20

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

Katedra Psychologii

Klinicznej i Sądowej,

Uniwersytet Śląski

w Katowicach
dr n. hum.

Bernadetta Izydorczyk

adiunkt

mgr Adriana

Rybicka-Klimczyk
absolwentka Wydziału

Pedagogiki i Psychologii

Uniwersytetu Śląskiego

w Katowicach

Środki masowego przekazu i ich rola

w kształtowaniu wizerunku ciała

u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet

polskich (analiza badań własnych)

Mass media and its influence on body image development among

Polish women in different age (authors’ own research)

Bernadetta Izydorczyk, Adriana Rybicka-Klimczyk

Słowa kluczowe:

mass media, obraz ciała, lęk-cecha, lęk-stan, EDI-2, EAT, teoria rozbieżności Ja

Key words:

mass media, body image, anxiety, EDI-2, EAT, self-discrepancy theory

Streszczenie:

Obraz własnego ciała jest kształtowany w dużym stopniu przez sygnały z otoczenia. Obecny

od wielu lat w kulturze zachodniej wizerunek kobiety, zwracający dużą uwagę na masę ciała i szczupłość syl-

wetki, jest silnie wzmacniany przez środki masowego przekazu, zwłaszcza telewizję. W Polsce i innych krajach

Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku obserwuje się wśród innych zmian kulturowych także zmianę ról spo-

łecznych pełnionych przez kobiety, ale także nasilenie zaburzeń psychicznych związanych z jedzeniem (anorek-

sja i bulimia). Celem badania było stwierdzenie, czy w poszczególnych grupach wiekowych polskich kobiet doszło

do zmian w wizerunku ciała oraz czy zmiany w obrazie ciała w badanych grupach wiekowych kobiet mogą być

uwarunkowane oddziaływaniem środków masowego przekazu. Badaniem objęto 140 kobiet (16–50 lat, średni

wiek 28,5 roku). Badano ocenę własnego ciała, postawy emocjonalne, behawioralne oraz społeczno-kulturowe przy

użyciu specjalistycznych, walidowanych kwestionariuszy. Analiza wyników pokazuje, że kobiety starsze mają bar-

dziej realistyczne postrzeganie własnego ciała oraz że istnieje liniowa zależność między wiekiem a strukturami Ja

w Teście Rysowania Sylwetki. Zaobserwowano dużą rozbieżność między Ja realnym i Ja idealnym w grupie ado-

lescentek. Najwyższe natężenie lęku-stanu zaobserwowano w grupie studentek i kobiet dojrzałych. Internaliza-

cja przekazów medialnych była najwyższa w grupie adolescentek i studentek. Paradoksalnie, osoby z największą

internalizacją przekazu medialnego cechują się największym zadowoleniem z własnego ciała. Według Autorów,

aby uniknąć zaburzeń psychicznych związanych z fałszywym postrzeganiem swojego ciała, konieczne są wielopo-

ziomowe działania edukacyjne – także w gabinecie lekarza rodzinnego.

Abstract:

Self body-image is shaped in large proportion by environmental signals. Low weight and thin body

shape as an ideal of woman has been promoted in Western culture for many decades, especially in mass-media like

TV. Dynamic change of social roles played by women and growing number of eating disorders (bulimia and ano-

rexia nervosa) have been observed in Poland and other Central and Eastern European countries since 1989. The

aim of the study was to assess whether self body-image in different age groups of Polish women changed in past years

and what is the level of influence of mass-media on it. 140 women (aged 16–50, mean age 28.5) participated in

the study. Body self-image perception, emotional, behavioral and socio-cultural attitudes as well as internalization

of mass-media communicates were assessed with special, validated questionnaires. The results showed linear rela-

tionship between age and body perception in Contour Drawing Test, giving more realistic image of body in group

of older women. Large discrepancy of perception of real-Self and ideal-Self was observed in group of adolescents.

The highest intensity of fear as a state was observed in young adults (students) and older women. Internalisation of

mass-media signals was strongest in young women (adolescents and students). Women with higher grade of inter-

nalisation had paradoxically highest level of self body-image satisfaction. The Authors believe that multiple educa-

tional activities on different levels (in Family Doctor’s office too) must be undertaken to avoid disorders bound to

false self body-image perception.

(Probl Med Rodz 2009;3(28):20–32)

Wstęp

Rozwój wizerunku ciała jest uwarunkowany

oddziaływaniem wielu czynników. Wśród nich

można wymienić zmienne osobowościowe, poznaw-

otrzymano:

05.09.2009 r. Przyjęto: 09.09.2009 r.

adres do korespondencji:

dr n. hum. Bernadetta Izydor-

czyk, Katedra Psychologii Klinicznej i Sądowej, Uniwersytet

Śląski w Katowicach, ul. Grażyńskiego 53, 40-125 Katowi-

ce; e-mail: [e-mail]

21

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

piękna”

6

. Internalizacja komunikatów medialnych

powoduje, że mit piękna staje się integralną częścią
kobiecej tożsamości, która w rzeczywistości zostaje
zredukowana do jej cielesnej powłoki. W konse-
kwencji kobiety skoncentrowane na własnym ciele
nie są w stanie swobodnie realizować swych potrzeb
i aspiracji zawodowych, bowiem liczy się przede
wszystkim wygląd, który wciąż jest podstawowym
kryterium ich oceny.

Sprzeczność komunikatów przekazywanych przez

mass media dotyczy nie tylko sfery intelektualnej
kobiet i wzorca urody, ale również lansowanego
przez kulturę ideału szczupłej sylwetki, który wiąże
się przede wszystkim z samodyscypliną wobec ciała
oraz kontrolowaniem emocji, głodu i seksualno-
ści. Według Bordo

7

dyskurs szczupłego ciała ma

podwójne znaczenie: jest efektywną formą dyscypli-
nowania tożsamości kobiet, a także jednym z naj-
bardziej efektywnych instrumentów różnicowania
ludzi, wytwarzania bariery ja–inni, my–oni. Poza
tym przymus posiadania we współczesnej kultu-
rze krajów wysoko uprzemysłowionych szczupłego
ciała jako źródła sukcesu w życiu wywołuje często
u kobiet poczucie nieadekwatności ich ciała do pro-
pagowanego i lansowanego wizerunku szczupło-
ści (chudości). Media przyczyniają się do wywoły-
wania u kobiet przepaści między ciałem idealnym
i własnym, co staje się źródłem ciągłego niepokoju
o wygląd i wagę ciała.

Kolejna sprzeczność, z jaką spotykają się kobiety

w komunikatach przesyłanych przez mass media,
dotyczy dyskursu jedzenia. W tych samych czasopi-
smach, które propagują szczupłość, stosowanie diet
czy środków odchudzających, równocześnie spotkać
można dziesiątki reklam wspaniałych restauracji,
a także setki atrakcyjnych przepisów kulinarnych
z kolorowymi zdjęciami. W konsekwencji kobiety
czytając te czasopisma i oglądając reklamy są jed-
nocześnie atakowane dwoma sprzecznymi typami
przekazu „jedz” i „nie jedz”. W pułapce dwóch dys-
kursów kobieta może czuć się całkowicie bezradna
– nie potrafi rozwiązać sprzeczności między zale-
ceniem panowania nad biologicznym pragnieniem
głodu po to, aby spełnić kulturowe oczekiwania
wobec wyglądu, a zaleceniem ulegania im po to,
aby zaspokoić podstawowe potrzeby

7

.

czo-behawioralne, intrapsychiczne, indywidualne

doświadczenia jednostki, wpływy społeczno-kultu-

rowe. Badania prowadzone na gruncie psychologii

społecznej wykazały istotne znaczenie czynników

społeczno-kulturowych dla procesu rozwoju i kształ-

towania się obrazu ciała. Czynniki kulturowe dostar-

czają norm, które wyznaczają standardy atrakcyjno-

ści oraz określają, jakie cech fizyczne są społecznie

cenione, a także jakie konsekwencje wiążą się z ich

posiadaniem lub brakiem

1

. Jak pokazują badania

Tiggemann, sygnały te są szeroko rozpowszechniane

i wzmacniane przez media

2,3

. Przekazy kulturowe

i medialne nie tylko tworzą i przekazują wartości

związane z atrakcyjnością, ale również wyrażają

oparte na płci kulturowej oczekiwania, które wiążą

„kobiecość” i „męskość” z pewnymi cechami fizycz-

nymi. Kultura przekazuje szereg informacji i spo-

sobów wywołania zmian w obrazie ciała, tak aby

odpowiadało ono standardom atrakcyjności i speł-

niało oczekiwania społeczne. Kulturowe wartości,

poprzez proces internalizacji, są przyswajane przez

poszczególne jednostki tworząc ich podstawowe

odniesienia do wizerunku ciała, a to z kolei decy-

duje o specyficznym sposobie ich interpretowania

i reagowania na zdarzenia życiowe

4

. Taki sposób

przekazywania wartości kulturowych powoduje, że

współczesna kobieta staje przed koniecznością roz-

wiązania sprzeczności, jaką jest jednoczesne speł-

nienie obowiązków i oczekiwań związanych z tra-

dycyjną rolą kobiety-matki i lansowaną w kulturze

rolą kobiety sukcesu.

