ZAJĘCIA 01

PODSTAWOWE METODY GROMADZENIA DANYCH W PSYCHOLOGII

OSOBOWOŚCI

Zasadniczo całość metod stosowanych w psychologii osobowości można sprowadzić do

czterech grup: dane biograficzne (L – life data), dane obserwacyjne (O- observer - report

data), dane testowe (T- test data), dane samoobserwacyjne (S- self –report data), w skrócie

LOTS.

Dane biograficzne (L – life data) - dotyczą zdarzeń istotnych dla jednostki. Zdarzenia te

mogą mieć różny zakres i charakter, począwszy od zdarzeń ważnych w dzieciństwie, a

skończywszy na aktualnych zdarzeniach w życiu jednostkowym. Niektórzy badacze uważają,

że w zakres tych danych należy włączyć rozmaite sytuacje życiowe w rozmaitych wymiarach

życia, jak np.: wywiązywanie się z zadań życiowych w sytuacjach kryzysu rodzinnego,

sposób korzystania z zasobów finansowych, dominujące strefy zainteresowań internetowych.

Larsen i Buss uważają, że współcześnie szczególnym źródłem danych są: sposób używania

samochodu – mandaty, przekroczenia szybkości, wypadki, sposoby używania kart

kredytowych i korzystania z internetu.

Zdarzenia i formy zachowań rejestrowane w różnych okresach życia jednostkowego

mogą być dobrym predykatorem późniejszych zachowań. Na przykład badania Caspi, Elder i

Bem prowadzone przy pomocy wywiadu z matkami dzieci 8, 9 i 10 letnich pozwoliły

skonstruować im skalę mierzącą przykrość usposobienia (skala obejmowała wyrazistość i

częstotliwość zmian nastroju - częstość bicia się, kopania, narzekania, krzyku). Następnie

kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich dane na temat

ich edukacji, pracy, małżeństwa i rodzicielstwa. Były to zatem badania szukające

odpowiedzi na pytanie, na ile właściwości usposobienia mierzone w dzieciństwie

pozwalają przewidywać przebieg późniejszych znaczących zdarzeń w życiu jednostki.

Okazuje się, że mężczyźni przejawiający w dzieciństwie napady złości, w życiu dorosłym

częściej zmieniają pracę lub nie są zatrudniani, mają mniej satysfakcjonujące związki

małżeńskie (częściej się rozwodzą) w porównaniu z osobami, które takich zachowań nie

przejawiały. Kobiety o usposobieniu „nastrojowym” nie ujawniały tak znaczących różnic w

przebiegu życia zawodowego w porównaniu z kobietami, które w dzieciństwie nie

doświadczały zmienności nastrojowej, choć częściej wchodziły w związki małżeńskie z

mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy.

Dane z perspektywy obserwatora (Observer – report data) – wszyscy podlegają

wpływom i uczestniczą w różnych grupach społecznych. W rezultacie to inne osoby, z

którymi podmiot pozostaje w relacjach stają się źródłem informacji o nim samym, jak i dla

niego samego. Jest to ważne źródło informacji szczególnie dla psychologa - ważne jest to jak

widzą podmiot najbliższe mu osoby, osoby z którymi współpracuje, jakie dla nich

zachowania są istotne w podmiocie, jakie zdarzenia rejestruje zewnętrzny obserwator

jako zdarzenia istotne według jego opinii dla podmiotu i ważące na przyszłym

zachowaniu tego podmiotu. Współcześnie zasadniczo stosuje się dwie taktyki gromadzenia

danych z tego zakresu. Jedna taktyka to szkolenie profesjonalnych obserwatorów, którzy będą

uczuleni na pewne przejawy zachowań obserwowanego podmiotu, natomiast druga to

wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzicami, nauczycielami, przyjaciółmi, itd.).

Druga taktyka z pewnością jest pełniejsza – pozwala bowiem zrozumieć głębiej zachowania

(przy tym jest to zbieranie danych o intymnych, bardzo prywatnych formach zachowania,

niedostępnych wyszkolonym obserwatorom), ale i jednocześnie jest ona obciążona istotnymi

błędami (np. wiadomo, że stany uczuciowe żywione do obserwowanego podmiotu

zniekształcają poważnie obiektywność obserwacji). Tak czy inaczej, wydaje się, że

najczęściej stosowanymi metodami pozwalającymi gromadzić tego typu dane są obserwacja i

wywiad.

Dane testowe (T- test data) - obecnie obdarzane najwyższą wiarygodnością źródło

informacji o podmiocie. Pozostaje tylko do rozważenia jedna istotna rzecz – wiarygodność

samych testów, która w pewnej mierze zależy od strategii, według której tworzono test.

