Tarczyca

TARCZYCA

Tarczyca składa się z dwóch płatów: prawego i lewego.

Cały gruczoł otoczony jest torebką włóknistą, od której
odchodzą w głąb narządu przegrody łącznotkankowe dzielące
go na płaciki.

Płaciki zbudowane są z podjednostek zwanych

Płaciki zbudowane są z podjednostek zwanych
pęcherzykami gruczołu tarczowego (każdy płacik zawiera
od 2-40 pęcherzyków, których wnętrze wypełnione jest
koloidem. Gruczoł tarczowy jest bardzo bogato unaczyniony
(w ciągu minuty tarczyca otrzymuje na 1 gram narządu więcej
krwi niż nerka).

P

ęcherzyk

• Jest on wysłany jednowarstwowym nabłonkiem,

którego komórki główne (tyrocyty), odpowiadają za
produkcję tyroksyny i trijodotyroniny.

• Oprócz komórek głównych w przestrzeniach

międzypęcherzykowych występują komórki

międzypęcherzykowych występują komórki
przypęcherzykowe (komórki C), (wydzielają
kalcytonin

ę).

• Jod nieorganiczny pochodzi ze spożywanych

pokarmów, wchłaniany jest w przewodzie
pokarmowym (ok. 100

µ

g/dobę) i krąży we krwi

utrzymując stężenie 3

µ

g/l osocza. Około 60% jodu

wydalane jest przez nerki z moczem, natomiast
resztę wychwytują komórki gruczołu tarczowego,
gruczołów sutkowych, gruczołów błony śluzowej
ż

ołądka i ślinianek, lecz tylko komórki tarczycy

ż

ołądka i ślinianek, lecz tylko komórki tarczycy

wiążą go z cząsteczkami aminokwasów.

• Gruczoł tarczowy zdrowego człowieka zawiera w

przybliżeniu 10-15mg jodu. Jest to ilość, która
zaspokaja potrzeby ustroju w ciągu 6 miesięcy.
Około 95% tej ilości znajduje się w formie
jodotyrozyn lub jodotyronin.

Produkcja hormonów

• Wychwytywanie jodu nieorganicznego – pompa jodowa –

jest to aktywny transport jodków z płynu
pozakomórkowego do pęcherzyków tarczycy. Jest to
pierwszy etap biogenezy hormonów gruczołu tarczowego.

• Utlenianie i wbudowywanie jodu do cząsteczek tyrozyny

• Utlenianie i wbudowywanie jodu do cząsteczek tyrozyny

(aminokwasu wchodzącego w skład tyreoblobuliny);
tyreoglobulina jest glikoproteiną tworzącą koloid
wypełniający pęcherzyki. Jodki utleniają się do jodu
elementarnego pod wpływem tarczycowej peroksydazy, a
następnie jodują reszty tyrozylowe i w ten sposób wchodzą
w skład tyreoglobuliny.

• Wbudowanie jodu do tyrozyny ⇒ powstaje MIT

(monojodotyrozyna)

• MIT przyłącza drugi atom jodu ⇒ powstaje DIT

(dijodotyrozyna)

• Połączenie dwu cząsteczek DIT i odszczepienie

alaniny ⇒ powstaje tetrajodotyronina – T4
(tyroksyna)

• Połączenie MIT i DIT ⇒ trijodotyronina

• Magazynowanie hormonów: hormony magazynowane są

w koloidzie pęcherzyków, a polega to na tym, że komórki
T3 i T4 wchodzą w skład dużej cząsteczki tyreoglobuliny.

• Transport hormonów: tarczyca wydziela do krwi ok.

80

µ

g/dobę T4 (tyroksyny) i około 50

µ

g/dobę T3

(trijodotyroniny), które łączą się z białkiem tworząc tzw.
jod związany z białkiem. 95% jodu związanego z białkiem

jod związany z białkiem. 95% jodu związanego z białkiem
stanowi jod tyroksyny. Tyroksyna ma czas połowicznego
rozpadu t ½ około 6-7 dni i prawie cała jest związana z
białkami osocza tworząc formę nieaktywną. Trijodotyronina
na czas połowicznego rozpadu 2 dni i jest znacznie słabiej
związana z białkami osocza. Działanie T3 na komórki
organizmu jest silniejsze i krótkotrwałe, zaś T4 ma
działanie słabsze i trwające dłużej.

