1

P

ARADOKSY I

NIEPOROZUMIENIA

raz z upadkiem komunizmu

udowadniania

nie

charakteru Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji

W

nikowej. Rok 1917 mogi

wreszcie

obiektem

storycznych. Niestety, ani historycy, ani zwlaszcza nasze spoieczenstwo nie potrafiq

z mitem

o

poczqtku: o

w ktorym wszystko

-

narodu rosyjskiego

-

miaio

jakoby

Ta opinia wspoiczesnego rosyjskiego historyka obrazuje pewien niezmienny stan

rzeczy: osiemdziesiqt lat

wydarzeniach

o

o roku

1917 wciqz

toczy.

Dla jednej ze

historycznych, ktorq mozna by

mianem

Rewolucja

byia jedynie

puczem, narzuconym

nemu spoieczenstwu, rezultatem zrqcznego spisku, uknutego przez

dobrze

ganizowanych i cynicznych fanatykow, pozbawionych wszelkiego

oparcia

w kraju.

prawie wszyscy historycy rosyjscy, podobnie jak wyksztaicone elity i

rownictwo Rosji postkomunistycznej,

liberalnq wykiadniq. Pozbawiona

lego znaczenia spolecznego

historycznego Rewolucja

jest obecnie

odczytywana na

jako wypadek, ktory zepchnqi

przedrewolucyjnq, Rosjq

bogatq, pracowitq zmierzajqcq pewnie ku demokracji, z jej naturalnego szlaku.
boliczne zenvanie z

nawiasem

wyrazane tym

niej, im

jest

-

godna uwagi

-

rzqdzqcych elit, ktore w

do komunistycznej nomenklatury, ma jeden podstawowy atut:

spoieczenstwo rosyjskie od brzemienia winy i skruchy, tak ciqzqcego przez lata
strojki, naznaczone ponownym bolesnym odkryciem istoty

JeSli bowiem

bolszewicki zamach stanu z 1917 roku

jedynie wypadkiem, to narod rosyjski

dynie niewinnq ofiarq.

Wobec takiej interpretacji historiografia sowiecka probowaia

ze

nik 1917 roku

logicznym, przewidywalnym i nieuniknionym dokonczeniem drogi

wyzwolenia,

przez Swiadomie zjednoczone z bolszewizmem

Ten nurt

historiografii w roznych wersjach

o

o roku

1917 z problemem legitymizacji systemu sowieckiego. JeSli Wielka Socjalistyczna

wolucja

byia dopehieniem sensu Historii, niosqcym przesianie

wyzwo-

lenia skierowane do

caiego Swiata, to system polityczny, instytucje

ktorym dala poczqtek, mimo wszelkich

mogly

popeinione przez stali-

58

nizm, nie traciiy swej

Krach systemu sowieckiego pociqgnqi

za

sobq caikowite zaprzeczenie legitymizacji Rewolucji Paidziernikowej

z

wy-

kiadni marksistowskiej, odrzuconej, by

formuiq bolszewickq,

Smietnik Historii”. Jednak

o tej wykiadni, tak jak

o strachu, pozostaje

nie bardziej, na Zachodzie jak w dawnym ZSRR.

Odrzucajqc zarowno wykiadniq liberalnq, jak marksistowskq, trzeci nurt historio-

rewolucji rosyjskiej, a

ze

-

jak napisai Marc Ferro

-

paidziernika 1917 roku

i ruchem masowym, i ruchem garstki ludzi”. Miqdzy licznymi pytaniami, jakie stawia
sobie w zwiqzku z rokiem 1917 wielu historykow, kwestionujqcych dominujqcy dziS

uproszczony schemat historiografii liberalnej, znajdujq

sprawy podstawowe. Jakq

odegraia militaryzacja gospodarki i brutalizacja stosunkow spoiecznych, bqdqcych

skutkiem przystqpienia Cesarstwa Rosyjskiego do pierwszej wojny Swiatowej?
mozna

o narastaniu swoistej przemocy spoiecznej,

przetaria drogq prze-

mocy politycznej, skierowanej nastqpnie przeciw spoieczenstwu? W jaki
ko antyautorytarna i antyetatystyczna rewolucja ludowa plebejska

do

dzy najbardziej dyktatorskq i etatystycznq grupq politycznq? Jaki zwiqzek

mozna

miqdzy niewqtpliwq radykalizacjq spoieczenstwa rosyjskiego w ciqgu 1917 roku a bol-
szewizmem?

Z

czasu dziqki licznym

a wiqc piodnej intelek-

tualnie historiografii, rewolucja 1917 roku jawi

nam jako chwilowa

procesow: pierwszy to przejqcie

-

w wyniku drobiazgowych przygotowan powstanczych

-

wiadzy politycznej przez partiq,

radykalnie ze wzglqdu na metody dziaia-

nia, organizacjq i ideologiq od wszystkich innych

rewolucji, drugi

-

powszech-

na rewolucja spoieczna, wielopostaciowa i niezaleina. Owq spoiecznq rewolucjq rozpa-

moina w wielu aspektach: przede wszystkim jako wielki bunt chiopski, siqgajqcy

korzeniami odlegiej historii, nacechowanej nie tylko

do

ziem-

skiego, ale tez

chiopstwa wobec miasta, Swiata zewnqtrznego

kazdej formy panstwowej ingerencji.

jesien 1917 roku jawiq

wiqc jako nareszcie

wiel-

kiego cyklu buntow rozpoczqtego w 1902 roku, ktorego pierwsza kulminacja przypadia
na lata 1905-1907. Rok 1917 jest decydujqcym etapem wielkiej rewolucji agrarnej
i walki

o

posiadanie ziemi miqdzy chiopstwem a

ziemskimi, tak bardzo

oczekiwanq realizacjq

podziaiu”, czyli podziaiu ziemi w

od liczby

do

w kaidej rodzinie. Lecz jest to

wazny etap w konflikcie

miqdzy chiopami a panstwem o odrzucenie wszelkiej zwierzchniej wiadzy miasta nad

wsiq. Na tym polu rok 1917 jest tylko jednym

kamieni milowych cyklu

ktorego szczyt przypadnie na lata 1918-1922, nastqpnie

na okres 1929-1933,

czqc

caikowitq klqskq Swiata wiejskiego, zniszczonego podstaw przez przymusowq

JednoczeSnie z rewolucjq chiopskq przez caiy rok 1917 obserwujemy stopniowy roz-

armii, ziozonej z prawie dziesiqciu

zmobilizowanych

w ciqgu trzech lat na wojnq, ktorej sens nie bardzo rozumieli

-

niemal wszyscy genera-

na brak patriotyzmu tych malo zintegrowanych politycznie

pan-

stwem chiopskich zoinierzy,

horyzont obywatelski nie

daleko poza ich

wiejskq wspolnotq.