Kolejna sprzeczność, z jaką spotykają się kobiety

w środkach masowego przekazu, dotyczy komu-

nikatów o charakterze tzw. podwójnego wiązania.

Z jednej strony, kobiety otrzymują komunikaty,

które popierają i wzmacniają kobiecą niezależ-

ność, aspiracje i realizację ambicji zawodowych.

W ten sposób propagowany jest przez media wzo-

rzec kobiety sukcesu, niezależnej i wykształconej,

która osiąga sukcesy w sferze publicznej i występuje

w rolach, które tradycyjnie uważane są za męskie.

Z drugiej zaś strony, komunikaty wysyłane przez

media promują i wartościują wzorzec kobiecej urody

i sylwetki ciała, który jest ściśle określony, narzuca

kobietom nakaz umartwiania się poprzez stosowanie

różnych diet, kosmetyków czy ideę fitness

5

. Kobiety

czerpiące informacje z tych komunikatów w efekcie

zostają poddane temu, co Wolf nazwała „terrorem

22

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

średnio przez 7 godzin dziennie, przy czym każdy

domownik ogląda TV przez 3–4 godzin dziennie.

Przez cały rok dzieci i młodzież poświęcają więcej

czasu na oglądanie TV niż na jakąkolwiek inną

czynność

2

.

Za pośrednictwem mediów dorośli oraz dzieci uczą

się ról płciowych. Filmowi bohaterowie prezentują

modele idealnego mężczyzny lub idealnej kobiety,

a także typowych przedstawicieli płci. Są oni zazwy-

czaj piękni i szczupli. Dorosłe kobiety oglądając

medialne ideały piękności często mówią, że modelki

są zdecydowanie za szczupłe. Można zatem sądzić,

że mają one świadomość, iż ciała modelek są niere-

alnie piękne, a ich fotografie zamieszczone w prasie

kobiecej podlegają obróbce komputerowej. Pomimo

to większość z nich dąży do zmiany własnej sylwetki

zgodnie z lansowanym przez media ideałem. Idealny

obraz ciała zostaje zinternalizowany przez młode

kobiety i staje się celem, do którego zmierzają przez

programowanie transformacji swojego ciała w taki

sposób, aby upodobnić się do obowiązującego stan-

dardu

9

. Ponadto chudość jako ideał kobiecego ciała

nie jest tylko pustym hasłem, ale częścią zespołu

przekazu kulturowego, który wiąże szczupłość

i atrakcyjność ze szczęściem i dobrą pozycją spo-

łeczną. Zaakceptowanie tego schematu kulturowego

– gdzie cielesność i szczupłość są szczególnie istotne

dla osiągnięcia sukcesu i pełni szczęścia – oznacza,

że ocena własnej wartości równa się ocenie własnej

atrakcyjności

2

.

Kolorowe magazyny są również źródłem informa-

cji dla dzieci. Z badań Field i współpracowników

10

wynika, że 25% uczennic wyższych klas szkoły

podstawowej czyta je średnio dwa razy w tygodniu.

Dziewczynki, które porównują swój wygląd z wyglą-

dem modelek, są z tych efektów porównań nieza-

dowolone i częściej koncentrują się na wadze włas-

nego ciała. Podobne reakcje obserwuje się zarówno

u nastolatków

11

, jak i u dorosłych

12

. Niektóre badania

pokazują jednak, iż porównania z idealnymi mode-

lami mogą prowadzić do wzrostu poziomu zadowo-

lenia, jeżeli tylko – zgodnie z zasadą podobieństwa

– kobiety dostrzegą, że ich wygląd nie odbiega od

obowiązującego standardu. Kluczem do zrozumie-

nia tych rozbieżności jest wskaźnik BMI. Im niż-

szy wskaźnik, tym większe zadowolenie z własnego

wyglądu po dokonaniu porównania z modelem ide-

alnym. Kobiety o średnim (19–23) i wysokim (>23)

Społeczno-kulturowe

mechanizmy wpływu na proces

internalizacji ideału szczupłej

sylwetki u współczesnych kobiet

Kultura masowa za pośrednictwem mass mediów

wylansowała społecznie pożądany ideał kobiecej

sylwetki ciała, który jest niemożliwy do osiągnię-

cia dla większości kobiet. Pomimo tej świadomości

wiele z nich podejmuje desperackie próby jego zdo-

bycia. Sytuacja, w jakiej znalazły się współcześnie

kobiety, jest niezwykle trudna, ponieważ są one stale

bombardowane sprzecznymi komunikatami wysy-

łanymi przez kulturę. Z jednej strony oczekuje się

od kobiety, aby była szczupła i sprawowała kontrolę

nad swoim ciałem, z drugiej strony jest zachęcana

przez środki masowego przekazu do nieograniczo-

nej konsumpcji. Taki przekaz kulturowy stawia

kobietę w sytuacji konfliktu pomiędzy jej natural-

nymi, biologicznymi popędami a społecznym przy-

kazem utrzymywania kontroli nad sobą i swoim cia-

łem. Kobiety przyswajają sobie i podporządkowują

się społeczno-kulturowym standardom głównie

poprzez mechanizm internalizacji, nacisk komuni-

katów medialnych, który wywierany jest przez efekt

częstości, z jaką kobiety oglądają na billboardach,

w reklamach i gazetach szczupłe sylwetki kobie-

cego ciała oraz poprzez zawartość informacyjną tych

komunikatów, które najczęściej łączą szczupłą syl-

wetkę z osobistym i zawodowym sukcesem. Media

posługując się powyższymi technikami wpływu

wyznaczają i decydują o standardach atrakcyjności

kobiecego ciała.

Środki masowego przekazu są silnym nośnikiem

socjokulturowego standardu atrakcyjności. Nie

mogą one samoistnie wywołać zaburzeń w obrazie

ciała, ale stanowią istotny czynnik ryzyka rozwoju

zaburzeń wizerunku ciała i w interakcji z innymi

zmiennymi (Body Mass Index, płeć, wpływ oto-

czenia rodzinnego, społecznego) mogą wywołać

zaburzenia w percepcji własnego ciała, a w dalszej

perspektywie przyczynić się do rozwoju zaburzeń

odżywiania się.

W krajach wysoko rozwiniętych środki masowego

przekazu są najpotężniejszym nośnikiem informacji

dotyczących standardów społeczno-kulturowych.

Badania mediów wykazują, że praktycznie każde

gospodarstwo domowe posiada telewizję, włączoną

23

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

BMI są z efektów porównań niezadowolone

9

. Model

rozwoju poczucia niezadowolenia z własnego ciała

Smolaka i Thompsona wyraźnie wskazuje, że płeć

i BMI są czynnikami, które mogą sprzyjać częst-

szemu pojawianiu się negatywnych komentarzy na

temat wyglądu ze strony rówieśników i rodziców.