Czynniki zwi

ększające wydzielanie

hormonów

• hormon tyreotropowy (TSH) w przysadce –

sprzężenie zwrotne

• podwzgórzowy hormon uwalniający hormon

tyreotropowy z przysadki – TRH (Tyreoliberyna)

tyreotropowy z przysadki – TRH (Tyreoliberyna)

• zimno
• wazopresyna i adrenalina – działają dwufazowo

(początkowo zwiększają wydzielanie T3 i T4 do
krwi, natomiast wolne T3 i T4 krążące we krwi
hamują tworzenie się TSH)

Czynniki hamuj

ące wydzielanie hormonów

• długotrwały wzrost średniej temperatury otoczenia

• wzrost zawartości we krwi wolnych T3 i T4

• jod nieorganiczny wprowadzony w ilości ponad

• jod nieorganiczny wprowadzony w ilości ponad

10 razy większej niż w warunkach prawidłowych

• niedobór jodu nieorganicznego w pokarmach

poniżej 20

µ

g/ dobę

Tyreoliberyna (TRH)

• hormon podwzgórzowy,

• TRH jest hormonem działającym na

przysadkę, którego działanie polega na

przysadkę, którego działanie polega na
stymulowaniu przysadki do wydzielania
tyreotropiny (TSH)

Hormon tyreotropowy

(TSH)

• TSH działa głównie na gruczoł tarczowy – brak TSH

znacznie upośledza czynność tarczycy prowadząc nawet do
zaniku.

• Pod wpływem TSH zwiększa się masa i unaczynienie

tarczycy, zwiększa się ilość tyreoglobuliny.

• TSH odpowiada za zmiany metaboliczne w tkance tarczycy

• TSH odpowiada za zmiany metaboliczne w tkance tarczycy

– wzmaga gromadzenie jodu, pobudza syntezę (wszystkie
etapy) i uwalnianie hormonów tarczycy.

• Przy niedoborze TSH – występuje niedoczynność tarczycy,

przy nadmiarze nadczynność.

• TSH pochodzenia zwierzęcego pobudza ludzką tarczycę i

stosuje się to do celów leczniczych, stosowanie u ludzi jest
jednak ograniczone ze względu na powstawanie przeciwciał
unieczynniających lek.

Działanie hormonów tarczycy

• zwiększaj przemianę podstawową
• przyspieszają procesy spalania
• zwiększają zużycie tlenu
• podwyższają temperaturę ciała
• zwiększają zawartość glukozy we krwi
• zmniejszają stężenie cholesterolu ⇒ w wyniku przyspieszenia jego

• zmniejszają stężenie cholesterolu ⇒ w wyniku przyspieszenia jego

przemiany do kwasów tłuszczowych

• wpływają na mięsień sercowy: zwiększają pojemność minutową

serce, zwiększają szybkość krążenia, rozszerzają naczynia krwionośne
skóry, przyspieszają czynność serca oraz zużycie tlenu przez serce

• powodują wzrost przesączania kłębuszkowego, zwiększają

wydzielanie moczu

• biorą udział w prawidłowej czynności żołądka i jelit
• wpływają na OUN

Zastosowanie lecznicze:

• zmniejszona czynność gruczołu tarczowego (obrzęk

ś

luzowaty, kretynizm), wole obojętne.

• działania niepożądane: ze strony układu krążenia

(przyspieszenie czynności serca, napady dławicy piersiowej
– ze względu na zwiększenie zużycia tlenu przez serce,
zawał serca, blok przedsionkowo-komorowy), bezsenność,
bóle głowy, reakcje uczuleniowe

bóle głowy, reakcje uczuleniowe

• Przeciwwskazania: nadczynność tarczycy, choroba

niedokrwienna serca, inne zaburzenia ze strony serca,
nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, zmiany gruźlicze

• Preparaty: tyroidyna (Thyreoideum, tarczyca suszona) –

otrzymywana z gruczołów tarczowych bydła, owiec lub
ś

wiń – obecnie bardzo rzadko stosowana, preparaty czyste:

lewotyroksyna (L-Throxin, Eltroxin, Letrox, Eferox,
Euthyrox)

CHOROBY GRUCZOŁU TARCZOWEGO:

Nadczynność tarczycy

• Choroba Graves-Basedowa - przyczyną schorzenia są

procesy autoimmunologiczne przeciwciała między innymi
przeciw receptorom TSH, tyreoglobulinie, komórkom
pęcherzykowym. Pewna role odgrywa tu być może infekcja

pęcherzykowym. Pewna role odgrywa tu być może infekcja
wirusowa oraz uraz fizyczny lub psychiczny.

• Wole guzkowe toksyczne – choroba Plummera -

przyczyną nadczynności są: guzek lub guzki, wydzielające
nadmiar hormonów tarczycy niezależnie od TSH.
Wydzielanie to może być stałe lub okresowe.