P

ARADOKSY

I

NIEPOROZUMIENIA

59

Trzeci

proces obejmuje grupq reprezentujqcq zaledwie

3% aktywnej

spoieczenstwa, ale grupq politycznie ruchliwq i skoncentrowanq w wielkich miastach
kraju; chodzi

o

robotniczy. Srodowisko to, skupiajqc wszystkie

ieczne tnvajqcej zaledwie od jednego pokolenia modernizacji gospodarki,
tentycznie rewolucyjne hasia, takie jak

robotnicza”

w rqce sowie-

jest zaczqtkiem specyficznego, rewindykacyjnego ruchu robotniczego.

Czwarty wreszcie proces rysuje

jako szybka emancypacja narodow ludow

nych ras zamieszkujqcych dawne imperium carow,

domagaiy

autonomii,

a poiniej

Kazdy z tych

ma

wiasny cykl, swojq dynamikq wewnqtrznq, swe szcze-

aspiracje, ktorych nie daioby

ani do bolszewickich

ani do

politycznej tej partii. Procesy te

przez caiy rok

1917,

tak jak tyle innych

rozkiadu, aktywnie uczestniczqcych w zniszczeniu tradycyjnych

instytucji i, szerzej, wszelkich form wiadzy. Przez

ale decydujqcy moment

w

1917 roku dziaiania bolszewikow

-

w

korzystnej

dla

siebie

instytucjonalnej

-

odpowiadajq aspiracjom szerszych grup, nawet

rozne

diugo- Srednioterminowe cele jednych drugich. Na

chwilq zamach

stanu i rewolucja spoieczna zbiegajq

lub dokiadniej: zderzajq, zanim

rozejdq na

dziesiqciolecia dyktatury.

Procesy spoieczne narodowe, eksplodujqce jesieniq 1917 roku,

dziqki

bardzo szczegblnej koniunkturze iqczqcej w obliczu wojny totalnej

-

go

irodia powszechnego

brutalizacji

-

kryzys ekonomiczny, zaiamanie

spoiecznych upadek panstwa.

Nie dajqc zadnego nowego impulsu carskiemu rezimowi ani nie wzmacniajqc

dzo jeszcze niedoskonaiej

spoieczenstwa, pienvsza wojna Swiatowa zadziaiaia

jak znakomity katalizator, ukazujqc

autokratycznego rezimu,

przez rewolucjq 1905-1906 roku osiabionego niekonsekwentnq politykq juz to zbyt
maiych ustqpstw, juz to konsenvatywnych rzqdow silnej rqki. Wojna uwypukliia ponad-
to

nie doprowadzonej do konca modernizacji gospodarki, zaleznej od

nego

zagranicznych

i

technologii. Odnowiia rowniez

miqdzy Rosjq miejskq, przemysiowq i rzqdzqcq, a Rosjq wiejskq,

politycznie w znacznym stopniu zasklepionq w swych strukturach

nych wspolnotowych.

Podobnie jak inni uczestnicy wojny rzqd carski liczyi na szybkie jej zakonczenie.

Zamkniqcie

blokada ekonomiczna Rosji ujawniiy w brutalny

imperium od zagranicznych dostawcow.

guberni zachodnich, okupowanych od

1915 roku przez armiq niemieckq austro-wggierskq, pozbawiia Rosjq produktow

skiego

do najlepiej

w cesarstwie. Wojna

prze-

gospodarka narodowa nie

tej sytuacji: od 1915 roku brak

zamiennych zdezorganizowai system transportu kolejowego. Przestawienie

wie caiej produkcji na potrzeby wojny

rynek wewnqtrzny. Po kilku miesiqcach

na zapleczu frontu zabrakio produktow przetworzonych kraj

w biedzie

Na

sytuacja pogorszyia

szybko: bezpardonowe wstrzymanie kredytu

rolnego komasacja

masowy pobor do wojska, rekwizycje

zboza,

brak

przemysiowych, przenvanie wymiany miqdzy miastem a wsiq

gwaitownie proces modernizacji, rozpoczqty

w 1906 roku przez premiera

60

Piotra Stoiypina, zamordowanego w 1911 roku. Trzy lata wojny utwierdziiy

w przekonaniu, ze panstwo to siia wroga obca. Codzienne udrqki siuzby w armii,

gdzie zoinierz

traktowany raczej jak niewolnik niz jak

napiqcia

miqdzy szeregowymi a oficerami, w czasie gdy

kolejnych klqskach zniszczone zostaiy

resztki

rezimu carskiego. Wojna wzmogia jeszcze odwieczne zacofanie prze-

ktore

juz podczas wielkich buntow chiopskich w latach 1902-1906.

Od konca 1915 roku rzqd nie

nad sytuacjq. Wobec

rezimu

wszqdzie powstawaiy komitety i stowarzyszenia,

na siebie kierowanie

ciem codziennym: opiekq nad rannymi oraz zaopatrzenie miast i wojska, do czego

stwo

nie wydawaio

juz zdolne.

zaczqli

sami sobq; rozpoczqi

kieikujqcy od dawna w spoieczenstwie wielki ruch, ktorego miary nikt jeszcze nie
Ale by ruch ten mogi

zwyciqstwo nad dziaiajqcymi siiami rozkiadu, potrzebna

byia zachqta pomocna dion ze strony wiadzy.

Mikoiaj

zamiast jednak

pomost pomiqdzy wiadzq najbardziej

mi elementami spoieczenstwa obywatelskiego, uczepii
nej utopii

wodza armii dobrego chiopskiego ludu”.

osobiste

wodztwo naczelne nad siiami zbrojnymi,

w obliczu caikowitej narodowej klqski byio

samobojstwem dla autokracji. Odciqty od Swiata w specjalnym pociqgu w kwaterze
giownej w Mohylewie Mikoiaj

przestai w

od jesieni 1915 roku kiero-

panstwem, zdajqc

w tym na zone, carowq Aleksandrq, bardzo niepopularnq ze

wzglqdu na swe niemieckie pochodzenie.

W ciqgu roku 1916 wydawaio

ze wiadza sama

Duma

-

jedyne

wybieralne, nawet

malo reprezentatywne zgromadzenie, obradowaia

tylko

przez kilka tygodni w roku; raz

raz dochodziio do zmiany rzqdu

nie niekompetentnych, jak niepopularnych.

oskarzono

skq koteriq, kierowanq przez carowq i Rasputina, o

wrogowi

najazdu na terytorium kraju. Stawaio

oczywiste, ze wiadza nie jest zdolna do

szego prowadzenia wojny. Pod koniec 1916 roku krajem nie mozna byio juz
W atmosferze kryzysu politycznego, ktorego wyrazem byio dokonane 31 grudnia
stwo Rasputina, strajki

-

na poczqtku wojny

-

znow przybraiy na sile.

je

armiq, a caikowita dezorganizacja transportu doprowadziia do zaiamania

zaopatrzenia. Wypadki z lutego 1917 roku zaskoczyiy wiqc system
kredytowany osiabiony.

Upadek carskiego rezimu, obalonego w wyniku piqciodniowych demonstracji robot-

niczych i buntu kilku tysiqcy zoinierzy garnizonu piotrogrodzkiego,

nie tylko

wiadzy rozkiad armii, do

sztab generalny nie odwaiyi

by

zamieszki, lecz

brak przygotowania wszystkich giqboko podzielonych

politycznych, od

z Partii Konstytucyjnych

[tzw. kadetow

-

przyp. tium.]

socjaldemokratow.