Co więcej, mogą one również zwiększać ryzyko

molestowania seksualnego. Następne dwa ważne

elementy to niski poziom autonomii i skoncentro-

wanie się na wadze ciała oraz kształcie sylwetki. Jeśli

dodamy do tego wpływ mediów oraz modelowanie

jednostki przez otoczenie, to otrzymamy schemat

sprzyjający powstawaniu niezadowolenia z ciała

8

.

Ideał szczupłej sylwetki został wykreowany i zin-

ternalizowany przez społeczeństwo powojennych

Stanów Zjednoczonych. Przyczyną, dla której Ame-

rykanie zaczęli rozpowszechniać image szczupłego

ciała, było przekonanie, że społeczeństwo amery-

kańskie jest nadmiernie otyłe, posiada złe nawyki

żywieniowe oraz prowadzi niezdrowy tryb życia, co

w konsekwencji negatywnie wpływa na ich ciała oraz

osobowość. W rozszerzającej się panice, że Ameryka

stanie się fizycznie i psychicznie „otyła”, dieta i ćwi-

czenia zaczęły być traktowane jako swoiste pana-

ceum. Opracowano koncepcję idealnej wagi, która

miała zapewnić optymalne zdrowie. Uznano, że

instrumenty walki z nadwagą są łatwo dostępne, stąd

redukcja wagi była postrzegana przez pryzmat silnej

woli. Kult szczupłej sylwetki nabrał więc charakteru

egalitarnego

13

. W latach sześćdziesiątych ideologia

szczupłego ciała zaczęła nabierać coraz większego

znaczenia, szczególnie w odniesieniu do wyglądu

kobiet. Badania prowadzone przez Garnera i Gar-

finkela nad standardami atrakcyjności wykazały, że

w ciągu dwudziestu lat uległy one zmianie w jed-

nym kierunku – coraz szczuplejszej sylwetki ciała.

W rezultacie kobiety, które jeszcze dekadę wcześniej

uznawane były za szczupłe, dzisiaj zostałyby okre-

ślone jak „okrągłe”. Co więcej, szczupła sylwetka,

która jeszcze niedawno była wyłącznie atrybutem

modelek, dziś jest dominującym image dla dziew-

cząt ze szkół średnich i uniwersytetu

14

.

W krajach Europy Środkowej i Wschodniej ideał

szczupłej sylwetki rozpowszechnił się dopiero po

1989 roku. Badania porównawcze prowadzone

w krajach takich jak Polska

15

, Czechy, Węgry

i Austria

16

pod względem epidemiologii zaburzeń

odżywiania wykazały, że wskaźnik zachorowalności

na bulimię i anoreksję jest w tych krajach podobny

i nie różni się istotnie od wskaźnika zachorowal-

ności w krajach wysoko rozwiniętych, tj. USA czy

Wielkiej Brytanii. Zauważono natomiast inną, zna-

czącą różnicę. Okazało się, że pomimo iż wskaźnik

zachorowalności na zaburzenia odżywiania w kra-

jach Wschodu i Zachodu jest podobny, to najczęściej

chorują na nie dziewczyny ze szkół średnich i stu-

dentki. Potwierdziły to badania Katarzyny Wło-

darczyk-Bisagi, która przebadała za pomocą testów

EAT – Eating Attitudes Test i BIT – Bulimia Investi-

gatory Test dwie grupy Polek – studentki oraz kobiety

pracujące w fabrykach. Wyniki badań wykazały, że

u studentek poziom nasilenia objawów bulimicznych

i zaburzonych postaw wobec jedzenia był pięcio-

krotnie wyższy niż u kobiet pracujących w fabry-

kach

17

. Studentki stanowią zatem grupę wyższego

ryzyka zachorowalności na bulimię lub anoreksję

psychiczną, co wielu badaczy społecznych tłumaczy

nadmierną identyfikacją tych kobiet z napływają-

cymi z Zachodu wzorcami i standardami atrakcyj-

ności oraz lansowanym medialnie ideałem szczupłej

sylwetki. Ideał szczupłego ciała jest rozpowszech-

niany przede wszystkim przez media, które kreują

obraz pożądanej sylwetki, kształtu i wagi ciała.

Propagując określony model w tym zakresie dyscy-

plinują spojrzenie telewidza, tworząc powszechne

standardy i oczekiwania w tej sferze. Mają przy tym

oczywiście decydujący wpływ na postrzeganie włas-

nego ciała przez kobiety

13

. Analizy treści przekazów

z mass mediów wskazują, że przeciętna modelka,

tancerka lub aktorka jest szczuplejsza niż 95% popu-

lacji kobiet. Badania nad 33 programami w telewizji

amerykańskiej wykazały, że 69% postaci kobiecych,

które w nich występują, było bardzo szczupłych,

a jedynie 5% kobiet posiadało ciało z nadwagą. Obli-

czono również, że przeciętny amerykański telewidz

ogląda rocznie około 5260 przekazów dotyczących

pożądanej atrakcyjności kobiecego ciała, średnio 14

razy na dzień. Bez wątpienia istnieje „kumulacyjny

efekt” takich przekazów mający na celu zaszczepić

w umysłach młodych kobiet ideał szczupłego ciała.

Przekaz ten jest dodatkowo wzmacniany przez przy-

pisywanie szczupłym osobom takich pozytywnych

cech jak sukces, zdrowie, posiadanie kontroli czy

atrakcyjność seksualna

13

.

Zmiana standardów wyglądu kobiecego ciała

powoduje, że wzrasta liczba osób, które są postrze-

24

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

czasu i energii emocjonalnej kobiety. Kobieta, która
myśli głównie o wadze swojego ciała, jest w mniej-
szym stopniu zainteresowana edukacją, polityką
czy karierą. Hesse-Biber uważa, że nacisk ruchów
kobiecych na przełomie lat sześćdziesiątych i siedem-
dziesiątych na konieczność zwiększenia autonomii
i samorealizacji kobiet wywołał reakcję w postaci
dyscyplinowania kobiet w kierunku osiągania ide-
ału szczupłej sylwetki

13

.

Również Kilbourne uważa, że tyrania szczupłego

ciała jest bezpośrednio związana z dążeniem do ogra-
niczenia aspiracji kobiet w sferze posiadania władzy
społecznej. Rozpowszechnianie nieosiągalnych dla
większości kobiet ideałów i rytuałów ciała stanowi
reakcję na możliwość zmiany stosunków płci we
współczesnym społeczeństwie. Kilbourne uważa,
że problem ten należy rozważać przede wszystkim
w kontekście odpowiedzi dominującej męskiej ide-
ologii na zagrożenia, jakie niesie dla niej wyzwole-
nie kobiet. Kobieta, która skoncentrowana jest na
kontrolowaniu swojej wagi i wyglądu, ma mniej
autonomii. Badania wykazują, że jest ona społecznie
pasywna, pełna niepokoju, skłonna do niskiej samo-
oceny i hiperemocjonalna. W ten sposób dominu-
jące dyskursy neutralizują możliwość rozszerzenia
wpływów kobiet na sferę publiczną

13

.

W polskiej literaturze psychologicznej rzadko spo-

tykamy się z publikacjami, które badałyby i opi-
sywały wizerunek ciała wśród zdrowych kobiet,
u których nie postawiono diagnozy zaburzeń odży-
wiania się. Najczęściej przedmiotem zainteresowa-
nia badaczy są dziewczęta już chorujące na anorek-
sję czy bulimię psychiczną. Dlatego interesujące
wydało się przeprowadzenie badań na tzw. zdrowej
(niechorującej na anoreksję czy bulimię psychiczną)
populacji młodych kobiet polskich po to, aby pod-
jąć próbę naukowej weryfikacji wpływu wybranych
czynników socjokulturowych (szczególnie mass
mediów) na kształtowanie się właściwego w tej gru-
pie badawczej wizerunku ciała zdeterminowanego
obserwowanym w społeczeństwie terrorem piękna
(kultem chudości).

cele badania

Czy w poszczególnych grupach wiekowych

1.

polskich kobiet doszło do zmian w wize-
runku ciała?

gane jako otyłe. Z badań Meyersa i Biocci wynika,

że 95% kobiet nieposiadających zaburzeń odżywia-

nia przecenia wagę swojego ciała o około ¼, z czego

40% przecenia wielkość jednej z części swojego

ciała (policzki, talię, biodra, uda) o przynajmniej ½.