Objawy kliniczne nadczynno

ści

• pobudzenie sympatyczne (kołatanie serca – nawet

niemiarowości)

• wzmożoną pobudliwość nerwową,

• bezsenność,

• trudność koncentracji,

• trudność koncentracji,

• drżenie rąk, wzmożona potliwość,

• nasilenie istniejącej już cukrzycy,

• uczucie gorąca (zła tolerancja ciepła),

• spadek masy ciała,

• biegunki,

Niedoczynno

ść tarczycy

• Objawy kliniczne: bóle wieńcowe, uczucie zimna,

ospałość, skłonność do depresji, słabe łaknienie, zła
przemiana materii, zaparcia, skłonność do tycia,
bradykardia, sucha skóra (tzw. objaw brudnych
kolan i łokci – br

ązowe zabarwienie, sucha skóra)

kolan i łokci – br

ązowe zabarwienie, sucha skóra)

LEKI PRZECIWTARCZYCOWE

• POCHODNE TIOURACYLU:

• TIOURACYL - znosi objawy nadczynności, obecnie nie

stosowany (agranulocytoza, żółtaczki)

• METYLOTIOURACYL - metylowa pochodna tiouracylu,

znacznie mniej toksyczny

• PROPYLOTIOURACYL (PROPYCIL) - najczęściej

• PROPYLOTIOURACYL (PROPYCIL) - najczęściej

używany preparat tiouracylowy, jak wszystki tiouracyle
dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, stosowany
w nadczynności, działanie tego leku uwidacznia się z
dużym opóźnieniem (do kilku tygodni). Po uzyskaniu
objawów zmniejszenia nadczynności stosuje się dawki
podtrzymujące

• BENZYLOTIOURACYL - różni się budową chemiczną,

działanie podobne jak propylotiouracyl

POCHODNE IMIDAZOLU:

• TIAMAZOL (METIZOL) - działanie

przeciwtarczycowe jest podobne jak tiouracylu,
jednak znacznie silniejsze, stosowany początkowo
w większych dawkach, które zmniejsza się po

w większych dawkach, które zmniejsza się po
uzyskaniu poprawy

• KARBIMAZOL- działanie zbliżone do

tiamazolu, lecz ok. 2 razy silniejsze. W
organizmie lek ten hydrolizuje do
metylomerkaptoimidazolu, wykazując dłuższe
działanie

DZIAŁANIA NIEPO

ŻĄDANE

• reakcje alergiczne

• mdłości, wymioty

• zaburzenia wątrobowe

• zaburzenia wątrobowe

• ewentualne powiększenie gruczołu tarczowego

INNE LEKI:

• Nadchloran potasu - posiada masę cząsteczkową zbliżoną

do jodków, więc konkuruje w tarczycy z jodkami i hamuje
wychwytywanie ich przez gruczoł tarczowy, działania
niepożądane: niedokrwistość, zaburzenia żołądkowo-
jelitowe, wysypki,

jelitowe, wysypki,

• SOLE LITU – stosowane, gdy inne leczenie jest

nieskuteczne.

JOD i JEGO ZWI

ĄZKI

• Wpływ jodu na syntezę hormonów tarczycy zależy

od jego dawki i czasu stosowania:

• Jednorazowe podanie małej dawki jodu nie wpływa

na czynność gruczołu tarczowego.

na czynność gruczołu tarczowego.

• Wielokrotne podawanie małych dawek jodu może

prowadzić do nadczynności gruczołu tarczowego.

JOD PROMIENIOTWÓRCZY

• stosowany doustnie lub dożylnie w postaci jodku sodu. Jod

promieniotwórczy wychwytywany jest przez tarczycę,
magazynowany, a potem uwalniany. Emitowane promienie
działają niszcząco na gruczoł tarczowy a działanie zależy od
zastosowanej dawki:

• małe dawki – zaburzają czynność tarczycy
• większe – niszczą część pęcherzyków gruczołu
• jeszcze większe – powodują całkowite zniszczenie koloidu
• Jod promieniotwórczy stosowany jest do: leczenia

nadczynności, nowotworów – przypadki nieoperacyjne,
prób diagnostycznych, gdy stan chorego lub brak jego
zgody uniemożliwia operację

TESTY DIAGNOSTYCZNE:

• Stężenia cholesterolu w surowicy:
• Prawidłowe stężenie cholesterolu wynosi 150-250-mg%. U chorych z

jawną nadczynnością stężenia cholesterolu bywa zmniejszone (nawet
do 100mg%), natomiast u chorych z niedoczynnością, zwłaszcza
pierwotną może być zwiększone (> 250mg%)

• Refleksografia: mierzenie fizjologicznego odruchu ze ścięgna

piętowego (Achillesa) – w stanie niedoczynności odruch ulega

piętowego (Achillesa) – w stanie niedoczynności odruch ulega
wydłużeniu; w stanie nadczynności jest skrócony - test ten ma
większe znaczenie w przebiegu niedoczynności niż nadczynności.

• Badanie rentgenowskie: (Rentgen klatki piersiowej)
• Wykonywane w przypadku podejrzenia wola zamostkowego lub

ucisku gruczołu tarczowego na tchawicę i przełyk, metodą tą można
również stwierdzić obecność zwapnień w gruczole tarczowym.

• Jodochwytność tarczycy – jodochwytność tarczycy oznacza się

po 24 lub 48h i po 72h. Test polega na podaniu pacjentowi
diagnostycznej dawki I

131

i wykonaniu po określonym czasie

pomiaru promieniowania nad tarczycą, porównując otrzymaną
wartość z promieniowaniem standardu. Otrzymany wynik określa
się w odsetkach.