W zadnym momencie tej spontanicznej ludowej rewolucji, rozpoczqtej na ulicy,

a zakonczonej w zacisznych gabinetach Paiacu Taurydzkiego, siedziby Dumy, siiy poli-
tyczne opozycji nie przewodziiy ruchowi. Liberaiowie bali

ulicy, a partie socjali-

styczne

reakcji wojska.

negocjacje miqdzy liberaiami,

niepokojonymi

rozszerzenia

rozruchow, i socjalistami, przekonanymi,

ze nadszedi czas rewolucji

-

pierwszego etapu

procesu, mogq-

cego z czasem

zwyciqstwo rewolucji socjalistycznej; negocjacje, ktore

I

6

diugich rokowaniach do powstania nie znanej dotqd formuiy dwuwiadzy.

Z jednej strony

Rzqd Tymczasowy

-

kierujqcy

logikq parlamentarnq dbajqcy

o

porzqdek organ wiadzy, dqzqcy do budowy Rosji kapitalistycznej,

libe-

ralnej, a do tego mocno zwiqzanej ze

francuskimi i brytyjskimi aliantami.

Z dru-

giej

-

wiadza zawiqzanego niedawno przez garstkq dziaiaczy socjalistycznych

So-

wietu

Robotniczych Zoinierskich Piotrogrodu, ktory uwazai

zgodnie

z wielkq tradycjq Rady Sankt-Petersburga z 1905 roku, za bardziej

re-

wolucyjnq reprezentacjq

Ale

sowietow” sama byia zjawiskiem dyna-

micznym zmiennym, uzaleznionym od ewolucji jej zdecentralizowanych

pqczkujq-

cych struktur, a jeszcze bardziej od zmian niestaiej

publicznej.

Trzy kolejno

sobie nastqpujqce, od 2 marca do

25 pazdziernika

rzqdy tym-

okazaiy

niezdolne do rozwiqzania problemow, pozostawionych

w spad-

ku przez poprzedni rezim: kryzysu ekonomicznego, kontynuowania wojny, kwestii ro-
botniczej problemu agrarnego. Nowi ludzie wiadzy

-

z Partii

Konstytucyjnych

majqcy

w

pienvszych rzqdach, jak

i mienszewicy oraz

[od

SR

eserowcami

-

przyp.

tium.], majqcy przewagq w trzecim

-

nalezeli do owych wyksztaiconych elit miejskich,

owych postqpowych

spoieczenstwa obywatelskiego, ktore rozdarte byiy

miqdzy naiwnq

w

a strachem przed otaczajqcymi je

zresztq

znanymi

z nich uwazaia, przynajmniej w pienvszych

miesiqcach rewolucji pod wrazeniem

pokojowego charakteru, ze trzeba

swobodq wyzwolonemu przez kryzys, a pozniej przez upadek starego reiimu de-

mokratycznemu porywowi. Marzeniem idealistow, takich jak

Lwow, szef dwoch

pienvszych rzqdow, byio

z Rosji kraju o najwiqkszej w Swiecie

narodu rosyjskiego

-

oznajmii on w jednej z pienvszych deklaracji

-

okazai

ze swej wiasnej natury duchem ogolnie demokratycznym. Jest

nie tylko

z powszechnq demokracjq, ale

przewodnictwo na drodze postqpu, wytyczone-

go przez wielkie hasia Rewolucji Francuskiej:

Braterstwo”.

Zgodnie z tym przekonaniem Rzqd Tymczasowy

demokratyczne gesty

-

podstawowe

wybory powszechne, zniesienie wszelkiej dyskryminacji klaso-

wej, rasowej lub

uznanie praw Polski Finlandii do samostanowienia, przy-

rzeczenie autonomii

narodowym

-

jego zdaniem

miaio do patriotycznego zrywu,

spoieczenstwo,

zwyciqstwo

w wojnie po stronie

nowy reiim z zachodnimi demokracjami.

Ze

wzglqdu na tnvanie wojny rzqd, skrupulatnie przestrzegajqc

od poczynienia wielu waznych dla

krokow do czasu zebrania

Konsty-

tuanty, do ktorej wybory miaiy

na jesieni 1917 roku. Stanowczo obstawai przy

statusie, pozostawiajqc w zawieszeniu najbardziej

problemy:

pokoju

ziemi. JeSli chodzi o uporanie

z kryzysem ekonomicznym, Rzq-

dowi Tymczasowemu w ciqgu kilku miesiqcy istnienia nie powiodio

lepiej

przedniej wiadzy; problemy z zaopatrzeniem, bieda, inflacja, przenvanie obiegu wy-
miany towarowej, zamkniqcie fabryk gwaitowny wzrost bezrobocia

tylko

.

napiqcia spoieczne.

stylu.

(Przyp.

62

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

Wobec wyczekujqcej postawy rzqdu spoieczenstwo nie przestawaio

leznej samoorganizacji. W ciqgu kilku tygodni powstaiy tysiqce rad, komitetow fabrycz-
nych i dzielnicowych, uzbrojonych

milicji robotniczych (Czenvona

dia), komitetow chiopow, zoinierzy, Kozakow gospodyn.

szybko

miejsca dyskusji,

Scierania siq poglqdow wyrazajqcych

ludzi, opiniq

publicznq i odmienny sposob uprawiania polityki.

prawdziwym

wyzwo-

lenia,

(czyli stale wiecowanie), nabierajqce coraz

rakteru, gdyz rewolucja lutowa

upust diugo gromadzonym resentymentom

stracjom spoiecznym, stanowiio przeciwienstwo demokracji parlamentarnej, o jakiej
marzyli politycy nowego rezimu. Przez caiy rok 1917 tnvaia radykalizacja postulatow

spoiecznych.

Robotnicy przeszli od postulatow ekonomicznych

-

oimiogodzinny dzien pracy,

zniesienie kar

i innych dokuczliwych

wprowadzenie

czen socjalnych i podwyzek piac

-

do zqdan politycznych,

o radykalnej

zmianie stosunkow spoiecznych miqdzy pracodawcami a pracownikami o innej formie
sprawowania wiadzy. Robotnicy

-

zorganizowani w komitety fabryczne,

wotnym celem byia kontrola naboru i zwalniania pracownikow oraz uniemozliwienie

nieuprawnionego zamkniqcia

pod pretekstem braku

nia

-

przeszli do zqdania

robotniczej” nad produkcjq. Lecz by owa kontrola

mogia

trzeba byio zupeinie nowej formy rzqdzenia,

sowie-

tow”

-

jedynej zdolnej do poczynienia radykalnych krokow, a w

nacjonalizacji zakiadow, ktore to

nie wystqpowaio wiosnq 1917 roku, ale

coraz

wysuwane byio

miesiqcy poiniej.

