Pedagogika ogólna

1

PODSTAWY PEDAGOGIKI

Część IV. Aksjologia i teleologia wychowania

IV. AKSJOLOGIA I TELEOLOGIA WYCHOWANIA

1.

Wyjaśnienia terminologiczne

2.

Od koncepcji wartości do koncepcji wychowania

3.

„Godność” – szczególną wartością
w wychowaniu

4.

Strategie wychowania do wartości

5.

Wartości podstawą norm wychowania

6.

Cele wychowania, ich rodzaje i funkcje

7.

Zasady i normy wychowania

8.

Podstawowe zagrożenia dla wartości i celów
wychowania

Axios – mający wartość

To:

filozoficzna nauka o wartościach, zajmująca się:

naturą wartości,

kryteriami wartościowania

i sprawą wartości najwyższych (summum bonum),

a także określona teoria wartości.

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

AKSJOLOGIA

Pedagogika ogólna

2

Lesław Pytka:

„w aksjologii pedagogicznej chodzi o sformułowanie i

uzasadnienie (lub przynajmniej usprawiedliwienie) określonych

zbiorów czy raczej systemów wartości składających się na

określony standard etyczny, zwany najczęściej ideałem

pedagogicznym, z którego wyprowadza się tzw. nadrzędne i

etapowe cele wychowania (ew. kształcenia)”.

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

System wartości

Ideał

pedagogiczny

Cele

wychowa

nia

AKSJOLOGIA PEDAGOGICZNA

Pojawia się w j. polskim od połowy XVII w.
Wcześniej posługiwano się słowem „dobro”
Słownik języka polskiego (1968): wartość to, „ile coś jest
warte; cecha przedmiotu, materiału, znaczenie, ważność”.

W. Tatarkiewicz:

niezmiernie trudno zdefiniować „wartość”

Własność rzeczy

Własność dodatnia bądź ujemna

Własność rozumiana szeroko (filozoficznie) lub wąsko
(gospodarczo)

Ogólnie, wg U. Schrade: „wartość – podstawowa kategoria
aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne i godne
pożądania, co stanowi cel ludzkich dążeń”

Różne hierarchie wartości

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

WARTOŚĆ

•

To, co cenne ≠/= to, co wartościowe?

•

Nie sposób zmusić do wartości – PODPROWADZAĆ

•

Urzeczywistniać w. – stwarzać warunki, w których owa
wartość może się pojawić w realnym kształcie w życiu
człowieka

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

Doświadczenie

wartości

Potrzeba obiektywizacji

wartości

Strona subiektywna

Strona obiektywna

Pedagogika ogólna

3

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

Teleos – cel

Teleologia wychowania:

określa zasady stanowienia ideałów i celów

wychowania, bada ich współzależności i warunki

wcielania w praktykę

TELEOLOGIA

Antropologia

Aksjologia

Teleologia

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

Pedagogika ogólna

4

1. WYJAŚNIENIA TERMINOLOGICZNE

S. Hessen

B.

Suchodolski

B.

Nawroczyński

Z.

Mysłakowski

S. Kunowski

U.

Ostrowska

J.

Kostkiewicz

I.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Materializm

•

Fizykalizm

•

Reizm

Konsekwencje pedagogiczne:

BIOLOGIZM PEDAGOGICZNY
TECHNIZYZM WYCHOWAWCZY

II.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

wartości

•

Wartości – akty psychiczne

•

Brak ponadindywidualnego
obowiązywania wartości

•

Filozofia: nominalizm, radykalizm
neopozytywistyczny

•

Wartości można opisać ale nie
mają one mocy wartościowania!!!

Konsekwencje pedagogiczne:

•

„ODWARTOŚCIOWANIE”
WARTOŚCI

•

SUBIEKTYWIZM
WARTOŚCIOWANIA

•

ZAMKNIĘCIE WARTOŚCI DO
SFERY INDYWIDUALNEJ – ale
czy tak nie jest?

Pedagogika ogólna

5

III.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Wartości istnieją obiektywnie ale są
zrelatywizowane do człowieka i jego
sytuacji życiowej (historycznej)

•

Akcent na warunki zewnętrze

•

Akcent na opis a nie na wartościowanie:
co było dobre/złe dla różnych grup ludzi

Konsekwencje pedagogiczne:

•

„ODWARTOŚCIOWANIE”
WARTOŚCI

•

‚DEMOKRATYZACJA” WARTOŚCI

IV.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Wartości istnieją obiektywnie tak jak inne
rzeczy

•

Odrzucenie ontycznej różności wartości od
świata rzeczy

•

Wartości to szczególne cechy przedmiotu,
tak jak inne cechy fizyczne czy biologiczne

•

Wartość = właściwość

wysokość

grubość

Konsekwencje
pedagogiczne:

•

ZGODA WYCHOWAWCZA
NA ISTNIENIE RÓŻNYCH
WARTOŚCI (CECH
OSOBY)

ANTROPOSFERA

V.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Wartości są obiektywne,
niezrelatywizowane do świata i czymś
swoistym

•

WŁAŚCIWE ZNACZENIE AKSJOLOGII

•

Wartości nie dają się sprowadzić do
własności fizycznych, czy psychicznych ale
są „zakotwiczone” w tym, co istnieje
obiektywnie

Konsekwencje pedagogiczne:

•

WARTOŚCI = WARTOŚCI

•

ZAJMUJĄ WAŻNE I WYJĄTKOWE
MIEJSCE W WYCHOWANIU

Pedagogika ogólna

6

VI.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Wartości są w świecie realnym ale są
również istotnościami idealnymi

•

Podział świata na: realny i idealny

•

Przewaga tego, co idealne nad tym, co
realne (lub odwrotnie)

Konsekwencje pedagogiczne:

•

ROZBICIE RZECZYWISTOŚCI

(np. na świat realny i wirtualny:
paralelne życie)

VII.

2. OD KONCEPCJI WARTOŚCI DO KONCEPCJI
WYCHOWANIA

Edukacja

wartości

•

Wartości są istotnościami wyłącznie
idealnymi

•

Rzeczywistość realna nie odgrywa żadnego
znaczenia

Konsekwencje pedagogiczne:

•

WARTOŚCI SĄ NIEOSIĄGALNE

•

WYCHOWANIE DO WARTOŚCI NIE MA SENSU

Czym jest godność?

Kowalski nareszcie otrzymał godne siebie
stanowisko.
Za męstwo w kampanii wojennej otrzymał godność
majora.
Przepraszam, jak pana godność?
Nie pozwalała mu na to jego godność.
Z trudnością, lecz osiągnęliśmy zgodę.
Niegodziwy władca.
Jej słowa ugodziły mnie w samo serce.
Godnie przeżyć życie.
Jak to zrobić bez utraty godności?

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ WARTOŚCIĄ

W WYCHOWANIU

Pedagogika ogólna

7

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ WARTOŚCIĄ
W WYCHOWANIU

G

O

D

N

O

Ś

Ć

osobista

osobowościowa

osobowa

Godność osobista

– wartość jaką jednostka

uzyskuje zazwyczaj wchodząc w relacje
społeczne.

Wymiar psychosocjologiczny.

Godność osobowościowa

– oparta o stosunek

człowieka do siebie samego. Poczucie wartości
władnej.

Wymiar psychologiczny.

Godność osobowa

– wartość człowieka jako

bytu i stworzenia.

Wymiar metafizyczny.

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ WARTOŚCIĄ
W WYCHOWANIU

Godność metafizyczna (ontyczna)

To, co święte w człowieku;
To, co bezapelacyjnie ważne;
„Iskra Boża”

Gravissimum educationis: „Wszyscy ludzie
jakiejkolwiek rasy, stanu i wieku mają jako
cieszący się godnością osoby nienaruszalne prawo
do wychowania …”. (p. 1)

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ WARTOŚCIĄ
W WYCHOWANIU

Pedagogika ogólna

8

Konsekwencje wychowawcze

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ WARTOŚCIĄ
W WYCHOWANIU

rozpoznanie

Godność
osobowa

podporządkowanie

Wnioski:

1.

„

Wychowanie

winno się opierać nie tyle na informowaniu lub

formowaniu drugiej osoby, co na

pokazywaniu, naprowadzaniu i

unaocznianiu

wychowankowi godności osobowej. Tylko tyle i aż

tyle”.

2.

„Tylko człowiek wychowuje człowieka”

– K. Twardowski

3.

Istotą wychowania

jest

samowychowanie

: wychowanek „sam

musi okryć wartość godności i rozpoznać jej obligującą do
działania moc”.

4.

Wychowawca

„może jedynie pomóc wychowankowi w tej

drodze”.

5.

Człowiek (dobrze) wychowany

– „to ktoś zdolny do odkrywania

tego, co ważne w człowieku i dla człowieka oraz do
postępowania zgodnie z tym szczególnym poznaniem”.

6.

Metoda wychowawcza –

ŚWIADECTWO

– „godność osobową

„ja” najlepiej ukazywać przez odniesienie do „ty” lub do osoby
trzeciej. Tylko metoda świadectwa doprowadza do
doświadczenia godności”.

3. „GODNOŚĆ” – SZCZEGÓLNĄ
WARTOŚCIĄ W WYCHOWANIU

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

Etapy procesu internacjonalizacji wartości:

informacja

transformacja

zaangażowanie

inkluzja

dynamizacja

Pedagogika ogólna

9

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

1.