• Scyntygrafia – jest to badanie rejestrujące wizualnie zarówno

wielkość gruczołu tarczowego jak i stopień gromadzenia
radioizotopu w poszczególnych częściach tarczycy; badanie to

radioizotopu w poszczególnych częściach tarczycy; badanie to
wykonuje się stosując technet lub

131

I.

• Test hamowania czynności gruczołu tarczowego (test Wernera)

– określa się wstępną jodochwytność tarczycy, następnie przez
kilka dni podaje się trijodotyroninę i ponownie określa
jodochwytność. Spadek jodochwytności poniżej 50% uprzedniej
wartości jest dowodem sprawności działania osi przysadkowo-
tarczycowej.

• USG tarczycy

Przytarczyce

• Parathormon – zwiększenie zawartości wapnia w

surowicy. Podawany pozajelitowo, najczęściej
podskórnie,

• Kalcytonina – zmniejszenie zawartości wapnia w

surowicy. Wskazanie – zatrucie witaminą D,

surowicy. Wskazanie – zatrucie witaminą D,
nowotwory kości, choroba Pageta. Podanie
kalcytoniny może powodować odczyny alergiczne

Hormony podwzgórzowe

Hormony podwzgórzowe

Ze wzgl

ędu na budowę chemiczną hormony można

podzieli

ć na:

peptydowe

i

białkowe

(głównie

hormony

podwzgórza i przysadki, glukagon, insulina),

steroidowe (hormony kory nadnerczy, hormony

płciowe)

pochodne aminokwasów (aminy katecholowe,

hormony gruczołu tarczowego, melatonina)

Hormony s

ą stosowane w przypadku:

leczenia substycyjnego – czyli braku lub

niedoborze w organizmie odpowiedniego
hormonu

hormonu

wykorzystaniu działania leczniczego

poszczególnych hormonów

HORMONY PODWZGÓRZOWE

(PRZEDPRZYSADKOWE)

• Tyreoliberyna (TRH) - hormon uwalniający

tyreotropinę (tyreoliberyna – TRH)

• Melanostatyna

• Gonadoliberyna (luliberyna i foliberyna)

• Gonadoliberyna (luliberyna i foliberyna)

• Somatostatyna (GHRIH)

• Somatorelina, somatoliberyna (GHRH)

• Kortykoliberyna

(CRH)

–

hormon

uwalniający kortykotropinę

Hormon uwalniaj

ący tyreotropinę

(tyreoliberyna - TRH)

• TRH jest tripeptydem pobudzającym uwalnianie

tyreotropiny (TSH – hormon pobudzający tarczycę) i
prolaktyny z neuronów przedniej części przysadki.

• wydzielanie TRH jest pobudzanie przez noradrenalinę, a

• wydzielanie TRH jest pobudzanie przez noradrenalinę, a

hamowane przez dopaminę.

• tyreoliberyna jest używana do celów diagnostycznych

(diagnostyka chorób gruczołu tarczowego, diagnostyka
akromegalii).

• Preparat - PROTIRELINA

Gonadoliberyna (GnRH) - hormon

pobudzaj

ący wydzielanie gonadotropin

• GnRH uwalniana jest pulsacyjnie z podwzgórza do przedniego płata

przysadki, gdzie zwiększa wydzielanie hormonów gonadotropowych

• pobudza uwalnianie przez przysadkę zarówno LH (głównie) jak i FSH

• zastosowanie: diagnostyka układu podwzgórze-przysadka-gonady,

wtórny brak miesiączki i niepłodność pochodzenia podwzgórzowego

wtórny brak miesiączki i niepłodność pochodzenia podwzgórzowego
u kobiet, opóźnione dojrzewanie płciowe, nowotwory
hormonozależne (rak gruczołu krokowego, rak sutka)

• syntetyczne pochodne hormonów uwalniających gonadotropiny:

Gonadorelina – Lutrelef (stosowana w diagnostyce niedoczynności
przysadki)

• Ganireliks (Antagon) – lek hamujący działanie gonadoliberyny

(działa antagonistycznie) - stosowany do uregulowania rozkojarzonej
regulacji hormonalnej w czasie leczenia bezpłodności

Somatoliberyna (GHRH) - hormon pobudzaj

ący

wydzielanie hormonu wzrostu

• zwiększa wydzielanie przez przysadkę somatotropiny (hormonu

wzrostu)

• głównym czynnikiem zwiększającym wydzielanie somatoliberyny jest

hipoglikemia (hipoglikemia insulinowa, podanie doustnych leków
przeciwcukrzycowych, głód, wysiłek fizyczny)

• Somatorelina (GHRH, Somatobiss) – otrzymywana syntetycznie –

• Somatorelina (GHRH, Somatobiss) – otrzymywana syntetycznie –

stosowana do oceny wydzielania hormonu przez przysadkę –
zwiększa wydzielanie hormonu wzrostu u osób z akromegalią i u osób
zdrowych, natomiast nie wykazuje takiego działania u osób z
niedoczynnością przysadki (w zakresie wydzielania hormonu
wzrostu)

• analogiem somatoreliny jest SERMORELINA (Geref, Groliberin) -

wykorzystywana do testów diagnostycznych oceniających
wydzielanie hormonu wzrostu.