W przebiegu rewolucji 1917 roku decydujqcq

odegraia dziesiqciomilionowa

masa zmobilizowanych

Szybki rozkiad armii rosyjskiej, w ktorej

dezercja nastroje pacyfistyczne, stai

przyczynq upadku instytucji

stwa. Komitety zoinierskie, uprawomocnione przez Rzqd Tymczasowy pienvszym przy-

przezen tekstem

-

siynnym rozkazem nr 1, prawdziwq

praw zoinierza”

znoszqcq najbardziej dokuczliwe przepisy dyscyplinarne dawnego rezimu

-

bezustannie

przekraczaiy swe

Podajqc

za

nowego rodzaju,

do usuwania jednych oficerow,

innych lub nawet do mieszania

w sprawy strategii wojennej. Owa wiadza zoinierska przetaria drogq swoistemu

okopowemu”, tak scharakteryzowanemu przez

armiq rosyjskq generaia Brusiiowa:

nie mieli najmniejszego pojqcia, czym

jest komunizm, proletariat czy konstytucja. Chcieli pokoju, ziemi

bez

praw, bez oficerow posiadaczy ziemskich. Ich

oznaczai w

tylko dqzenie do nieskrqpowanej

do anarchii”.

Po klqsce ostatniej ofensywy rosyjskiej w czerwcu 1917 roku armia

rozpadia:

oficerow, podejrzewanych przez szeregowych o

zoinierze

aresztowali, wielu wymordowali. Liczba dezerterow gwaitownie wzrosia, dochodzqc

w sierpniu wrzeiniu do

tysiqcy dziennie. Chiopscy zoinierze

juz

tylko

o

jednym:

do domu, by nie

podziaiu ziemi stad obszarnikow.

rozkaz nr

1 z 1

1917 r.

zostai

przez Rzqd Tymczasowy,

lecz przcz

Piotro-

grodzki

jako

jego wladzy. Rzqd

dzien

(Przyp. tlum.)

P

ARADOKSY I

63

Od czerwca do paidziernika 1917 roku ponad dwa miliony zoinierzy

walkq

i bezczynnym tkwieniem z pustymi zoiqdkami w okopach lub garnizonach,

waio z topniejqcej armii. Ich

z kolei niepokoje na wsi.

do lata niepokoje o podiozu agrarnym

sporadycznie, zwiaszcza

w porownaniu z wypadkami rewolucji 1905-1906 roku. Gdy na

o abdykacji cara, zgromadzenie wiejskie zbieraio siq, jak to byio w

z okazji

wazniejszych wydarzen,

uchwalaio petycjg, wyrazajqcq skargi

Pienvszym postulatem byio przekazanie ziemi tym,

uprawiajq, niezwioczny

rozdziai

nalezqcych do wielkich posiadaczy i ponowne, nizsze naliczenie

Krok

kroku chiopi organizowali

tworzqc komitety rolne na poziomie

wsi lub gminy, kierowane

przez przedstawicieli wiejskiej inteligencji

-

uczycieli,

pracownikow siuzby zdrowia

-

bliskich krqgom socjali-

stow-rewolucjonistow. Poczqwszy od maja-czerwca 1917 roku ruch chiopski przybrai

bardziej radykalne formy: by nie

do dziaian

wiele komitetow

rolnych zdecydowaio

na zagarniqcie sprzqtu rolniczego stad

ziemskich,

a takie na zawiaszczenie

pastwisk

Ta odwieczna walka o

podziai” ziemi dokonaia

kosztem obszarnikow, ale takie i

czyli

niejszych

dziqki reformom Stoiypina

wspolnotq gromadzkq,

by

jako peinoprawni

na skrawku ziemi wolnym od obowiqzku

czen wspolnotowych. Jeszcze przed Rewolucjq

kuiak

-

we wszystkich

wystqpieniach bolszewikow piqtnowany jako

chiopski bogacz”,

i

-

stai

juz cieniem samego siebie. W

musiai

wiqkszq

bydia, maszyn i ziemi,

nastqpnie

do wspolnego kotia i rozdzielono wedle odwiecznej egalitarnej zasady

do

wyiywienia”

.

W lecie niepokoje na wsiach, podsycane

setek tysiqcy uzbrojonych dezer-

terow, staiy

coraz gwaitowniejsze. Poczynajqc od konca sierpnia chiopi, zawiedzeni

niedotrzymaniem obietnic przez rzqd,

wciqz

reformq rolnq, uderzyli na

panskie

systematycznie

palqc, tak by

z nich raz na

wsze okrytego hanbq ziemianina. Na Ukrainie w centralnych guberniach Rosji

-

bowskiej, penzenskiej, woroneskiej, saratowskiej, oriowskiej, tulskiej

i

riazanskiej

-

spalono tysiqce

a setki

wyrzniqto.

Wobec zasiqgu rewolucji spoiecznej elity kierownicze partie polityczne

-

ze

miennym wyjqtkiem bolszewikow, do

postawy jeszcze

-

wahaiy

miqdzy

lepszej lub gorszej kontroli ruchu rewolucyjnego a pokusq puczu

skowego.

do rzqdu w maju 1917 roku popularni w krqgach robotniczych

mienszewicy lepiej

jakakolwiek partia osadzeni w Srodowisku

nie potrafili

-

gdyz

ich

uczestniczyli

we

dzach dbaiych o porzqdek

-

przeprowadzik gioszonych przez siebie od

dawna reform; w wypadku eserowcow dotyczyio to zwiaszcza podziaiu ziemi.
zarzqdcami straznikami panstwa

umiarkowane partie socjalistyczne

ustqpiiy pola bolszewikom, nie

przy tym

z uczestnictwa w rzqdzie,

ktory z kazdym dniem coraz siabiej kontrolowai sytuacjq w kraju.

obliczu pochianiajqcej wszystko anarchii w Srodowiskach

ziemskich, w sztabie generalnym

niektorych rozczarowanych

pojawiia

pokusa rozwiqzania sytuacji przez wojskowy zamach stanu,

64

PANSTWO

PRZECIW SPOIECZENSTWU

ponowai generai

Wobec sprzeciwu Rzqdu Tymczasowego z Aleksandrem

Kierenskim na czele rozwiqzanie to nie przeszio.

puczu wojskowego rze-

czywiicie

wiadzq

choC

formalnie prowadziia jed-

nak sprawy kraju. Klqska puczu generaia Korniiowa, do ktorego jednak doszio
w dniach 24-27 sierpnia 1917 roku,

ostateczny kryzys Rzqdu Tymczaso-

wego, ktory nie kontrolowai juz zadnego z tradycyjnych mechanizmow wiadzy. Podczas
gdy na szczycie

ubiegajqcy

o iluzorycznq dyktaturq wojskowi zmagali

w rozgrywkach o wiadzq, upadaiy podstawy, na ktorych opieraio

panstwo: wymiar

administracja armia.

do

prawa i zanegowania

wszelkiej postaci wiadzy.

niewqtpliwa radykalizacja mas miejskich i wiejskich oznaczaia ich bolszewiza-

mniej pewnego.

pod wspolnymi sloganami

-

robotni-

i

wiadza w rqce sowietow”

-

robotniczy i

bolszewiccy

nie nadawali owym

tego samego znaczenia. W armii

okopo-

przede wszystkim powszechne pragnienie pokoju, wspolne dla zoinierzy

wszystkich panstw, uwikianych od trzech lat w najknvawszq i najbardziej totalnq z
jen. Rewolucja chlopska

zupeinie niezaleznq drogq, duzo blizszq sprzyjajqcemu

podziaiowi” programowi eserowcow nii gioszqcemu nacjonalizacjq ziemi

i uprawianie jej w wielkich skolektywizowanych jednostkach programowi bolszewi-
kow. Tych ostatnich znano na wsi tylko z

dezerterow, zwiastunow szerzqce-

go

bolszewizmu, ktory

dwa magiczne siowa:

ziemia.