Nie można mówić o procesie wychowania

bez wartości

2.

Ważne jest, by troskliwie, świadomie, właściwie

i w sposób uzasadniony wybierać wartości, które

chcemy kształtować u wychowanka

Strategie wychowania do wartości:

dysonansu

stymulacyjna

świadectwa

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

Strategia

dysonansu

Ideały, cele,

wartości

Własny system

wartości

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

Strategia

stymulacyjna

Pedagogika ogólna

10

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

Strategia

świadectwa

Personalny symbol

wartości

Mechanizm identyfikacji

4. STRATEGIE WYCHOWANIA DO WARTOŚCI

„Nie ma nic ważniejszego dla rozwoju osobowości
niż zetknięcie się z człowiekiem naprawdę
wielkim” – R. Guardini

„Każdy powinien spotkać w życiu człowieka
wielkiego formatu” – R. Guardini

„Współczesny świat nie potrzebuje nauczycieli ale
świadków a jeśli nauczycieli, to takich, którzy
będą świadkami” – Paweł VI

Strategia

świadectwa

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

co dla mnie

lepsze?

a co bardziej

wartościowe?

Pedagogika ogólna

11

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

w.

najwyższa

Wartość najniższa

W

ys

o

k

o

ś

ć

w

a

rt

o

śc

i

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

WSKAŹNIKI RANGI WARTOŚCI:

1.

wartość jest tym wyższa,

im trwalsza

2.

wartość jest tym wyższa, im mniej musi być

„dzielona”, aby wielu mogło w niej mieć swój

udział

3.

wartość jest tym wyższa, im głębsze

zadowolenie związane jest z jej odczuwaniem

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

Ale:

Uczeń zdolny ale przeciętnych możliwościach
intelektualnych:

motywować do pracy czy wprost przedstawić mu granice
rozwoju?

Drobna, jednorazowa kradzież:

sprawiedliwie ukarać czy litościwie wybaczyć?

Ogólnie:

gdy realizacja jednej wartości utrudnia

(uniemożliwia) realizację innej

Porównywanie wartości do skali

Pedagogika ogólna

12

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

Dwie próby rozwiązania problemu:

Roman Ingarden (1893-1970)

Wysokość bezwzględna wartości

Wysokość względna wartości

Nicolai Hartmann (1882-1950)

Porządek wysokości wartości

Porządek mocy wartości

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

Wartości wysokie:

•Wspaniałomyślność
•Poświęcenie
•Dzielność
•Heroizm
•Miłosierdzie
•szlachetność

Wartości mocne:

•Sprawiedliwość
•Uczciwość
•Poszanowanie życia
•Troska o życie
•Szacunek wobec

rodziców

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

MOC WARTOŚCI

W

Y

S

O

K

O

Ś

Ć

W

A

R

TO

Ś

C

I

WARTOŚCI NAJWYŻSZE = WARTOŚCI

NAJSŁABSZE

WARTOŚCI NAJMOCNIEJSZE = WARTOŚCI

NAJNIŻSZE

Pedagogika ogólna

13

5. WARTOŚCI PODSTAWĄ NORM WYCHOWANIA

Rozróżnienie dwóch wymiarów hierarchii wartości

ma istotne znaczenie dla możliwości formułowania norm

w pedagogice!

Wnioski:

Nie bądź tchórzem!

Bądź odważny!

Musisz być

bohaterem !

Normy wysokie

elitarne

zalecenia

Normy mocne

egalitarne

nakazy

6. CELE WYCHOWANIA, ICH RODZAJE I FUNKCJE

W. Okoń:

„pożądane i oczekiwane zmiany, jakie pod wpływem

respektowania odpowiednich metod, środków i

warunków kształtują się w osobowości wychowanka

w postaci poglądów, postaw, nawyków oraz innych

cech osobowości

H. Muszyński:

„stany rzeczy, których osiągnięcie przez zabiegi

wychowawcze jest postulowane”

6. CELE WYCHOWANIA, ICH RODZAJE I FUNKCJE

Rodzaje celów (wg B. Suchodolskiego):

bliskie

konkretne

szybka

realizacja

„fragmentary-

zacja życia”

dalekie

abstrakcyjne

długi proces

realizacji

„życiowa siła

nośna”

deklarowane

rzeczywiste

Pedagogika ogólna

14

6. CELE WYCHOWANIA, ICH RODZAJE I FUNKCJE

ideał wychowania jako cel:

zawsze pozytywny

służy wychowawcy

płaszczyzna teoretyczna

angażuje sferę

intelektualną wychowawcy

wzór osobowy jako cel:

może być pozytywny i

negatywny

służy wychowankowi

realne istnienie

angażuje sferę

emocjonalno-wolitywną

wychowanka

6. CELE WYCHOWANIA, ICH RODZAJE I FUNKCJE

FUNCJE CELÓW WYCHOWANIA:

stanowią punkt odniesienia
w wychowaniu

mają znaczenie regulacyjne

organizują treści, metody i formy

funkcja koordynująca

funkcja prospektywna

zapewniają trwanie wartości

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

„wszelka powinność musi być ufundowana w

wartościach, tzn. tylko wartości powinny lub nie

powinny zaistnieć” M. Scheler

„pewien moment powinności należy już do istoty

wartości” N. Hartmann

MOMENT AKSJOLOGICZNY

WARTOŚĆ

POWINNOŚĆ

Pedagogika ogólna

15

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

Zasady to:

Pewne

normy ogólne

odnoszące się nie do

konkretnego faktu wychowawczego, lecz do
wszystkich faktów i składników procesu
wychowania.

Normy trwałe

regulujące w sposób względnie

stabilny tok postępowania wychowawczego

Normy

przeznaczone wyłącznie

dla wychowawcy

realizującego celowo zorganizowany proces
wychowania

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

I. Normy

aksjologiczne

1. zasady

operacyjne

2. zasady

kierunkowe

3. zasady naczelne

II. Normy

teleologiczne

1. dot. wzmocnienia

pozytywnego

2. dot. wzmocnienia

negatywnego

3. dot. prewencji

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

I. 1. Zasady operacyjne:

poszanowania godności wychowanka

odwoływania się do doświadczeń wychowanka

stopniowania wymagań wychowawczych

konsekwencji wymagań wychowawczych

dyscyplinowania zachowań wychowanka

Pedagogika ogólna

16

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

I. 2. Zasady kierunkowe:

indywidualizacji oddziaływań wychowawczych

kształtowania środowiska wychowawczego

nauczania wychowującego

integracji oddziaływań wychowawczych

aktywizowania wychowanka do samowychowania

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

I. 3. Zasada naczelna:

wychowania

perspektywicznego

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

Pedagogika ogólna

17

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

II. 1. Zasady dot. stosowania środków
wzmocnienia pozytywnego:

1.

zasada motywowania wychowanka

2.

zasada sukcesu

1.

wychowanek nie działa jedynie dla nagród

2.

wychowanek zdobywa właściwą motywację

3.

wychowanek jest niezależny od dobrej woli i
upodobań wychowawcy

4.

zapobiega się ingerencji woli innych osób w życie
wychowanka

7. ZASADY I NORMY WYCHOWANIA

II. 2. Zasady dot. stosowania środków wzmocnienia
negatywnego:

1.

zasada naprawienia wszystkiego:

1.

ukarany powinien wiedzieć za co został ukarany

2.

kara powinna być odpowiednia do błędów

3.

kara powinna być sprawiedliwa

4.

kara powinna być związana z przekonaniem o
możliwości naprawienia wszystkiego

2.

zasada konkretnych następstw:

1.

naturalnych konsekwencji

2.

logicznych konsekwencji

3.

rzeczowych konsekwencji

8. PODSTAWOWE ZAGROŻENIA DLA WARTOŚCI
I CELÓW WYCHOWANIA

1. Zagrożenie ze strony pozytywistycznej
koncepcji nauki

Pedagogika ogólna

18

8. PODSTAWOWE ZAGROŻENIA DLA WARTOŚCI
I CELÓW WYCHOWANIA

2. Zagrożenie ze strony humanistycznej
koncepcji nauki

8. PODSTAWOWE ZAGROŻENIA DLA WARTOŚCI
I CELÓW WYCHOWANIA

3. Kryzys współczesnej filozofii wartości

Odejście od badań ontologii wartości – filozofia pokantowska

Zaliczanie problematyki aksjologicznej do problemów
pozornych – egzystencjalizm, pozytywizm

8. PODSTAWOWE ZAGROŻENIA DLA WARTOŚCI
I CELÓW WYCHOWANIA

4. Zagrożenie indyferentyzmu (kryzys człowieka)

Postawy człowieka

Postawa krytycznej

refleksji nad

wartościami

Ucieczka w przeszłość

Obojętność
i rezygnacja z myślenia

Pedagogika ogólna

19

8. PODSTAWOWE ZAGROŻENIA DLA WARTOŚCI
I CELÓW WYCHOWANIA

4’. „Ślepnięcie na wartości”

Warunki życia
Związki między wartościami

Zmienność świadomości aksjologicznej

„często traktuje się ją jako dowody zmienności i

subiektywności wartości. Jest to jednak nieporozumienie

polegające na przypisaniu zmienności przedmiotowi

poznawania, czyli samemu światu wartości, podczas gdy

faktyczne zmiany zachodzą w sposobie jego

doświadczenia”

U. Morszczyńska

Dziękuję za uwagę