Hormon hamuj

ący wydzielanie hormonu

wzrostu – somatostatyna (GHRIH)

• Wytwarzana w podwzgórzu
• Po przedostaniu się do przysadki hamuje wydzielanie hormonu

wzrostu

• Obecnie otrzymywana syntetycznie
• Działanie: hamuje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę,

hamuje wydzielanie endokrynne (insuliny, glukagonu), hamuje

hamuje wydzielanie endokrynne (insuliny, glukagonu), hamuje
wydzielanie enzymów trawiennych trzustki, hamuje wydzielanie soku
ż

ołądkowego w przewodzie pokarmowym, hamuje perystaltykę jelit i

ukrwienie trzewne

• Zastosowanie:
• Interwencyjne leczenie krwotocznych nieoperacyjnych przetok

ż

ołądka, dwunastnicy, jelita lub trzustki – kontrolować stężenie

glukozy we krwi

• Preparaty – Somatostatin-UCB, Stilamin,

Analogi syntetyczne:

Oktreotyd (Sandostatin)

• długo działający analog somatostatyny

• podobnie jak somatostatyna hamuje wydzielanie hormonu wzrostu,

insuliny, glukagonu, enzymów trawiennych trzustki, żołądka i jelit,

• zwiększa w jelitach wchłanianie płynów i elektrolitów.

• Stosowany w leczeniu akromegalii (nadmierne wydzielanie hormonu

wzrostu u osoby dorosłej) i krwawiących żylaków przełyku.

wzrostu u osoby dorosłej) i krwawiących żylaków przełyku.

• Lanreotyd (Somatuline PR)

• syntetyczny analog somatostatyny o właściwościach zbliżonych do

oktreotydu,

• hamuje wydzielanie hormonu wzrostu

• stosowany w leczeniu akromegalii (gdy po leczeniu operacyjnym lub

radioterapii nie nastąpiło zmniejszenie stężenia somatotropiny do
wartości prawidłowych)

Kortykoliberyna - hormon pobudzaj

ący

wydzielanie kortykotropiny (ACTH)

• Pobudza wydzielanie kortykotropiny (ACTH) i

β

-endorfiny w

przednim płacie przysadki

• Kortyzol, ACTH,

β

-endorfina są inhibiotorami wydzielania

kortykoliberyny

kortykoliberyny

• Stosowana w diagnostyce choroby Cushinga i innych zaburzeń

czynności nadnerczy

• Preparat - Corticorelin

P R Z Y S A D K A M Ó Z G O W A

Przysadka mózgowa składa się z trzech części:

• przedni płat przysadki (część gruczołowa)
• pośredni płat przysadki (określany jako część płata

przedniego)

przedniego)

• tylny płat przysadki

• Wydzielanie hormonów przedniej części przysadki

mózgowej jest regulowane przez hormony

podwzgórzowe uwalnianie do krążenia wrotnego

przysadki na zasadzie ujemnego sprzężenia

zwrotnego.

HORMONY PRZEDNIEJ CZ

ĘŚCI

PRZYSADKI

• KORTYKOTROPINA

• TYREOTROPINA

• GONADOTROPINY

• GONADOTROPINY

• PROLAKTYNA

• SOMATOTROPINA

KORTYKOTROPINA – ACTH

• kontroluje syntezę i uwalnianie hormonów kory nadnerczy (głównie

glikokortykosteroidów)

• wywiera działanie pozanadnerczowe (przy stosowaniu dużych

dawek): hipoglikemię, zmniejszenie ilości tłuszczów w wątrobie,
uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej,
zwiększenie zawartości wolnych kwasów tłuszczowych w surowicy

• nadmierne wytwarzanie ACTH prowadzi do rozwoju choroby

Cushinga

Cushinga

• niedobór ACTH prowadzi do zaniku kory nadnerczy
• stosowana w diagnostyce pierwotnej (przysadkowej ) niewydolności

kory nadnerczy

• guzach niszczących przysadkę, toksycznym zaniku nadnerczy, długim

leczeniu kortykosteroidami

• syntetyczne polipeptydy o działaniu ACTH – Synacten, Synacten

Depot

TYREOTROPINA (Thyreostimulin, TSH)

• Hormon przysadkowy pobudzający tarczycę do wytwarzania

hormonów (tyroksyny i trijodotyroniny)

• Tyreotropinę stosuje się przede wszystkim w leczeniu obrzęku

ś

luzowatego pochodzenia przysadkowego oraz w celach

diagnostycznych dotyczących czynności gruczołu tarczowego.