Z kolei Bordo podaje, że w przeprowadzonych

w 1984 roku badaniach 75% z 33 tysięcy kobiet

uważało, że są otyłe, mimo że jedynie 25% miało

nadwagę według standardów medycznych, a 30%

miało niedowagę. Występuje tu bardzo wyraźne zja-

wisko zaburzenia percepcji własnego ciała. Środki

masowego przekazu odniosły więc ogromny suk-

ces w promowaniu wizerunku szczupłego ciała.

Większość młodych Amerykanek, przeglądając się

w lustrze, widzi osobę z nadwagą i żywi przekona-

nie, że posiadanie idealnej szczupłej sylwetki stanowi

gwarancję życiowego sukcesu

13

.

Zgodnie z poglądami feministek, ideał szczupłej

sylwetki zmieniał się na przestrzeni czasu w zależno-

ści od społecznej, politycznej i ekonomicznej sytu-

acji kobiet oraz ról społecznych, które pełniły one

w systemie rodzinnym i społecznym. Jak spostrzegła

Wolf w latach dwudziestych, kiedy kobiety uzyski-

wały prawa wyborcze, nacisk na utrzymywanie diety

i szczupłej sylwetki był znacznie większy niż w latach

poprzednich, co potwierdzają analizy zawartości cza-

sopism i przekazów medialnych dotyczących diety

i zdrowego odżywiania się. Nieco później, w latach

pięćdziesiątych akceptacja bardziej krągłej sylwetki

była możliwa z uwagi na fakt, iż kobieta była w tym

czasie utożsamiana z gospodarstwem domowym.

Jednak gdy w okresie późniejszym zdecydowanie

zaczęła ona wchodzić w sfery aktywności zarezer-

wowane dotychczas dla mężczyzn, ideał kobiecego

szczupłego ciała znowu stał się obowiązujący

13

.

W latach sześćdziesiątych najsłynniejszą modelką

była super szczupła Twiggy, której ciało stało się sym-

bolem wyzwolenia od idei „kobiety-reproduktora”.

Z drugiej strony stanowiło ono jednak potwierdze-

nie kobiecej wiotkości i słabości. Media eksponowały

dziecięce cechy Twiggy, a w lansowanym przez nią

modelu kobiecości występowała swoista erotyzacja

roztrzepania, infantylizmu, bezradności, dziew-

częcości, braku kontroli i równowagi

13

. Podobne

stanowisko zajmuje Hesse-Biber. Uważa ona, że

ideał szczupłego ciała uosabia interesy patriarchatu.

Dążenie do jego uzyskania wymaga koncentro-

wania uwagi na diecie i pochłania ogromną ilość

25

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Czy zmiany w obrazie ciała w badanych grupach

2.

wiekowych kobiet są uwarunkowane oddzia-

ływaniem środków masowego przekazu?

charakterystyka badanej grupy

W badaniach wzięło udział 140 kobiet, wybranych

z populacji w wieku od 16 do 50 lat. Średnia wieku

badanych kobiet wyniosła 28,5 roku (SD=10,8),

a średnia wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI)

wyniosła 22,2 (od 15,4 do 34,3; SD=3,6). Zgodnie

z przyjętymi normami dla wskaźnika BMI w bada-

nej grupie 5% kobiet jest wychudzonych (N=7), 6%

ma niedowagę (N=9), 69% utrzymuje wagę w nor-

mie (N=97), 16% ma nadwagę (N=23), a 2% to

kobiety otyłe (N=4). Badaną grupę 140 polskich

kobiet analizowano pod względem weryfikowanych

zmiennych, dzieląc je umownie na pięć podgrup.

Kierowano się kryterium rozwojowym i zadaniami

związanymi z rozwojem i zróżnicowanymi rolami

społecznymi u dorastającej dziewczyny i kobiety.

Były to: adolescentki, młode dorosłe – studentki

pozostające w sytuacji uczenia się, zdobywania wie-

dzy i pozostawania na utrzymaniu rodziców, rów-

nie młode kobiety z tzw. wczesnej dorosłości, ale

pozostające w innej sytuacji społecznej w związku

z podjętą już samodzielnością i pracą zawodową,

średnia dorosłość, tzw. wiek dojrzały kobiet pracu-

jących i wychowujących swoje dzieci, jak i późna

dorosłość, gdzie średnia wieku kobiet wyniosła 46

lat i wiązała się z innymi zadaniami życiowymi

(dojrzałość zawodowa, rodzinna, związana z psy-

chologiczną problematyką bilansu życiowego, tzw.

pustego gniazda w związku z separacją od własnych

dzieci). W związku z tym z 140-osobowej badanej

grupy kobiet wyodrębniono w celach dokonania

analizy porównawczej 5 podgrup (Tabela I). Grupę

I stanowiło 26 adolescentek (średnia wieku 17,4

roku – w codziennym funkcjonowaniu dominacja

roli córki i uczennicy), grupę II tworzyło 53 „mło-

dych dorosłych” w całości pozostających w systemie

edukacji szkół wyższych (średnia wieku 22,07 roku

– dominacja roli studentki, dziewczyny w związku

partnerskim), grupa III to 10 kobiet tzw. wczesnej

dorosłości (młode kobiety pracujące, posiadające już

co najmniej jedno dziecko, w tej podgrupie znala-

zły się kobiety w wieku 26 do 30 lat), grupa IV to

22 kobiety w tzw. średniej dorosłości (średni wiek

badanych kobiet wynosił 34,3 roku), a grupa V to

29 kobiet z tzw. późnej dorosłości (średni wiek w tej

grupie wynosił 46,5 roku).

Materiał i metoda badania

Celem odpowiedzi na pytanie badawcze, czy

w poszczególnych grupach wiekowych polskich

kobiet doszło do zmian w wizerunku ciała, doko-

nano pomiaru zmiennej wizerunku ciała w jej

wymiarze poznawczym, emocjonalnym i behawio-

ralnym w zróżnicowanych wiekowo 5 podgrupach

kobiet. W dalszej kolejności weryfikowano wpływ

środków masowego przekazu na wizerunek ciała

w badanych podgrupach.

Pomiaru poznawczego i emocjonalnego wymiaru

wizerunku ciała w poszczególnych grupach wie-

kowych kobiet dokonano posługując się kilkoma

narzędziami. W wymiarze poznawczym analizie

jakościowej poddano charakterystykę struktury Ja

cielesnego (Ja realne, Ja idealne i Ja powinnościowe)

oraz istniejące pomiędzy nimi rozbieżności w zależ-

ności od tego, jakiej z pięciu podgrup kobiet doty-

czą. Zbadano je Testem Sylwetek (Contour Drawing

Rating Scale – CDRS) opracowanym przez Thomp-

sona i Graya

18

. Test przedstawia 9 sylwetek kobie-

cych i męskich, które uporządkowane są od bardzo

szczupłych do bardzo otyłych. Zadaniem osób bada-

nych jest wskazanie postaci, która odzwierciedla ich

aktualną sylwetkę ciała, postaci, która przedstawia

idealną sylwetkę ciała oraz postaci, która przedsta-

wia sylwetkę ciała, jaką powinna posiadać kobieta.

Tabela I. Charakterystyka badanych grup kobiet polskich według kryterium wieku i BMI

nazwa grupy

grupa i

adolescencja

(n=26)

grupa ii

Młody dorosły

(n=53)

grupa iii

Wczesna dorosłość

(n=10)

grupa iV

Średnia dorosłość

(n=22)

grupa V

Późna dorosłość

(n=29)

M

SD

M

SD

M

SD

M

SD

M

SD

Wiek w latach

17,40

1,12

22,07

1,38

21,47

1,04

34,3

3,17

46,50

3,16

BMI

19,04

1,77

20,98

2,19

21,47

2,89

23,03

2,34

26,90

3,20

26

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

Uzyskane wyniki pozwalają określić stopień rozbież-

ności pomiędzy Ja idealnym, Ja realnym i Ja powin-

nościowym oraz preferowane przez kobiety i męż-

czyzn sylwetki ciała

18

. Autorki, stosując test sylwetek

do badań własnych, dokonały analizy jakościowej

otrzymanych wyników badań, poddając je potem

analizie statystycznej. Nie porównywano otrzy-

manych danych z populacją, a wyniki odnoszono

wyłącznie do badanej grupy osób.