Zasadniczo można wymienić trzy podstawowe w tym względzie strategie:

 strategię racjonalną - polega na budowaniu kwestionariuszy czy też pozycji

testowych z perspektywy już wcześniej przyjętej teorii osobowości. Dana teoria jest

źródłem informacji, podając, jakie wymiary budują osobowość i jakie zachowania byłyby

najlepszymi wskaźnikami tych wymiarów. Do tej grupy należy zaliczyć wszystkie testy

badające postawy i wartości tworzone metodą a priori, a dalej właściwie też i testy

projekcyjne. Słabość tej strategii jest oczywista - testy w ten sposób opracowane są o

tyle dobre o ile dobra jest teoria

 strategię empiryczną - neguje wartość teorii jako źródła pytań testowych, według niej

bowiem najważniejsza jest obserwacja rzeczywistych zachowań osób w różnych

sytuacjach życiowych. Obserwacja staje się podstawą opracowania pytań (czy opisu

zachowań) w taki sposób, aby odpowiedzi na nie różnicowały osoby zachowujące się

odmiennie w danych sytuacjach. Decyzja o związku danych stwierdzeń zawartych w

teście z daną cechą jest podejmowana na podstawie porównania częstotliwości

odpowiedzi na tego typu stwierdzenia w grupach osób obserwacyjnie wyraźnie

różniących się w zakresie tej cechy.

 strategię czynnikową – najbardziej wartościowa psychometrycznie. Polega ona na

grupowaniu reakcji behawioralnych i wnioskowaniu o danych cechach osobowości na

podstawie stopnia współzależności pewnego typu reakcji. Zasadniczą procedurą

statystyczną jest oczywiście analiza korelacyjna, jako podstawa samej analizy

czynnikowej pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych.

Ta strategia współcześnie jest dominująca, a najbardziej znane są testy czynnikowe

opracowane przez R.Cattella, H.Eysencka, czy R.R.McCrae i P.T.Costa.

 Odrębną grupę danych testowych tworzą dane pochodzące z testów projekcyjnych.

Wartość tych metod wiąże się ściśle z wartością samych teorii z jakich one wyrastają.

Metody te bowiem traktują osobowość jako dynamiczny proces, a sama procedura badań

w dużym stopniu uwarunkowana jest nie tylko samą techniką, ale przede wszystkim

kontekstem społeczno - kulturowym, kompetencjami badacza, stanem przeżywanym

przez badanego i percepcją samej sytuacji badania, oraz innymi kłopotliwymi do

kontrolowania czynnikami. Nie podważa to w pełni wiarygodności tych metod – mają

jednak one bardziej charakter kliniczny.

Dane samoobserwacyjne (Self- report data) - pozostają one bardzo blisko do danych

testowych – szczególnie do testów kwestionariuszowych. Wszelkie kwestionariusze

wymagające odpowiedzi na pytania w istocie są danymi samoobserwacyjnymi, i na podstawie

samoobserwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę danych właściwości.

Niemniej, ten typ danych ma bardzo szeroki zakres. Bardzo istotne są metody zmierzające do

uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wywiadu czy rozmowy

psychologicznej. Do tej grupy zaliczyć należy również metody jakościowe tego typu jak

metoda autobiograficzna (analiza doświadczenia jednostki polegająca na odkrywaniu

istotnych zdarzeń w własnej biografii), czy metody narracji.

OBSERWACJA

Metody obserwacji można podzielić ze względu na stopień, w jakim obserwator wkracza

w sytuację obserwowaną. Z tego powodu dokonuje się rozróżnienia między obserwacją z

interwencją i obserwacją bez interwencji.

1. OBSERWACJA BEZ INTERWENCJI

Celem tego typy obserwacji jest opis zachowania, które pojawia się w sposób

niesprowokowany w warunkach naturalnych. Naukowiec stosujący tę metodę jest

pasywny i ogranicza się do zapisywania pojawiających się zdarzeń. Obserwowane zdarzenia

następują naturalnie i nie są manipulowane ani w żaden sposób kontrolowane przez badacza.

Pod pojęciem warunki naturalne należy rozumieć takie warunki, w których ujawniają się

powszechne zachowania i które nie zostały sztucznie stworzone.

Ważnym powodem prowadzenia obserwacji w warunkach naturalnych jest weryfikacja

związków między zmiennymi, które wykazano w laboratorium psychologicznym.

Przykład: Hartup badał częstość i rodzaj zachowań agresywnych przejawianych przez

dzieci w wieku przedszkolnym na placu zabaw. Na podstawie obserwacji udało mu się

wyróżnić agresję wrogą (skierowaną na inną osobę) od agresji instrumentalnej (służącą

odzyskaniu przedmiotu, przestrzeni czy jakichś przywilejów).