GONADOTROPINY

• GONADOTROPINA A - FSH

• u kobiet powoduje rozwój jajników, pobudza rozwój i dojrzewanie

pęcherzyków jajnikowych (Graafa) – pod wpływem samego FSH nie
dochodzi jednak do jajeczkowania (w tym celu potrzebna jest
obecność hormonu lutenizującego - LH), pobudza syntezę estrogenów
w komórkach ziarnistych, zwiększa aktywność aromatazy – enzymu

w komórkach ziarnistych, zwiększa aktywność aromatazy – enzymu
odpowiadającego za przekształcanie androgenów do estrogenów

• u mężczyzn FSH odpowiada za spermatogeneze

GONADOTROPINA B (Hormon

lutenizuj

ący, LH)

• u kobiet (LH) łącznie z FSH pobudza wydzielanie

estrogenów, dojrzewanie i pękanie pęcherzyków
jajnikowych oraz wytworzenie ciałka żółtego, pobudza
również ciałko żółte do wydzielania progesteronu.

również ciałko żółte do wydzielania progesteronu.

• u mężczyzn powoduje rozrost komórek śródmiąższowych

jąder oraz pobudza wydzielanie androgenów (testosteronu),
nie ma wpływu na spermatogenezę.

GONADOTROPINY POZAPRZYSADKOWE

• wydzielane są przez łożysko – gonadotropina łożyskowa
• wchłaniają się do krwi i podtrzymują czynność ciałka żółtego
• obecne są w moczu kobiet już po około 7 dniach po zapłodnieniu (w

kolejnych miesiącach ciąży ilość gonadotropiny łożyskowej rośnie
osiągając szczyt w 8-10 tygodniu, następnie zaczyna spadać)

• w lecznictwie dostępna jest gonadotropina łożyskowa otrzymywana z

• w lecznictwie dostępna jest gonadotropina łożyskowa otrzymywana z

moczu ciężarnych kobiet (Biogonadyl, Pregnyl, HCG).

• zastosowanie :

• bezpłodności spowodowanej brakiem jajeczkowania lub niedomogą

ciałka żółtego,

• w poronieniach nawykowych,
• w opóźnionym dojrzewaniu
• w zaburzeniach miesiączkowania
• w impotencji

• Gonadotropina surowicza jest gonadotropiną

otrzymywaną z surowicy źrebnych klaczy. Działanie
jej jest zbliżone do działania mieszaniny FSH i LH.
Zastosowanie jej jest podobne do gonadotropiny
łożyskowej (opóźnione dojrzewanie, poronienia,
bezpłodność).

PROLAKTYNA

• Prolaktynę wydzielają komórki laktotropowe przedniej części

przysadki, których ilość zwiększa się w czasie ciąży pod
wpływem estrogenów

• Główną funkcją prolaktyny u osób płci żeńskiej jest kontrola

produkcji

mleka

(prolaktyna

wpływa

pobudzająco

na

wydzielanie mleka przez uprzednio przygotowany estrogenami i

wydzielanie mleka przez uprzednio przygotowany estrogenami i
progesteronem gruczoł sutkowy).

• Prolaktyna nie wpływa na czynność ciałka żółtego.
• W niektórych stanach patologicznych oraz pod wpływem

działania wielu leków może dojść do znacznego nasilenia
wydzielania prolaktyny, co z kolei może powodować
niefizjologiczne wydzielanie mleka przez gruczoły sutkowe
(mlekotok) - zarówno u kobiet (które nie są i nie były w ciąży),
jak i u mężczyzn.

• Przyczyną mlekotoku mogą być guzy podwzgórza lub

przysadki (mlekotok może być jednym z pierwszych
objawów akromegalii lub jednym z objawów choroby
Cushinga). Mlekotok może również wystąpić w
niedoczynności tarczycy (pobudzające działanie TRH na
wydzielanie prolaktyny).

• Leki powodujace mlekotok:
• a)

α

-metylodopa,

• a)

α

-metylodopa,

• b)

neuroleptyki,

• c)

niektóre trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

• W mlekotoku stosuje się leki dopaminergiczne bromokryptynę

(Bromergon, Parlodel)

SOMATOTROPINA

• występuje ona w przysadce w stężeniach wyższych niż

którykolwiek inny hormon przysadki (wydzielanie
somatotropiny jest szczególnie wysokie u noworodka, w
wieku 4 lat spada do poziomu pośredniego, który następnie
utrzymuje się do okresu pokwitania, po którym następuje
dalszy jego spadek).

dalszy jego spadek).