Pomiaru wymiaru emocjonalnego wizerunku ciała

dokonano diagnozując: poziom niezadowolenia

z ciała, wykorzystując w tym celu Skalę Niezado-

wolenia z Ciała (Body Dissatisfaction – BD), Inwen-

tarz Zaburzeń Odżywiania (Eating Disorder Inven-

tory) autorstwa Garnera, Olmsteda i Polivy)

19

oraz

poziom nasilenia lęku wobec wyglądu swojego ciała.

Wykorzystano w tym celu Skalę Lęku-Cechy i Lęku-

Stanu Kwestionariusza Lęku-Stanu i Leku-Cechy

Wobec Wyglądu Fizycznego PASTAS (Physical

Appearance State and Trait Anxiety Scale) w opraco-

waniu Thompsona

18

. Skale te nie posiadają polskich

norm, dlatego otrzymane dane poddano analizie

jakościowej, nie dokonując porównań z populacją.

W instrukcji kwestionariusza prosi się osoby badane,

aby określiły, w jakim stopniu czują się aktualnie

(lęk-stan) / generalnie (lęk-cecha) zaniepokojone

wyglądem i częściami swojego ciała. Badani muszą

ustosunkować się i określić stopień nasilenia lęku

w odniesieniu do szesnastu części ciała: pierwsze sie-

dem stwierdzeń dotyczy dolnych partii ciała, które

kojarzone są z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej

(uda, pośladki, biodra, talia, brzuch, nogi i jędr-

ność mięśni), osiem kolejnych dotyczy części ciała,

które najczęściej nie są spostrzegane jako otyłe (uszy,

usta, dłonie, ręce, czoło, szyja, podbródek, stopy).

Badani odpowiadają przy użyciu pięciostopniowej

skali Likerta

20

.

Pomiaru wymiaru behawioralnego (wyodrębniono

dwie zmienne: dietę i aktywność fizyczną) dokonano

posługując się Skalą Diety Kwestionariusza Postaw

wobec Jedzenia

21

(Eating Attitudes Test – EAT)

Garnera i Garfinkela oraz Skalą Ćwiczeń Fizycz-

nych Kwestionariusza Zachowań Wobec Ciała

22

,

który został opracowany na potrzeby prowadzonych

badań. Skala Ćwiczeń Fizycznych obejmuje 9 punk-

tów, których treść została sformułowana w oparciu

o kryterium częstości i ilości uprawianych ćwiczeń

oraz kompulsji, która w tym przypadku rozumiana

jest jako przymus do wykonywania określonej liczby

i rodzaju ćwiczeń z lęku przed przybraniem na

wadze. W celu określenia walorów psychometrycz-

nych skali przeprowadzono badania pilotażowe na

grupie 140 kobiet. W badaniu zastosowano ana-

lizę czynnikową, która pozwoliła na wyodrębnie-

nie macierzy czynnikowej oraz wartości ładunków

dla poszczególnych punktów. Współczynnik rze-

telności

α Cronbacha dla tej skali osiągnął wartość

0,86. Ze względu na zadowalające wyniki Skala

Ćwiczeń Fizycznych została wykorzystana w dal-

szych analizach.

Pomiaru stopnia oddziaływania środków maso-

wego przekazu na kształtowanie się wizerunku ciała

w badanej grupie 140 polskich kobiet dokonano

posługując się Kwestionariuszem Postaw Socjokul-

turowych Wobec Wyglądu Fizycznego Thompsona

i Heinberga

23

.

SATAQ (Sociocultural Attitudes Towards Appear-

ance Questionnaire) został opracowany przez autorów

w 1995 roku w celu pomiaru stopnia internalizacji

i świadomości standardów atrakcyjności promowa-

nych przez środki masowego przekazu

3

. Kwestiona-

riusz składa się z 24 punktów, które są przyporządko-

wane do trzech skal: (1) Skali Internalizacji, (2) Skali

Presji, (3) Skali Informacji. Skala Internalizacji bada

świadome bądź nieświadome przyswajanie standar-

dów atrakcyjności kobiecego ciała, które określane

są przez wzorce społeczno-kulturowe i promowane

przez środki masowego oddziaływania, takie jak

mass media, reklama. Skala Presji bada siłę wpływu

informacji zawartych w komunikatach medialnych

na proces kształtowania się wizerunku ciała, nato-

miast Skala Informacji definiowana jest jako wia-

domość pod postacią komunikatu dźwiękowego

i/lub wizualnego, która posiada swojego nadawcę

i odbiorcę, a jej podstawową rolą jest wpływ na

osąd i zachowanie odbiorcy

18

. Badani odpowiadają

na stwierdzenia kwestionariusza za pomocą pięcio-

stopniowej skali Likerta, gdzie 1 oznacza zdecydo-

wanie nie zgadzam się, a 5 zdecydowanie zgadzam

się. Standaryzacja testu została przeprowadzona

przez Thompsona, Smolaka i współpracowników

na grupie 150 studentek. Współczynnik rzetelności

α Cronbacha osiągnął wartość na poziomie 0,9118.

Kwestionariusz SATAQ nie posiada polskich norm

i standaryzacji. W celu określenia wartości dla wyni-

ków wysokich i niskich przeprowadzono badania

27

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

pilotażowe na grupie 140 kobiet. Zastosowane sta-

tystyki pozwoliły określić normy dla wszystkich

trzech skal. W Skali Internalizacji wynik wysoki

otrzymują osoby, które uzyskały powyżej 21 punk-

tów, w Skali Informacji wynik wysoki otrzymują

osoby, które uzyskały 28 punktów i więcej, a w Skali

Presji wysoki wynik odnotowuje się powyżej 18

punktów.

Wyniki

Analiza wyników badania (Tabela II) przedsta-

wia nam różnice w wizerunku ciała w zależno-

ści od wieku badanych kobiet. Wizerunek ciała

jest zmienną złożoną opisywaną w wielu wymia-

rach. W pierwszej kolejności poddano interpretacji

poznawczy wymiar obrazu ciała, który zbadano za

pomocą Testu Sylwetek. Wyniki testu ujawniły ist-

nienie liniowej zależności pomiędzy wiekiem kobiet

a strukturami Ja. Rycina 1 szczegółowo obrazuje róż-

nice między średnią strukturą Ja a wiekiem bada-

nych kobiet.

Wraz z wiekiem kobiet rośnie natężenie zmiennej

Ja realne, Ja idealne i Ja powinnościowe. Wynika

z tego, że im starsze są kobiety, tym bardziej są świa-

dome rzeczywistego wyglądu swojego ciała, ideału

kobiecej sylwetki, do którego dążą oraz tego, jak

powinna wyglądać ich sylwetka zgodnie z obowią-

zującymi w kulturze standardami atrakcyjności.

Najniższe wyniki uzyskały kobiety młode: ado-

lescentki i tzw. młode dorosłe – studentki z pod-

grupy II. Niską świadomość rzeczywistego wyglądu

swojego ciała (Ja realne) u adolescentek i studentek

z podgrupy II można tłumaczyć teorią samoobiek-

tywizacji, która zakłada, że ciągła koncentracja na

wyglądzie wpływa negatywnie na percepcję sygna-

łów płynących z wnętrza organizmu. Tym samym

zmniejsza się świadomość wnętrza ciała i dla doj-

rzewających dziewcząt zaczyna liczyć się jedynie

zewnętrzna powłoka.

