-

-

-

J. Tully

CP

4 476

+530

5 006

+11

5 017

+544

5 561

+2 262

7 823

bez

preferencji

–

+30

30

0

30

+211

241

0

241

Stosując odpowiednio opisane reguły, dąży się do obsadzenia wszystkich

mandatów przypadających na dany okręg wyborczy. Oto przykład obliczeń

opartych na autentycznych danych, odnoszących się do 3-mandatowego okręgu

Cavan w Irlandii. Ubiegało się tam o mandat 6 kandydatów, reprezentujących 4

partie. Oddano 27 411 głosów. Iloraz wyborczy wynosił 6 853. Przyjrzymy się

poszczególnym fazom obliczeń (tabela nr 7). Po 1. etapie (suma pierwszych miejsc na

15

kartkach do głosowania), żaden z kandydatów nie osiągnął pułapu wyznaczonego

przez iloraz wyborczy. W tej sytuacji odpadł kandydat z najmniejszą ilością głosów -

J. O'Rourke. Uzyskane przez niego głosy zostały rozdzielone na tych kandydatów,

których wyborcy tego kandydata umieścili na drugich miejscach. Między innymi 117

głosów uzyskał w ten sposób P. Smith, który dzięki nim przekroczył iloraz wyborczy

i on, jako pierwszy w tym okręgu, zdobył mandat. 22 nadwyżkowe głosy, które

zdobył (6875-6853=22) rozdzielono odpowiednio między pozostałych kandydatów

(3. etap). Mimo to, żaden z nich nie uzyskał wymaganej liczby głosów. W tym

momencie najmniej głosów miał P. O'Reilly, który został wyeliminowany, a jego

głosy w większej części przeszły na partyjnego kolegę Fitzpatricka, który dzięki temu

uzyskał drugi mandat (4. etap). Po przeliczeniu nadwyżkowych 2510

Fitzpatricka,

najwięcej przypadło J. Tully, który w ten sposób uzyskał trzeci mandat. W tym

momencie procedura została zakończona. Jak widać, obliczenia w ramach systemu

STV należą do dość skomplikowanych.

5.

Polityczne konsekwencje systemów wyborczych

Wszystkie systemy wyborcze powodują pewne deformacje woli wyborców.

Jeżeli jednak chcemy doprowadzić do sytuacji, w której parlament będzie możliwie

wiernie odzwierciedlał zasadnicze podziały polityczne wśród obywateli, to musimy

pamiętać, że:

-

deformacja wyniku wyborczego jest słabsza w systemach proporcjonalnych,

silniejsza zaś w systemach opartych na formule większościowej;

-

proporcjonalność wzrasta wraz ze zwiększeniem rozmiaru okręgu wyborczego;

-

rezygnacja z klauzul zaporowych umożliwia wejście do parlamentu także

niektórym mniejszym partiom, co podnosi jego reprezentatywność;

-

większej reprezentatywności parlamentu sprzyja także zastosowaniu formuł

wyborczych korzystniejszych dla partii małych.

Empiryczna analiza systemów politycznych potwierdza, że

jednomandatowe

okręgi wyborcze i formuła większości względnej wzmacniają system dwupartyjny,

zaś utrzymanie takiego systemu wyborczego leży w interesie obu wielkich partii. Z

kolei, duże okręgi wyborcze i formuła proporcjonalna sprzyjają wielopartyjności, zaś

16

interes partii małych skłania je do powiększenia, w miarę możliwości, rozmiaru

okręgów i stosowania korzystnych dla nich formuł wyborczych.

W każdej elekcji liczba partii uczestniczących w wyborach jest większa niż

liczba partii, które ostatecznie znalazły się w parlamencie. Dzięki temu, niezależnie

od innych okoliczności, partie najsilniejsze są zawsze, w mniejszym lub większym

stopniu, nadreprezentowane. Jak już wspomniałem, liczba partii, które nie

przekroczyły

bariery

reprezentacji

wzrasta

przy

zastosowaniu

formuły

większościowej lub klauzul zaporowych. Taka sytuacja doprowadza czasami do

powstania tzw. sztucznych większości. Ma to miejsce wtedy, gdy dana partia

uzyskuje bezwzględną większość mandatów w parlamencie, mimo że nie zdobyła

bezwzględnej większości głosów. W ostatnich latach doszło do takiej sytuacji m.in. w

Hiszpanii oraz w Wielkiej Brytanii. W innych krajach europejskich obserwujemy

istnienie tzw. naturalnych mniejszości, a więc sytuację, w której żadna partia nie

osiąga bezwzględnej większości głosów oraz mandatów.

Podsumowując, można powiedzieć, że podstawowe konsekwencje polityczne

systemów wyborczych polegają na:

-

powodowaniu efektu dysproporcjonalności, oznaczającego nadreprezentację

najsilniejszych partii i podreprezentację partii słabszych;

-

redukowaniu

efektywnej

liczby

partii

reprezentowanych

na

arenie

parlamentarnej w stosunku do efektywnej liczby partii uczestniczących w

wyborach;

-

tworzeniu sztucznych większości, tj. nie wynikających z faktu zdobycia

bezwzględnej większości głosów.

Literatura wykorzystana w opracowaniu:

A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997.

A. Antoszewski, R. Herbut, Systemy polityczne współczesnej Europy, Warszawa 2006.

M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006.

G. Bingham Powell, Jr., Wybory jako narzędzie demokracji. Koncepcje większościowe i proporcjonalne,

Warszawa 2006.

A. Blais, The Classification of Electoral Systems, "European Journal of Political Research" 1988, vol. 16 (1).

17

R. Gunther, Electoral Laws. Party Systems and Elites: The Case of Spain, "American Political Science

Review" 1989, vol. 83 (3).

J. Haman, Demokracja, decyzje, wybory, Warszawa 2003.

D. Nohlen, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemów wyborczych, Warszawa 2004.

D. W. Urwin, Electoral systems, Bergen 1977.

A. Żukowski, Systemy wyborcze, Olsztyn 1999.