• Somatropina – hormon wzrostu uzyskany metodą

inżynierii genetycznej

• Preparaty: Genotropin, Humatrop, Norditropin, Saizen,

Zomacton

Działanie

• współdziała z hormonami tarczycy, gonad i kory nadnerczy
• pobudza wytwarzanie przez wątrobę insulinopodobnych czynników

wzrostu (IGF) odpowiedzialnych za większość efektów
anabolicznych; głównym mediatorem jest IGF-1, dla którego
receptory występują w wielu typach komórek, głównie w wątrobie i
tkance tłuszczowej

• pobudza syntezę białek (działanie anaboliczne) oraz wychwyt

aminokwasów do wnętrza komórek (szczególnie w tkance
mięśniowej); mediatorem tych procesów jest IGF-1 działający na

aminokwasów do wnętrza komórek (szczególnie w tkance
mięśniowej); mediatorem tych procesów jest IGF-1 działający na
mięśnie szkieletowe oraz na tkankę chrzęstną w nasadach kości
długich, co wpływa na wzrost kości

• wpływa na metabolizm węglowodanów: w wysokich stężeniach

występuje

wczesny

efekt

„insulinopodobny”,

w

stężeniach

fizjologicznych efekt ten nie występuje (przeciwnie obserwuje się
efekty przeciwinsulinowe w późnej fazie działania)

• posiada

właściwości

lipolityczne

–

we

współdziałaniu

z

glikokortykosteroidami

Wpływ somatotropiny na gospodark

ę

w

ęglowodanową

• przejawia się zwiększeniem uwalniania glukozy z wątroby,

co prowadzi do zwiększenia stężenia glukozy we krwi.
Przedłużone stosowanie STH powoduje zwiększenie
wydzielania insuliny, co z kolei zwiększa zużycie glukozy
przez tkanki, nie prowadzi jednak do zmniejszenia
zawartości glukozy we krwi. Pod wpływem STH dochodzi

zawartości glukozy we krwi. Pod wpływem STH dochodzi
do zmniejszenia tolerancji węglowodanów, w związku z
czym hormon ten może nasilać objawy cukrzycy (wpływ
ten jest niewielki). Pojedyncze wstrzyknięcie STH może
jednak wywołać działanie insulinopodobne, ułatwiające
przenikanie glukozy do komórek.

Wpływ na gospodark

ę tłuszczową

• przejawia

się

zwiększeniem

lipolizy

i

zmniejszeniem

lipogenezy,

co

prowadzi

do

zwiększenia

zawartości

wolnych

kwasów

tłuszczowych.

• STH powoduje także nieznaczne zatrzymanie sodu,

• STH powoduje także nieznaczne zatrzymanie sodu,

potasu oraz fosforanów, bierze udział w wydzielaniu
mleka i spermatogenezie

Zaburzenia wytwarzania i działanie

kliniczne STH:

• NIEDOBÓR: karłowatość przysadkowa,

zespół Turnera

• NADMIAR: gigantyzm (u dzieci),

• NADMIAR: gigantyzm (u dzieci),

akromegalia (u dorosłych)

Zastosowanie lecznicze

• leczenie karłowatości pochodzenia

przysadkowatego.

• wyniszczeniu, odleżynach, rozległych

• wyniszczeniu, odleżynach, rozległych

oparzeniach, złamaniach kości w celu
pobudzenia odnowy tkanek (przyspiesza
gojenie ran pooperacyjnych).

• doping

TYLNA CZ

ĘŚĆ PRZYSADKI

MÓZGOWEJ

• WAZOPRESYNA

• OKSYTOCYNA

WAZOPRESYNA (hormon antydiuretyczny – ADH)

• ADH jest hormonem działającym głównie na gospodarkę

wodno-mineralną

(kontroluje

zawartość

wody

w

organizmie) - kontrola ta odbywa się poprzez działanie na
komórki dalszej części nefronu i cewki zbiorcze nerki.

• Jednym z głównych bodźców do uwalniania ADH jest

wzrost

osmolalności

osocza

(wywołujący

uczucie

wzrost

osmolalności

osocza

(wywołujący

uczucie

pragnienia) pobudzający osmoreceptory w podwzgórzu,
kolejnym jest zmniejszenie objętości krwi krążącej
(hipowolemia) pobudzające baroreceptory układu sercowo-
naczyniowego.

• Wydzielanie wazopresyny pobudzane jest również przez:

angiotensynę,

acetylocholinę,

niektóre

leki

(morfina,

fenobarbital)

• Zmniejszenie wydzielania ADH

powoduj

ą:

• norepinefryna

• norepinefryna

• środki

znieczulenia

ogólnego,

alkohol

etylowy

• Najważniejszym

schorzeniem

związanym

z

niedoborem lub brakiem ADH jest moczówka
prosta

–

stan

charakteryzujący

się

nagłą

nadprodukcją hipotonicznego moczu (wzmaga się
pragnienie, chory przyjmuje dużą ilość płynów
(polydypsja), czego konsekwencją jest znaczna
diureza; nerki tracą zdolność zagęszczana moczu, a

diureza; nerki tracą zdolność zagęszczana moczu, a
chlorek sodu jest zatrzymywany w organizmie)

• Moczówka prosta może być przysadkowa – kiedy

dochodzi do zmniejszenia stężenia ADH we krwi
krążącej lub nerkopochodna – kiedy dochodzi do
osłabionej odpowiedzi nefronu na fizjologiczne
stężenia ADH.