Analizie jakościowej i statystycznej poddano rów-

nież rozbieżności pomiędzy Ja idealnym, Ja realnym

i Ja powinnościowym w stosunku do własnego wize-

runku ciała u badanych kobiet i dziewcząt. Wyniki

badania w tym zakresie przedstawione zostały

w Tabeli IV. Najwyższy stopień rozbieżności Ja

o charakterze życzeniowym (Ja realne / Ja idealne)

odnotowano w grupie adolescentek (podgrupa I)

i studentek (podgrupa II). Rozbieżność tego typu

Tabela II. Charakterystyka wyników badania w zakresie wartości średnich rang zmiennych wizerunku ciała

(Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe i rozbieżności między nimi) w poszczególnych grupach bada-

nych kobiet. N=140

grupa badanych

kobiet i ich wiek

i

16–19 lat

ii

20–25 lat

iii

26–29 lat

iV

30–39 lat

V

40–50 lat

chi

2

df

p

ŚR

EDN
IA

R

ANG

N

26

53

10

22

29

Ja realne

41,61538

64,0566

66,25

76,56818

105,0345

37,10746

4

0,001

Ja idealne

44,15385

63,32075

56,55

83,18182

102,431

36,16575

4

0,001

Ja powinnościowe

42,57692

69,9717

68,55

77,5

91,86207

22,93394

4

0,001

Ja realne /

Ja idealne

86,42

74,73

62,90

71,64

50,26

16,17407

4

0,003

Ja realne /

Ja powinnościowe

55,76923

63,68868

65,5

75,22727

94,2931

16,17337

4

0,003

Niezadowolenie

z ciała

82,46154

62,25472

64,55

67,31818

79,31034

6,245414

4

0,182

Lęk-cecha

50,11538

80,83962

51,5

72,38636

75

13,57379

4

0,009

Lęk-stan

53,55769

78,49057

47,8

76,40909

74,43103

11,27372

4

0,024

Dieta

77

64,79245

41,4

70,97727

80,77586

10,64767

4

0,031

Ćwiczenia

fizyczne

66,98077

71,78302

66,23

77,68182

67,32759

1,56563

4

0,815

28

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

może stać się źródłem przeżywania emocji o charak-

terze depresyjnym, takich jak smutek, przygnębienie,

zniechęcenie i niezadowolenie

24

. Badania przepro-

wadzone przez Thompsona i Altabe ujawniły taką

zależność

25

. W badaniach autorskich w podgrupie

I, tj. adolescentek, odnotowano najwyższy poziom

niezadowolenia z ciała, przy czym hipoteza mówiąca

o zależności pomiędzy wiekiem kobiet a niezado-

woleniem z ciała okazała się nieistotna statystycz-

nie. Na tej podstawie trudno jest wnioskować, czy

wysoki poziom niezadowolenia z ciała u nastolatek

ma swoje podłoże w dużej rozbieżności pomiędzy

Ja realnym a Ja idealnym.

Drugi typ rozbieżności pomiędzy strukturami Ja

nazywany jest rozbieżnością powinnościową i doty-

czy Ja realnego oraz Ja powinnościowego. Aktywa-

cja rozbieżności Ja o charakterze powinnościowym

wytwarza dyskomfort emocjonalny w postaci syn-

dromu chronicznego dystresu obejmującego emocje

lękowe: obaw, niepokoju, napięcia, zdenerwowania,

a także jest wskaźnikiem motywacji lękowej, która

hamuje samorealizację podmiotu i pozytywną moty-

wację osiągnięć

24

.

W badanej próbie 140 osób najwyższy stopień roz-

bieżności o charakterze powinnościowym odnoto-

wano w podgrupie V, tj. najstarszych kobiet w wieku

od 40 do 50 lat. Analiza statystyczna ujawniła rów-

nież wysokie natężenie lęku-cechy i lęku-stanu

w tej podgrupie badanych. Uczucie napięcia i nie-

pokoju dotyczyło głównie tych części ciała, które

kojarzone są z odkładaniem się tkanki tłuszczowej

(brzuch, talia, mięśnie) oraz z częściami ciała, które

z wiekiem tracą jędrność i elastyczność (czoło, dło-

nie, podbródek, szyja, ręce). Ta grupa kobiet była

również najsłabiej zmotywowana do podejmowa-

nia działań modelujących sylwetkę ciała, jak na

przykład ćwiczenia fizyczne, co można tłumaczyć

działaniem motywacji lękowej powstałej na skutek

dużej rozbieżności o charakterze powinnościowym.

Podsumowując, im większa jest rozbieżność pomię-

dzy Ja realnym a Ja powinnościowym, tym słabsza

jest motywacja osiągnięć i chęć do podejmowania

działań o charakterze korygującym sylwetkę ciała

u dojrzałych kobiet.

W wymiarze emocjonalnym obrazu ciała badano

poziom niezadowolenia z ciała oraz nasilenie lęku-

cechy i lęku-stanu. Zależność pomiędzy wiekiem

kobiet a poziomem niezadowolenia z ciała okazała

się nieistotna statystycznie, niemniej jednak analiza

jakościowa wyników sugeruje, że najbardziej nieza-

dowolone z ciała były adolescentki z podgrupy I,

młode kobiety – studentki z podgrupy II oraz badane

kobiety podgrupy V znajdujące się pomiędzy 40 a 50

rokiem życia. Analizy statystyczne ujawniły również

istnienie zależności pomiędzy wiekiem kobiet a nasi-

leniem lęku-cechy i lęku-stanu. Natężenie leku jako

Rycina 1. Różnice średnich struktury Ja w zależności od wieku badanych 140 polskich kobiet

16–19

0

20

40

60

80

100

20–25

26–29

30–39

40–50

W

ar

to

śc

i ś

re

dn

ich r

an

g

Wiek kobiet

Ja realne

Ja idealne

Ja powinnościowe

120

Struktura „JA”

29

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

aktualnie istniejącego stanu okazało się wyższe niż

lęku-cechy. Najwyższe natężenie lęku-stanu odnoto-

wano w podgrupie II (studentek) i podgrupie V tzw.

dojrzałych kobiet. Badane podgrupy kobiet także

różniły się pod względem obszarów ciała, których

wygląd budził uczucie napięcia i niepokoju. Źródłem

tych emocji były głównie dolne partie ciała, w któ-

rych gromadzi się tkanka tłuszczowa i które są spo-

strzegane przez kobiety jak otyłe, czyli uda, biodra,

brzuch, talia, pośladki. Uwagę zwraca również fakt,

że analiza statystyczna ujawniła istnienie zależności

pomiędzy wiekiem kobiet a częściami ciała, które nie

są związane z odkładaniem się tkanki tłuszczowej,

takimi jak: czoło, szyja, podbródek, ręce i dłonie.

Istnienie tej zależności można tłumaczyć procesami

starzenia się ciała. Wraz z wiekiem kobiet ich ciało

traci elastyczność i jędrność, a pierwsze oznaki sta-

rzenia najczęściej są najbardziej widoczne na twarzy

(czoło) i w jej okolicach (szyja, podbródek).

Analiza wyników zawartych w Tabeli II oraz

Tabeli III wskazała, że najwyższą średnią w skali

internalizacji komunikatów medialnych (świado-

mego bądź nieświadomego przyswajania standar-

dów atrakcyjności kobiecego ciała, które określane

są przez wzorce społeczno-kulturowe i promowane

przez środki masowego oddziaływania jak mass

media czy reklama) uzyskały dziewczęta (adole-

scentki) z grupy pierwszej 24,6 (SD=7) i podgrupy

drugiej (młode dorosłe – studentki) 24,7 (SD=8,52).

W pozostałych grupach średnia była niższa od śred-

niej obliczonej dla całej grupy badawczej (N=140).

Z zaprezentowanych w Skali Informacji SATAQ

danych wynika, że dla adolescentek, studentek

i młodych dorosłych kobiet media są ważnym źró-

dłem informacji o standardach atrakcyjności kobie-

cego ciała. Średnia w tych grupach była najwyższa

i osiągnęła odpowiednio dla grupy pierwszej 28,65

(SD=4,65), dla grupy drugiej 28,15 (SD=7,48) i dla

grupy trzeciej 27,8 (SD=9,55). Natomiast wyniki

w Skali Presji sugerują, że adolescentki z podgrupy

I oraz studentki z podgrupy II najsilniej odczuwają

presję komunikatów przekazywanych przez media.