Z pewnoiciq nie

wszyscy niezadowoleni

do partii bolszewickiej [Socjaldemokratycznej Par-

Robotniczej Rosji (bolszewikow),

-

przyp. tium.], ktora wedle sprzecz-

nych danych liczyia w paidzierniku 1917 roku od stu do dwustu tysiqcy czionkow. Nie-
mniej w prozni instytucjonalnej,

jesieniq 1917 roku, kiedy upadia wiadza

panstwowa,

miejsca caiej plejadzie komitetow,

i innych grupek,

wystarczaio stanowcze dziaianie dobrze zorganizowanego zdecydowanego trzonu ja-

grupy, by uzyskaia ona szybko wiadzq

do swej realnej siiy. I to

zrobiia partia bolszewicka.

Od swego powstania w 1903 roku odrozniaia

ona od innych

-

rosyjskich i obcych

-

ruchu socjalistyczno-demokratycznego zwiaszcza woluntarystycznq strategiq

radykalnego zenvania z istniejqcym porzqdkiem

koncepcjq partii jako organizacji

o

silnej strukturze, zdyscyplinowanej, elitarnej skutecznej. Podobna awangarda zawo-

dowych rewolucjonistow byia przeciwienstwem wielkiej, szeroko otwartej na sympaty-
kow roinych orientacji partii o charakterze stowarzyszenia, bliskiej mienszewikom
i w

europejskim socjaldemokratom.

Pienvsza wojna Swiatowa zaznaczyia jeszcze mocniej specyfikq leninowskiego bol-

szewizmu. Odrzucajqc wspoipracq z innymi nurtami socjaldemokracji, coraz bardziej
odosobniony Lenin uzasadnii teoretycznie swq pozycjq w szkicu

jako naj-

wyzsze stadium kapitalizmu”.

w nim, ze rewolucja wybuchnie nie w kraju

o najlepiej rozwiniqtym kapitalizmie, ale w kraju malo rozwiniqtym gospodarczo, takim

jak

pod warunkiem,

ruch rewolucyjny kierowany bqdzie tam przez zdyscypli-

nowanq awangardq, gotowq do dziaian skrajnych, to znaczy do wprowadzenia dyktatu-
ry proletariatu i przeksztaicenia wojny imperialistycznej w

domowq.

W

z 17 paidziernika 1914 do jednego z przywodcow bolszewickich Aleksandra

Szlapnikowa Lenin pisze:

P

ARADOKSY I NIEPOROZUMIENIA

65

ziem bytaby teraz, i to niezwiocznie

-

klqska caratu w obecnej wojnie.

wienie pracy

systematycznej,

moze

w kierunku przeksztaicenia

wojny miqdzy narodami w wojnq domowq

-

oto sedno

Moment tego przeksztaicenia

-

to inna sprawa, dziS jeszcze niejasna. Trzeba

temu momentowi

i

nie

go do dojrzewania”.

Nie mozemy ani

wojny domowej, ani

,,de-

kretowai.”, ale prowadzii. pracq

-

bqdzie trzeba, nawet bardzo

-

w tym kierun-

ku

mamy obowiqzek’.

Ujawniajqc

imperialistyczna”

laia zasady marksowskiego dogmatu

iz wybuch rewolucji

bardziej

w Rosji niz gdzie indziej. Przez caiq wojnq Lenin powracai do

bolszewicy

winni

gotowi do podsycania

Srodkami wojny domowej. ,,Ten, kto uznaje

walkq klas

-

pisai we

1916 roku

-

musi

wojnq domowq, ktora w kazdym

spoieczenstwie klasowym stanowi naturalnq kontynuacjq, rozwiniqcie i zaakcentowanie

walki klas”.

zwyciqstwie rewolucji lutowej, w

nie wziqi udziaiu

znaczqcy dzia-

iacz bolszewicki, gdyz wszyscy byli albo na zesianiu, albo na emigracji, Lenin, wbrew
zdaniu zdecydowanej

przywodcow partyjnych, przepowiedziai krach

ugody z Rzqdem Tymczasowym, jakq starai

sowiet piotrogrodzki,

zdominowany przez przewazajqcych w nim eserowcow i socjaldemokratow roznych
opcji. W napisanych w Zurychu, w dniach 20-25 marca 1917 roku czterech
z daleka”, ktore do tego stopnia

z pozycjami politycznymi

kich przywodcow bolszewickich, ze dziennik

opublikowak tylko

jeden, Lenin domagai

natychmiastowego zenvania sowietu piotrogrodzkiego

z

Rzqdem Tymczasowym przygotowania nastqpnej,

fazy rewolucji.

Pojawienie

sowietow byio dla Lenina znakiem, ze rewolucja przeszia juz swq

burzuazyjnq”. Nie czekajqc na

te organy rewolucji miaiy

wiadzq siiq

wojnq imperialistycznq nawet za cenq nieuniknionej w kazdym procesie rewolu-

cyjnym wojny domowej.

powrocie do Rosji

3 kwietnia 1917 roku Lenin wciqz bronii skrajnych pozycji.

W

siynnych

kwietniowych”

raz jeszcze

bezwarunkowq

republiki parlamentarnej i procesu demokratycznego. Idee Lenina,

z

skoczeniem i niechqciq przez

piotrogrodzkich liderow bolszewickich, szybko

posiuch, szczegolnie nowego narybku partii, zwanego

przez Stalina

praktiki

(praktykami), w odroznieniu od

W

ciqgu kilku miesiqcy

ty

plebejskie,

ktorych czolowe miejsce zajmowali chiopi-zoinierze,

nad elementami miejskimi intelektualistami

-

weteranami zinstytucjonalizowanych

ruchow spoiecznych. Noszqcy w sobie zakorzenionq w kulturze wiejskiej przemoc,
mniej skrqpowani niezbyt dobrze sobie znanym marksistowskim

siabo

uformowani politycznie, dziaiacze pochodzenia chiopskiego

-

typowi przedstawiciele

bolszewizmu plebejskiego, ktory miai niebawem silnie

na

lektualny bolszewizm

partii

-

wcale nie zadawali sobie pytania,

na

dze

do socjalizmu”

konieczny, czy tez nie. Jako

lennicy dziaiania

rozwiqzania

byli

Cyt. za:

I.