Działanie wazopresyny:

• działanie na nerkę

• działanie pozanerkowe – ADH powoduje skurcz

mięśniówki gładkiej, zwłaszcza w układzie
sercowo-naczyniowym,

• wpływa korzystnie na pamięć i uczenie się,

odgrywa rolę w funkcjonowaniu układu
współczulnego

Stosowane analogi wazopresyny:

• Desmopresyna (DDAVP) podawana zazwyczaj jako

aerozol donosowy; działa moczopędnie 12-krotnie silniej od
ADH, natomiast jej efekt wazopresyjny stanowi 0,4%
działania ADH.

• Lipresyna – ma podobną siłę działania do wazopresyny;

podaje się ją w postaci aerozolu donosowego.

podaje się ją w postaci aerozolu donosowego.

• Terlipresyna – podawana jest dożylnie. Wykazuje słabe

lecz długotrwałe działanie wazopresyjne i bardzo słabe
efekty antydiuretyczne.

• Felipresyna – jej działanie obkurczające naczynia

krwionośne wykorzystano do przedłużenia czasu działania
ś

rodków znieczulenia miejscowego

Kliniczne zastosowanie wazopresyny i jej

analogów:

• Leczenie moczówki prostej pochodzenia przysadkowego:

lipresyna, desmopresyna

• Wczesne leczenie krwawiących żylaków przełyku:

wazopresyna, terlipresyna, lipresyna

• Jako leczenie profilaktyczne (np. przed ekstrakcją zęba) w

hemofili: wazopresyna, desmopresyna (działa poprzez

hemofili: wazopresyna, desmopresyna (działa poprzez
swiększanie stżenia stężenia czynnika VIII)

• Felipresyna jest stosowana jako środek obkurczający

naczynia krwionośne łącznie ze środkami znieczulenia
miejscowego

• Desmopresyna jest podawana u starszych dzieci i

dorosłych z przetrwałym moczeniem mimowolnym.

Działania uboczne wazopresyny:

• W dawkach terapeutycznych działania

niepożądane są nieliczne. Dożylne podanie
wazopresyny może spowodować skurcz

wazopresyny może spowodować skurcz
naczyń wieńcowych i związany z nim ból
wieńcowy, często wywołuje też skurcze
jelit i macicy.

OKSYTOCYNA

• działanie na macicę – oksytocyna powoduje skurcz macicy,

powoduje wystąpienie regularnych, skoordynowanych skurczów, od
dna macicy w kierunku szyjki. Duże dawki powodują wzrost częstości
skurczów w taki sposób, że macica nie ulega całkowitemu
rozluźnieniu między poszczególnymi skurczami. Bardzo duże dawki
natomiast powodują skurcze długotrwałe, w wyniku których
zaburzony zostaje przepływ krwi przez łożysko, co może doprowadzić

zaburzony zostaje przepływ krwi przez łożysko, co może doprowadzić
do uszkodzenia lub śmierci płodu.

• inne działania – oksytocyna powoduje skurcz komórek gruczołu

sutkowego, co prowadzi do wystąpienia mlekotoku. Przy podawaniu
dożylnym oksytocyna rozszerza także naczynia krwionośne. Po
pozajelitowym zastosowaniu wysokich dawek oksytocyny może
wystąpić wazopresynopodobne działanie antydiuretyczne,
prowadzące do retencji wody.

• Oksytocyna stosowana w lecznictwie jest pochodzenia

syntetycznego. Jest używana głównie do pobudzenia
czynności porodowej, zwłaszcza do obkurczania macicy po
odejściu łożyska

• Działania niepożądane związane są głównie ze

stosowaniem zbyt dużych dawek. Może wystąpić silny (ale

stosowaniem zbyt dużych dawek. Może wystąpić silny (ale
przemijający) spadek ciśnienia tętniczego i związana z nim
tachykardia. Jeżeli oksytocynę podaje się w szybkim wlewie
dożylnym, może dojść do wystąpienia zmian w EKG pracy
serca oraz retencji wody w organizmach matki i płodu.

Szyszynka

• wytwarza

melatoninę.

Opóźnia

dojrzewanie

płciowe

–

działa

na

ośrodki

kontrolujące

wydzielanie gonadotropin. Kiedyś dzieci wiejskie
później dojrzewały niż miejskie. (elektryczność) –

później dojrzewały niż miejskie. (elektryczność) –
ś

wiatło osłabia czynność szyszynki.

• Melatonina - reguluje sen - wspomaganie

prawidłowego przebiegu snu wzmacnia
odporność, usuwa wolne rodniki.