Średnia w tych dwóch grupach była najwyższa i osiąg-

nęła w grupie nastolatek wartość 19,08 (SD=5,43),

a w grupie studentek 17,75 (SD=6,89). We wszyst-

kich trzech skalach zauważalny jest liniowy trend

spadkowy: im starsze kobiety, tym słabiej odczu-

wają presję wywieraną przez komunikaty medialne.

Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły ist-

nienie zależności pomiędzy internalizacją komuni-

katów medialnych a wymiarem poznawczym obrazu

ciała. Zgodnie z przyjętymi założeniami kobiety sil-

nie internalizujące treści przekazywane przez mass

media cechują się słabszą percepcją wizerunku ciała.

Oznacza to, że im silniejszy jest proces internali-

zacji, tym niższa jest świadomość własnego ciała

i płynących z niego bodźców. Podobnie przedsta-

wiają się rezultaty otrzymane w badaniu rozbieżno-

ści w strukturze Ja. Kobiety silnie internalizujące

komunikaty przekazywane przez środki masowego

przekazu cechują się większym nasileniem rozbież-

ności o charakterze życzeniowym, natomiast kobiety

słabo internalizujące informacje przesyłane przez

mass media cechują się większą rozbieżnością o cha-

rakterze powinnościowym.

Wnioski

Na podstawie analizy otrzymanych wyników

badań możemy wysunąć następujące wnioski:

Istnieją istotne różnice w percepcji i odczu-

1.

waniu wizerunku ciała przez badane kobiety

Tabela III. Charakterystyka wyników badań w zakresie wartości średnich kwestionariusza w SATAQ

internalizacja

informacja

Presja

grupa

i

ii

iii

iV

V

i

ii

iii

iV

V

i

ii

iii

iV

V

N

26

52

10

22

29

26

52

10

22

29

26

52

10

22

29

M

24,62 24,7

19,2

16,0

14,76 28,65 28,15 27,8 22,23 17,76 19,08 17,75 16,3

16,77 15,86

SD

7,03

8,52

8,65

7,16

7,65

4,65

7,48

9,55 7,17

5,92

5,43

6,89

5,95

7,26 6,50

N=140

M=20,78

SD=8,99

M=25,45

SD=8,19

M=17,29

SD=6,58

30

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

w zależności od ich wieku. Im starsze wie-

kiem kobiety, tym bardziej są świadome rze-

czywistego wyglądu swojego ciała, ideału

kobiecej sylwetki, do którego dążą oraz tego,

jak powinna wyglądać ich sylwetka, zgodnie

z obowiązującymi w kulturze standardami

atrakcyjności. Niska świadomość rzeczywi-

stego wyglądu swojego ciała (Ja realnego)

dominuje u adolescentek i młodych kobiet.

One funkcjonują zgodnie z obrazem ciała

według Ja idealnego (jak chciałabym wyglą-

dać, a nie jak wyglądam realnie). Tym samym

zmniejsza się świadomość wnętrza ciała i dla

dojrzewających dziewcząt zaczyna liczyć się

jedynie „zewnętrzna powłoka” (to, co widać

z pominięciem istotności przeżyć, wartości

i świata wewnętrznego).

Najwyższy stopień rozbieżności o charakte-

2.

rze powinnościowym (jaka powinnam być)

odnotowano w podgrupie V, tj. najstarszych

kobiet w wieku od 40 do 50 lat. Analiza sta-

tystyczna ujawniła również wysokie natęże-

nie lęku-cechy i lęku-stanu w tejże podgru-

pie badanych. Przeżywany przez te badane

kobiety lęk i niezadowolenie z ciała mają swoje

konsekwencje nie tylko w wymiarze emocjo-

nalnym i poznawczym obrazu ciała, ale rów-

nież w wymiarze behawioralnym (w podej-

mowanych zachowaniach wobec ciała takich

jak diety, zabiegi plastyczne itp.).

Analiza statystyczna wykazała istnienie zależ-

3.

ności pomiędzy wiekiem kobiet a stosowa-

niem przez nie diet. Dieta jako sposób na

modelowanie sylwetki jest najczęściej stoso-

wana przez adolescentki, które cechuje naj-

wyższy poziom niezadowolenia z ciała i roz-

bieżność o charakterze życzeniowym, oraz

przez dojrzałe kobiety z podgrupy V, cechujące

się najwyższym nasileniem lęku i dominacją

motywacji o charakterze powinnościowym

(jaka powinnam być).

Dla adolescentek, studentek i młodych doro-

4.

słych kobiet media są ważnym źródłem infor-

macji o standardach atrakcyjności kobiecego

Tabela IV. Charakterystyka zależności pomiędzy komponentami (Ja realne, Ja idealne, Ja powinnościowe, lęk jako

cecha i stan, dieta, ćwiczenia fizyczne) wizerunku ciała a skalami kwestionariusza SATAQ w badanej

grupie 140 polskich kobiet

Zmienna skali

kwestionariusza

SaTaQ

internalizacja

informacja

Presja

Wynik

niski Wysoki chi

2

p

niski Wysoki chi

2

p

niski Wysoki chi

2

p

n

71

69

–

–

77

63

–

–

71

69

–

–

Ja realne

80,87

59,82

9,67

0,002

80,29 58,53

10,23

0,001

70,21

70,79

0,007 0,931

Ja idealne

60,94

79,78

8,05

0,005

81,04

57,61 12,32

0,000

72,10

68,84

0,240 0,624

Ja powinnościowe 77,24 63,55

4,34

0,037

77,95

61,38

6,296 0,012 72,81 68,12

0,509 0,476

Ja realne /

Ja idealne

64,04

77,14

3,93

0,047

66,08 75,90

3,92

0,047

73,10

67,83

0,636 0,425

Ja realne /

Ja powinnościowe 78,33 62,43

5,66

0,017

77,40 62,06

5,220 0,022 67,87 73,20

0,636 0,425

Niezadowolenie

z ciała

73,12

67,80

0,60

0,435 76,71 62,90

4,065 0,044 68,93 72,11

0,218

0,640

Lęk-cecha

27,07 68,88

0,23

0,630 67,09

74,65

1,296 0,255 68,50 72,55

0,377 0,539

Lęk-stan

70,32 70,68

0,02

0,957 66,29 75,64

1,983 0,159 67,34 73,74

0,938 0,333

Dieta

73,33

67,58

11,0

0,001

75,83 63,98

3,009 0,083 69,64 71,38

0,065 0,798

Ćwiczenia

fizyczne

71,07

69,90

0,03

0,847 73,48 66,85

1,180

0,277 68,96 72,08

0,263 0,608

Średnia rang

Średnia rang

Średnia rang

31

Prace oryginalne

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

ciała. W sposób znaczący odczuwają presję

komunikatów przekazywanych przez media

w związku ze zobowiązującym je wizerun-

kiem, jak ma wyglądać ich ciało.

Uzyskane wyniki wyraźnie sugerują istnie-

5.

nie odwróconej zależności pomiędzy inter-

nalizacją ideału szczupłej sylwetki a percepcją

wizerunku ciała: im silniejsza internalizacja,

tym słabsza percepcja obrazu własnego ciała.

Oznacza to, że badane kobiety w znaczącym

stopniu internalizują standardy atrakcyjno-

ści kobiecego ciała, które określane są przez

wzorce społeczno-kulturowe i promowane

przez środki masowego oddziaływania jak

mass media, reklama, natomiast wyraźnie

gorzej (słabiej) percypują swoje ciała w opar-

ciu o własne potrzeby i doświadczenie.

Mówiąc inaczej, nie nadają wartości temu,

co same przeżywają, myślą o sobie i swoim

ciele, jak i temu, jakie są ich potrzeby w tym

względzie, tylko kierują się tym, co płynie

z wymagań i standardów społecznego świata

zewnętrznego. Potwierdza to znaczącą rolę

mass mediów w kształtowaniu wizerunku

ciała u badanych kobiet polskich kobiet na

przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat.