Lenin,

t.

35,

Wiedza, Warszawa

1957, 140-141. (Przyp. tium.)

66

mi takiego bolszewizmu, ktbry w miejsce teoretycznych dyskusji stawiai jedynq
nq kwestiq, kwestiq zdobycia wiadzy.

Leninowska droga biegia

koleinq miqdzy coraz bardziej zniecierpliwionym

do awantury

chiopskim

-

marynarzami poiozonej blisko Piotro-

grodu morskiej bazy w Kronsztadzie, niektorymi jednostkami stoiecznego garnizonu
czy czenvonogwardzistami z robotniczych dzielnic Wyborga

-

a kierownictwem,

czonym obawq przed klqskq przedwczesnego pozbawionego szans powstania. Wbrew
szeroko rozpowszechnionemu poglqdowi przez caiy rok 1917 partia bolszewicka byia

podzielona i rozdarta: jednych rozsadzaia energia, inni

wahali. W

kach lipca 1917 roku ekscesy

do walki z siiami rzqdowymi mas omal nie po-

partii bolszewickiej,

knvawych demonstracjach w Piotrogrodzie od

3 do

5

lipca zostaia zdelegalizowana, jej

aresztowano lub, jak Lenina,

do emigracji.

rzqdu wobec wielkich

upadek tradycyjnych instytucji auto-

spoiecznych oraz klqska

wojskowego puczu generaia

Korniiowa pozwoliiy partii bolszewickiej ponownie

pod koniec sierpnia

1917 roku w sytuacji

zdobyciu wiadzy poprzez powstanie zbrojne.

Raz jeszcze osobista rola Lenina jako teoretyka i stratega przejqcia wiadzy okazaia

decydujqca. W tygodniach poprzedzajqcych bolszewicki zamach stanu z

25

dziernika 1917

Lenin zaplanowai wszystkie jego etapy, tak by nie mogi on

ani zdezorganizowany nieprzewidzianym powstaniem ,,mas”, ani zahamowany
lucyjnym

bolszewickich

takich jak Zinowjew czy Kamieniew.

Po gorzkim

dni lipcowych chcieli oni bowiem

do wiadzy z

przewagq w sowietach pluralistycznq

ziozonq z

i

opcji socjaldemokratow.

Z finskiego wygnania Lenin ciqgle przysyiai do

Komitetu Centralnego partii bolszewickiej listy artykuiy z wezwaniami do powstania.

natychmiastowy

i dajqc ziemiq chiopom, bolszewicy ustanowiq

nikt nie obali

-

pisai.

-

Nie ma

na korzystnq dla bolszewikow

malnq

Zadna rewolucja tego nie oczekuje.

nie wybaczy nam,

nie weimiemy teraz wiadzy”.

Apele te spotykaiy

ze sceptycyzmem

bolszewickich. Po

bieg rzeczy, skoro kazdego dnia sytuacja

radykalizuje? Czy nie

czy

do mas

ich naturalnq

panstwo

spoiecznych

na przewidziany na

20 paidziernika

Zjazd Sowietow? W zgromadzeniu, w

delegaci sowietow

wielkich

robotniczych i komitetow zoinierskich

znacznq przewagq

nad zdominowanymi przez eserowcow sowietami wiejskimi, bolszewicy mieli duzq
szansq zdobycia wzglqdnej

dla Lenina przejqcie wiadzy w rezultacie

giosowania Zjazdu

oznaczaioby,

powstaiy w jego wyniku rzqd musiaiby

koalicjq, a bolszewicy musieliby

wiadzq z innynii ugrupowaniami

socjalistycznymi. Lenin, ktory od miesiqcy domagai

caiej wiadzy tylko dla bolszewi-

za wszelkq cenq

poprzez powstanie zbrojne przed

do

1918 r.

w Rosji

julianski, ktbry miai

dni

w stosunku d o kalendarza

Tak wiqc

25 X 1917 w Rosji to 7 XI 1917 r. w Europie.

P

ARADOKSY I

67

Ogolnorosyjskiego Zjazdu

iz pozostaie partie socjalistyczne

powstanczy zamach stanu i ze pozostanie

jedynie

do opozycji, a to

pozostawi caiq

w rqku bolszewikow.

Wrociwszy potajemnie do Piotrogrodu, Lenin zebrai 10 paidziernika dwunastu

z

dwudziestu czionkow Komitetu Centralnego

dziesiqciu godzinach

dyskusji udaio mu

obecnych do przegiosowania najwazniejszej

uchwaiy w dziejach partii: decyzji

w najblizszej

powstania zbroj-

nego. Zapadia ona dziesiqcioma giosami przy sprzeciwie Kamieniewa i Zinowjewa,
stanowczo przekonanych, iz nie naleiy

zadnych dziaian przed zebraniem

Zjazdu Sowietow. Mimo sprzeciwu umiarkowanych

16

paidziernika

Trocki utworzyi organizacjq wojskowq,

teoretycznie pod

sowietu

piotrogrodzkiego, ale w rzeczywistoki spenetrowanq przez

Zadaniem

Piotrogrodzkiego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego (PKWR) byio

wal-

ki

o

wedle wszelkich zasad sztuki powstania zbrojnego,

odmiennego

od spontanicznego i anarchicznego buntu ludowego, ktbry

partie bol-

szewickq.

Zgodnie z

Lenina liczba

uczestnikow Wielkiej Socjali-

stycznej Rewolucji Paidziernikowej byia bardzo ograniczona. Znalazio

nich

kilka tysiqcy zoinierzy garnizonu stoiecznego, marynarzy z Kronsztadu i czenvono-
gwardzistow, ktorzy przyiqczyli

do PKWR, a

kilkuset dziaiaczy bolszewickich

z

fabrycznych.

liczba

i nieznaczna liczba ofiar dowodzq

oczekiwanego i starannie przygotowanego zamachu stanu,

dokonano bez opo-

ru. Znamienne, ze zdobycie wiadzy odbyio

w imieniu PKWR. Tq drogq

bolszewikow udzielali peini wiadzy

miaia peinomocnictwa jedynie od

Komitetu Centralnego

w zwiqzku z tym nie zalezaia w zaden sposob od

Zjazdu Sowietow.

Strategia Lenina okazaia

Postawieni. przed faktem dokonanym umiar-

kowani

potqpili

wojskowy,

za plecami sowietow”,

czym

Zjazd. Pozostali na

obok jedynych sojusznikow

-

czionkow maiej

grupy lewicowych socjalistow-rewolucjonistow

-

liczni bolszewicy doprowadzili do te-

go,

obecni jeszcze delegaci przegiosowali zredagowany przez Lenina tekst, oddajqcy

wiadzq w rqce sowietow”. Ta czysto formalna uchwaia

bolszewikom

iz rzqdzq oni w imieniu ludu w

miaio

w

pokolenia naiwnych. Kilka godzin poiniej zjazd

przed

rozjechaniem

utworzenie nowego rzqdu bolszewickiego

-

Rady Komisarzy Ludo-

wych z Leninem na czele

-

zaaprobowai pienvsze akty prawne nowego rezimu: dekre-

ty

o pokoju i o ziemi.