Obserwację bez interwencji stosujemy wówczas, gdy ze względów etycznych i

moralnych eksperyment nie jest dopuszczalny. Naukowców może na przykład interesować

związek pomiędzy izolacją we wczesnym dzieciństwie a późniejszym rozwojem

emocjonalnym i psychicznym. Zapewne próba odebrania dzieci rodzicom, by trzymać je w

izolacji dla celów badawczych spotkałaby się ze stanowczym sprzeciwem.

Przykład: efekt wczesnej izolacji na późniejszy rozwój badano, prowadząc

eksperymenty na zwierzętach lub opisując przypadki tak zwanych „dzikich dzieci”

wychowywanych poza ludzką kulturą prawdopodobnie przez zwierzęta, lub badając dzieci

skazane na izolację wychowujące się w różnego rodzaju instytucjach.

Nie chcielibyśmy oglądać dzieci, wobec których stosuje się przemoc po to tylko, aby

rejestrować ich reakcje. Ktokolwiek obserwował dzieci wie, że w dziecięcych zabawach wiele

agresywnych zachowań pojawia się spontanicznie.

2. OBSERWACJE Z INTERWENCJĄ

Nierzadko naukowcy ingerują w naturę w celu uzyskania interesujących ich wyników

bądź weryfikacji swoich teorii. Wśród najczęstszych powodów ingerencji podejmowanych

przez naukowców należy wymienić:



Przyspieszenie lub wywołanie zdarzeń, które naturalnie pojawiają się rzadko lub

wtedy, gdy nie możemy ich obserwować.



Badanie ograniczeń reakcji organizmów poprzez systematyczne różnicowanie

właściwości bodźca.



Uzyskanie dostępu do sytuacji lub zdarzenia zwykle zamkniętego dla naukowej

obserwacji



Zaaranżowanie warunków w taki sposób, że są kontrolowane, a zachowania

pojawiające się w odpowiedzi na nie – łatwo obserwowane.



Umożliwienie porównań dzięki manipulacji jednej lub więcej zmiennych niezależnych

celem określenia ich wpływu na zachowanie.

W zależności od powodów ingerencji możemy wyróżnić:

OBSERWACJĘ UCZESTNICZĄCĄ - obserwacja zachowania przez osobę, która również

odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji. W tak zwanej niezamaskowanej obserwacji

uczestniczącej osoby badane wiedzą o obecności obserwatora. Metoda ta jest często

stosowana przez antropologów, którzy próbują zrozumieć daną kulturę i zachowania jej

członków, żyjąc i pracując pośród nich. Kiedy tożsamość obserwatora nie jest znana osobom

obserwowanym mówimy o zamaskowanej obserwacji uczestniczącej. Ludzie nie zawsze

zachowują się we właściwy sobie sposób, wiedząc, że ich zachowanie jest rejestrowane.

Politycy na przykład wypowiadają różne opinie w obecności dziennikarzy w zależności od

tego, czy ich słowa są rejestrowane czy też nie. Jeśli więc badacz obawia się, że badani z jego

powodu nie będą się zachowywali swobodnie może zdecydować się na ukrycie swej

tożsamości.

Przykład: Obserwacja zamaskowana została wykorzystana przez Rosenhana w badaniu

nad warunków diagnozy w szpitalach psychiatrycznych. Interesowało go również ile czasu

zajmie zdrowej osobie opuszczenie szpitala. W tym celu osiem osób łącznie z psychologiem,

psychiatrą i gospodynią domową, zgłosiło się do 12 różnych szpitali psychiatrycznych. Każdy

z nich podawał fałszywe dane osobowe i wymieniał te same ogólne objawy (słyszenie

głosów). Po znalezieniu się na oddziale pseudopacjenci zaprzestawali zgłaszania objawów i

zachowań odbiegających od normy. Co ciekawe długość hospitalizacji rozciągała się od 7 do

52 dni, a przy zwalnianiu ze szpitala żadnego z pseudopacjentów nie zdiagnozowano jako

zdrowego – ich schizofrenia okazała się w fazie remisji.

UWAGA!!! Poprzez identyfikowanie się z osobami badanymi obserwator może utracić

naukowy obiektywizm, wymagany dla prawidłowego i rzetelnego badania. Jednocześnie

obserwator uczestniczący musi zdawać sobie sprawę z tego, na ile jego udział wpływa na

uczestników zdarzenia, a co za tym idzie na wyniki badania.

OBSERWACJA USTRUKTUROWANA - stosuje się w celu rejestrowania zachowania,

którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby utrudniona. Najczęściej stosują ją

psychologowie kliniczni i rozwojowi. Badacz stosujący tę metodę wkracza w sytuację,

wywołując interesujące go zdarzenie, co ułatwia jego zapis.