Wyniki badań wykazały również istnienie

6.

zależności pomiędzy informacjami przeka-

zywanymi przez mass media a wymiarem

poznawczym i emocjonalnym wizerunku

ciała. Kobiety, dla których środki masowego

oddziaływania są ważnym źródłem informa-

cji, cechują się słabszą percepcją wizerunku

ciała we wszystkich trzech obszarach Ja oraz

paradoksalnie są bardziej zadowolone z ciała

niż kobiety, dla których środki masowego

przekazu nie stanowią ważnego źródła infor-

macji o standardach atrakcyjności. Wysoki

poziom satysfakcji z wyglądu swojego ciała

można tłumaczyć efektem częstości ekspo-

zycji. Im częściej kobiety oglądają w mediach

i prasie zdjęcia prezentujące ideał szczupłej syl-

wetki, tym bardziej oswajają się z nim i z cza-

sem staje się on dla nich mniej znaczący

26

.

Wyniki badań mogą stanowić negatywną

7.

prognozę na przyszłość co do roli socjokul-

turowego wzorca i przekazu dla kobiet, jak

ma wyglądać ich ciało, żeby mogły one osiąg-

nąć sukces w życiu (być zaakceptowane).

Wydaje się istotne, aby w procesie szkol-

nych programów oddziaływań prozdrowot-

nych, profilaktycznych, szczególnie wobec

młodzieży, uwzględniać tematykę wpływu

roli środków masowego przekazu na to, jak

młoda osoba buduje swój wizerunek ciała,

jak będzie widziała jego rolę w kształtowa-

niu swojego poczucia wartości jako osoby.

Wydaje się również ważne, aby tematyka ta

zaistniała w postępowaniu diagnostycznym

lekarza rodzinnego, szczególnie wówczas gdy

po pomoc zgłasza się młoda osoba, nieak-

ceptująca swojego wizerunku. Kiedy młoda,

dorastająca osoba przychodząc do lekarza

mówi: nie lubię siebie i tego, jak wyglądam,

moja waga jest nie do zaakceptowania, muszę

schudnąć itp., byłoby ważne zapytać ją, jak

doświadcza ona swego ciała, jaki ma jego

obraz, czy je lubi, jaki wpływ na to, jak widzi

i myśli o swoim wyglądzie zewnętrznym, mają

czytane przez nią gazety, oglądane programy

telewizyjne itp. Może się okazać, że presja

wzorca „chudości” jako symbolu sukcesu

i akceptacji społecznej i rówieśniczej jest bar-

dzo znacząca dla danej osoby. Na ten czas nie

możemy jeszcze stwierdzić u niej obecności

objawów anoreksji psychicznej, ale możemy

przewidywać możliwość rozwoju ukrytych

mechanizmów anorektycznego myślenia

i przeżywania obrazu ciała i osoby.

6. Wolf N. The Beauty Myth: How Images of Beauty Are Used Against Women. Harper

Collins: New York, 2002.

7. Bordo S. Unbearable Weight: Feminism, Western Culture, and the Body. University

of California Press: 1995, s. 99–277.

8. Smolak L, Levine MP. Body image in children [w:] Body Image, Eating Disorders,

and Obesity in Youth. Assessment, Prevention, and Treatment (red. Thompson JK,

Smolak L). American Psychological Association: Washington, 2001, s. 41–66.

9. Głębocka A, Kulbat J. Czym jest wizerunek ciała? [w:] Wizerunek ciała: Portret

Polek (red. Głębocka A, Kulbat J). Wydawnictwo UO: Opole, 2005, s. 9–28.

10. Field A, Cheung L, Wolf A, Herzog D, Grotmaker S, Colditz G. Exposure to the

mass media and weight concerns among girls. Pediatrics 1999;103:36.

11. Jones DK. Social comparison and body image: attractiveness comparisons to models

and peers among adolescent girls and boys. Sex Roles 2001;45:645–664.

12. Ogden J, Mundray K. The effect of the media on body satisfaction: The role of gen-

Piśmiennictwo:

1. Jackson LA. Physical attractiveness: A sociocultural perspective [w:] Body Image.

A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T).

The Guilford Press: New York–London, 2002, s. 13–22.

2. Tiggemann M. Media influences on body image development [w:] Body Image. A

Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T).

The Guilford Press: New York–London, 2002, s. 91–98.

3. Tiggemann M. Media exposure, body dissatisfaction and disordered eating: tele-

vision and magazines are not the same. Eur Eat Disord Rev 2003;11:418–430.

4. Cash TF. Cognitive-behavioral perspectives on body image [w:] Body Image. A

Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash TF, Pruzinsky T).

The Guilford Press: New York–London, 2002, s. 38–47.

5. Kowalczyk I. Uwięzione w ciele – ideał ciała w pismach kobiecych [w:] Kobieta

w kulturze popularnej (red. Zierkiewicz E, Kowalczyk I). Wydawnictwo Konsola:

Poznań, 2002, s. 17–30.

32

PROBLEMY MEDYCYNY RODZINNEJ, PAŹDZIERNIK 2009, VOL. XI, Nr 3

Prace oryginalne

der and size. Eur Eat Disord Rev 1996;4(3):171–182.

13. Melosik Z. Tożsamość, ciało, władza. Teksty kulturowe jako (Kon)teksty pedagogiczne.

Wydział Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Pozna-

niu: Poznań–Toruń, 1996, s. 139–157.

14. Gordon RA. Eating Disorders. Anatomy of a Social Epidemic. Blackwell Publishers:

Cambridge, 2000, s. 117–140.

15. Włodarczyk-Bisaga K, Dolan B. A two-stage epidemiological study of abnormal

eating attitudes and their prospective risk factors in Polish schoolgirls. Psychol Med

1996;26:1021–1032.

16. Rathner G, Tury F, Szabo P, Geyer H, Runpold G, Forgaces A, Sollner W, Plott-

ner G. Prevalence of eating disorders and minor psychiatric morbidity in Central

Europe before the political changes in 1989: A cross-cultural study. Psychol Med

1995;25:1027–1035.

17. Włodarczyk-Bisaga K, Dolan B, McCluskey S, Lacey H. Disordered eating be-

havior and attitudes towards weight and shape in Polish women. Eur Eat Disord

Rev 1995;3:205–216.

18. Thompson JK. Assessing body image disturbance: Measure, methodology, and

implementation [w:] Body Image, Eating Disorders, and Obesity. An Integrative Guide

for Assessment and Treatment (red. Thompson JK). American Psychological Associa-

tion: Washington, DC, 1996, s. 49–83.

19. Garner DM. Eating Disorder Inventory-2 Manual. Psychological Assessment Re-

sources: Florida, 1991.

20. Thompson JK, Berg P. Measuring body image attitudes among adolescents and adults

[w:] Body Image. A Handbook of Theory, Research, and Clinical Practice (red. Cash

TF, Pruzinsky T). The Guilford Press: New York–London, 2002, s. 142–153.

21. Garner DM, Garfinkel PE. Eating Attitudes Test. Satellite Teleconference: February

25, 1999. http://www.ace-network.com/eatdis/EATtest.htm

22. Rybicka-Klimczyk A. Czynniki socjokulturowe a zmiany w obrazie ciała i postaw

wobec odżywiania się u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet polskich. Niepubliko-

wana praca magisterska.

23. Heinberg LJ, Thompson JK (1995). The Sociocultural Attitudes Towards Appearance

Questionnaire 3. http://bodyimagedisturbance.usf.edu/sat/index.htm

24. Wojdyło K. Skala pomiaru rozbieżności Ja (SkRAP) – konstrukcja narzędzia i wstępna

charakterystyka psychometryczna. Nowiny Psychologiczne 2004;4:27–46.

25. Thompson JK, Altabe MN. Psychometric qualities of the figure rating scale. Int J

Eat Disord 1991;5:615–619.

26. Aronson E, Wilson TD, Akert RM. Postawy i zmiana postaw: wpływanie na myśli

i uczucia [w:] Aronson E, Wilson TD, Akert RM. Psychologia społeczna. Serce i umysł.

Zysk i S-ka Wydawnictwo: Poznań, 1997.