Bardzo szybko

nieporozumienia, a potem konflikty miedzy nowq wiadzq

i

ruchami spoiecznymi, ktore

dotqd jako siiy

stary system poli-

tyczny, gospodarczy i spoieczny. Pienvsze nieporozumienie dotyczyio rewolucji rolnej.
Przy niekorzystnym stosunku

bolszewicy,

zawsze giosili koniecz-

nacjonalizacji ziemi, musieli

a

sobie program

so-

na rozdzielenie ziemi pomiqdzy chiopow. ,,De-

kret o ziemi”, ktorego giowne rozporzqdzenie

bez odszkodowania

ziemi, a caia ziemia zostaje oddana do dyspozycji lokalnych komite-

tow rolnych w celu jej podziaiu”, ograniczai

w

istocie do legitymizacji dokonywane-

68

go

przez liczne wspolnoty wiejskie od lata 1917 roku brutalnego zawiaszczania ziemi

nalezqcej do wielkich posiadaczy bogatych

-

kulakow. Zmuszeni chwilowo

do niezaleznej rewolucji chlopskiej, ktora tak

zdobycie wladzy,

bolszewicy mieli

do swojego programu

lat poiniej. Tragicznym roz-

wiqzaniem nieporozumienia z 1917 roku

stanowiqca apogeum walki miqdzy re-

zimem wyrosiym Paidziernika a chiopstwem przymusowa kolektywizacja wsi.

nieporozumienie dotyczylo stosunkow partii bolszewickiej ze wszystkimi no-

wymi instytucjami

-

komitetami fabrycznymi, zwiqzkami zawodowymi, partiami socjali-

stycznymi, komitetami dzielnicowymi, Czerwonq Gwardiq, a zwlaszcza sowietami

-

biorqc udzial w zniszczeniu instytucji tradycyjnych,

o

PO

-

twierdzenie i rozszerzenie wlasnych kompetencji. W ciqgu kilku tygodni wszystkim in-
stytucjom odebrano

oraz podporzqdkowano

partii bolszewickiej

zlikwi-

dowano.

najpopularniejsze w paidzierniku 1917 roku

Rosji:

dza w rqce

zamienilo

w mgnieniu oka we

partii bolszewickiej

nad sowietami.

robotnicza”, kolejny postulat proletariuszy Piotrogrodu in-

nych wielkich oirodkow przemyslowych, w imieniu ktorych bolszewicy rzekomo dziaia-
li, zostala szybko odrzucona na rzecz

z

panstwowej kontroli nad

zakladami pracownikami.

Swiatem robotniczym

-

bezrobociem,

stalym spadkiem sily nabywczej i glodem

-

a dbajqcym o

ekonomicznq pan-

stwem zapanowalo wzajemne niezrozumienie. Od grudnia 1917 roku nowy rezim mu-
sial

czolo calej fali postulatow robotniczych i strajkow. W ciqgu kilku tygodni

bolszewicy utracili

kapitalu zaufania, zdobytego

ludzi pracy

w ciqgu roku 1917.

Trzecim nieporozumieniem byly stosunki nowej wladzy z

byiego

cesarstwa. Bolszewicki zamach stanu

tendencje

ktorym nowe

kierownictwo zdawalo

poczqtkowo

porqki. Uznajqc

ludow dawnego imperium oraz ich prawo do

federacji i oderwania

bolszewicy zdawali

inne narody do wyzwolenia

spod centralnej kurateli

rosyjskiej. W ciqgu kilku

Polacy, Finowie, Baltowie, Ukraincy, Gruzini, Or-

mianie i Azerowie oglosili

Sytuacja zaczqla

bolszewikow; nie-

bawem podporzqdkowali prawo narodow do samostanowienia

utrzyma-

nia ukrainskiego zboza, ropy naftowej

mineralnych Kaukazu,

mo-

wiqc,

interesom nowego panstwa, ktore okazalo

wkrotce, przynajmniej

w sprawie terytorium, spadkobiercq caratu w jeszcze wiqkszym stopniu niz Rzqd Tym-

czasowy.

Zderzenie roznorodnych rewolucji spolecznych

narodowych oraz szczegolnej

praktyki politycznej, ktora wykluczala wszelki podzial wladzy, mialo niebawem

do rodzqcego przemoc terror konfliktu miedzy nowq wiadzq a szerokimi odla-

spoieczenstwa.

2

DYKTATURY

owa wiadza jawi

jako twor ziozony: jego fasadq jest

sowietow”, re-

prezentowana formalnie przez Centralny Komitet Wykonawczy, starajqcy

N

o uznanie w kraju za granicq, legalny rzqd

-

Rada Komisarzy Ludowych, oraz

Piotrogrodzki Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (PKWR).

od poczqtku

decydujqcq

w komitecie Feliks Dzieriynski opisywai go nastqpujqco:

lekka, giqtka, natychmiast zdolna do dziaiania, bez wdawania

w

drobia-

Zadnej przeszkody w dziaianiu i biciu wrogow zbrojnym ramieniem dyktatury

proletariatu”.

Jak w pierwszym okresie istnienia nowego rezimu

owo

ramiq dyk-

tatury proletariatu”, wedle obrazowego

Dzieriynskiego, ktore zostaio prze-

jqte pozniej dla

bolszewickiej policji politycznej

-

Czeka? W sposob

i

sprawny. PKWR

z

czionkow, w tym czterdziestu

bol-

szewikow, kilku lewicujqcych socjalistow-rewolucjonistow i anarchistow; formalnie kie-
rowai nim

lewicowy socjalista-rewolucjonista,

otoczony,

jak nalezaio, przez czterech bolszewickich

w tym Antonowa-Owsiejenkq

i Dzieriynskiego. W

blisko

tysiqcy rozkazow wydanych przez

PKWR w czasie

53

dni istnienia i nagryzmolonych

oiowkiem na maiych

skrawkach papieru, zredagowaio

w imieniu

lub ,,se-

kretarza” ze

osob.

Podobna

operacyjna” panowaia przy rozsyianiu

i wykonywa-

niu

PKWR

za

prawie tysiqca

mianowa-

nych przy najrozniejszych organizacjach, jednostkach wojskowych, radach, komitetach
dzielnicowych administracjach. Odpowiadajqc jedynie przed PKWR, komisarze
dejmowali niejednokrotnie decyzje bez uprzedniej zgody rzqdu czy bolszewickiego
Komitetu Centralnego. Od 26 pazdziernika

(8 listopada), pod

wszystkich

wybitnych

bolszewickich, ktorzy zajqci byli tworzeniem rzqdu, nieznani i anoni-

mowi

postanowili

dyktaturq proletariatu” za pomocq nastqpujq-

cych Srodkow: zakazu wydawania

ulotek,

siedmiu

giownych stoiecznych dziennikow, i to zarowno

jak

kontroli radia i telegrafu oraz opracowania projektu prawa

o

rekwi-

prywatnych mieszkan i samochodow. Zamkniqcie

zostaio dwa dni

70

PANSTWO PRZECIW

zalegalizowane dekretem rzqdu, a tydzien

-

nie bez ostrych dyskusji

-

przez Centralny Komitet Wykonawczy’.