Obserwację ustrukturowaną można prowadzić zarówno w warunkach laboratoryjnych jak

i naturalnych. W laboratorium ten typ obserwacji jest często wykorzystywany przez

psychologów klinicznych do oceny kontaktów między dziećmi a rodzicami. Psycholog

obserwuje (często przez lustro weneckie) różne zachowania rodziców i dzieci oraz ogólną

naturę kontaktów między nimi. Taka ustrukturowana obserwacją często stanowi podstawy

planowania strategii terapeutycznej.

Psychologowie rozwojowi wykorzystują ten rodzaj obserwacji na przykład w celu

badania przebiegu procesów poznawczych u dzieci.

EKSPERYMENT NATURALNY - w eksperymencie naturalnym badacze manipulują jedną

lub wieloma zmiennymi niezależnymi w warunkach naturalnych, by określić ich wpływ na

zachowanie. Jest to jedna z częściej wykorzystywanych metod przez psychologów

społecznych. W większości przypadków badani nie zdają sobie sprawy, że biorą udział w

eksperymencie. Często pojawia się w nim pozorant, który jest osobą poinstruowaną przez

badacza i zachowuję się w określony sposób, kreując sytuację eksperymentalną. Pozoranci są

angażowani przez badaczy na przykład do odegrania roli złodzieja w badaniu reakcji

przechodniów na kradzież, czy mimicznych reakcji osób, którym ktoś wepchnął się do

kolejki.

WYWIAD

Przed przystąpieniem do wywiadu lub rozmowy psychologicznej należy odpowiednio

przygotować się do posłużenia się omawianymi metodami. Należy zdobyć możliwie dużo

informacji na temat osoby, która zostanie poddana temu badaniu. W tym celu można posłużyć

się odpowiednimi dokumentami, danymi z obserwacji, w pewnych wypadkach można

zastosować krótką ankietę lub kwestionariusz.

Dobrze jest wiedzieć:

 jaki może być stosunek osoby badanej do spotkania z psychologiem,

 ustalić, jakie informacje trzeba ustalić w trakcie rozmowy lub wywiadu, czego

efektem powinno być opracowanie listy tematów, które zostaną podjęte przez psychologa

(schemat wywiadu lub rozmowy),

Należy zadbać o warunki, w jakich będzie się odbywało spotkanie z osobą badaną.

Warunki te powinny zapewnić osobie badanej maksimum komfortu psychicznego. Rozmowa

powinna odbywać się bez udziału osób trzecich, bez pośpiechu w miejscu urządzonym

estetycznie i wygodnie, gwarantującym ciszę.

Celem wstępnej rozmowy/ wywiadu jest zachęcenie osoby badanej do uczestnictwa w

badaniu poprzez zlikwidowanie ewentualnych lęków i oporu w związku z ujawnianiem

niezbędnych informacji, zwiększenie motywacji do współpracy z psychologiem oraz

wzbudzenie wzajemnego zaufania.

Badany powinien być poinformowany o celu badania, a także o tym, że nie musi

udzielać odpowiedzi na krępujące go pytania. Powinien być przekonany, że przekazane

informacje nie zostaną upublicznione.

Pytania zawarte w zasadniczym etapie rozmowy/ wywiadu pełnią trojaką funkcję:



Reprezentatywną – polega na przekazaniu informacji o obiektywnych faktach (wiek,

liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcia emocjonalne,

osiągnięcia zawodowe itp.)



Ekspresywną – dotyczy ustosunkowania się osoby badanej do tych faktów (ocena

rodziców, ocena wyników szkolnych, omówienie sukcesów i porażek życiowych, poziom

zadowolenia z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół itp.).



Impresywną – polega na próbach celowego kreowania własnej osoby przed

psychologiem (dobry kandydat na stanowisko kierownicze, niewinna ofiara oskarżeń o

używanie przemocy, zgubiony w rzeczywistości inwalida starający się o przyznanie renty

itd.).

Należy pamiętać, że w zależności od nasilenia funkcji impresywnej w wypowiedziach,

dwie pozostałe funkcje mogą ulegać zniekształceniu. Osoba badana, która pragnie zrobić

dobre wrażenie na psychologu, może zniekształcać lub pomijać w wypowiedziach pewne

fakty, lub też podawać nieprawdziwe informacje. Dobrze nawiązany kontakt we wstępnej

fazie rozmowy/ wywiadu, jasne i szczegółowe pytania, powracanie w rozmowie do

poruszonych już tematów oraz obserwowanie reakcji niewerbalnych badanego może pomóc

w uniknięciu tych trudności.

Końcowy etap następuje po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte

tematy. Ważne jest, żeby psycholog podsumował wynik przeprowadzonej rozmowy, nie

dokonując jednak oceny badanej osoby.