Niepewni swej siiy

bolszewiccy starali siq, zgodnie z taktykq, ktora przy-

juz sukces w 1917 roku,

w poczqtkowym okresie tak zwanq

lucyjnq

mas”. Odpowiadajqc delegacji przedstawicieli

skich, przybyiych do PKWR z guberni pskowskiej z zapytaniem, w jaki
anarchii”, Dzieriynski tlumaczyi:

Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porzqdku. Nas, bolszewikow, jest za maio do wyko-
nania tego historycznego obowiqzku. Trzeba

rewolucyjnej spontanicznoici mas

walczqcych

o

swe

my, bolszewicy, wskazemy

To

masy

przemawiajq przez

PKWR

oraz walczq przeciw wrogowi klasowemu wrogom ludu. My

imy tu tylko

po

to, by ukierunkowak

i uprawnione pragnienie zemsty uciskanych na

uciskajqcych oraz by

Na odbytym kilka dni

29 paidziernika (10 listopada), zebraniu PKWR

obecni

-

anonimowe glosy

-

wspomnieli

o

bardziej energicznej walki

z

ludu”,

to sformuiowanie miaio

wielki sukces w

miesiqcach, latach i

Zostaio ono

w odezwie PKWR z 13

(26) listopada:

administracji panstwowej,

skarbu, kolei oraz

poczt i

sabotujq postanowienia rzqdu bolszewickiego. Od tej pory osoby

wyzsze uznane

za

ludu. Ich nazwiska opublikowane zostanq we wszystkich

dziennikach, a listy

ludu zostanq rozplakatowane w miejscach

Kilka dni

utworzeniu list proskrypcyjnych

nowa odezwa:

osoby

podejrzane o sabotaz, spekulacjq oraz o zagarniqcie mienia, podlegajq natychmiastowe-
mu aresztowaniu jako wrogowie ludu oraz osadzeniu w wiqzieniach

W ciqgu kilku dni PKWR wprowadzii dwa

pojqcia:

ludu” i

28

listopada (10 grudnia) rzqd uprawomocnii

ludu”; podpisany

przez Lenina dekret

kierownictwa Partii Konstytucyjnych

partii wrogow ludu,

spod prawa, majq

natychmiast areszto-

wani i postawieni przed trybunaiami

Zostaiy one

powoiane

nr 1 o

obalai wszystkie prawa

z dekretami

rzqdu robotniczo-chiopskiego oraz z programami partii socjaldemokratycznej socjali-

W oczekiwaniu na zredagowanie nowego kodeksu karnego

dziowie mogli swobodnie

o

obowiqzujqcego prawa

od rewolucyjnego porzqdku i

pozwalala na wszelkie

przedrewolucyjne zostaly zniesione i zastqpione sqdami ludowymi

oraz sqdami rewolucyjnymi, uprawnionymi do wydawania

w sprawie zbrodni

lub przestqpstw popeinionych przeciw

panstwu”, w sprawach o ,,sa-

’

A.Z. Okorokow,

i

krach russkoj burzuaznoj priessy”, Moskwa 1971;

V.N. Brovkin, ,,The

G.A. Bieiow,

istorii

komissii, 1917-1921: Sbornik dokumientow”,

G.A. Bieiow,

istorii

54-55.

Tamze,

67.

Mensheviks after October”,

University Press, London 1987.

Moskwa 1958, 66;

G. Leggett, ,,The Cheka, Lenin’s Political Police”, Oxford 1981, s. 13-15.

DYKTATURY

7

I

botaz”,

stanowiska” inne

zbrodnie”.

Jak przyznawai Kurski, ludowy komisarz

w latach 1918-1928, sqdy

wolucyjne nie byiy sqdami w tradycyjnym, czyli

znaczeniu, ale sqdami

dyktatury proletariatu, organami walki z kontrrewolucjq bardziej dbajqcymi o
nie

z korzeniami niz o ferowanie

Jednym z takich sqdow

sqd do spraw prasy”, ktorego zadaniem byio sqdzenie przestqpstw prasowych i
szanie wszelkich wydawnictw, ktore

zamieszanie w umysiach przez publikacjq

Swiadomie nieprawdziwych

Podczas gdy pojawiaiy

nie znane dotqd kategorie spoieczne

gowie

i

nowe struktury w sqdownictwie, Piotrogrodzki Komitet

skowo-Rewolucyjny ciqgle

W

w ktorym zapasy mqki nie

starczaiy nawet na dzien ubogich racji

-

funta chleba dla osoby dorosiej

-

sprawa

zaopatrzenia byia

najwazniejsza.

4

(17) listopada utworzona zostaia Komisja Zaopatrzenia, ktora w pienvszej odezwie

klasy korzystajqce z

czas rekwizycji

nadwyzek bogaczy ewentualnie ich majqtku”. 11 (24) listopada Komisja Zaopatrzenia
zdecydowaia o natychmiastowym wysianiu do regionow produkujqcych zboze specjal-
nych oddziaiow, ziozonych z zoinierzy, marynarzy, robotnikow czenvonogwardzistow,

w

celu zdobycia produktow

pienvszej potrzeby dla Piotrogrodu frontu’.

Metoda zastosowana przez komisjq PKWR zapowiadaia politykq rekwizycji,

w ciqgu trzech nastqpnych lat przez

Polityka ta

miaia

rodzqcym

i terror zasadniczym powodem konfliktu miqdzy nowq wiadzq a chiop-

stwem.

Utworzona 10 (23) listopada Wojskowa Komisja Sledcza miaia za zadanie areszto-

wanie zadenuncjowanych

przez ich wiasnych zoinierzy,

nych” oficerow oraz

partii

podejrzanych o ,,sa-

botaz”. Bardzo szybko komisja

sprawami. W podejrzliwej

mosferze wygiodzonego miasta, w

Czenvonej Gwardii i mianowanych

na poczekaniu milicjantow

rewizje,

okup i rabowaiy w imieniu rewolu-

cji, dziaiajqc na podstawie wqtpliwych peinomocnictw

przed

stawaiy codziennie setki osob oskarzonych o najrozniejsze przestqpstwa:

nek,

produktow pierwszej potrzeby, lecz

o

wanie

stanie

lub

do wrogiej

Formuiowane w duchu rewolucyjnej

apele bolszewikow byiy

ktorq nalezaio

delikatnie.

porachunki, mnoiyiy

gwaity, a

kradzieze z broniq w rqku rabowanie

zwiaszcza z

holem, oraz

z piwnic Paiacu Zimowego. Zjawisko nabraio z czasem takich

rozmiarow, ze na wniosek Dzieriynskiego PKWR postanowii

Komisjq do

Walki z Pijanstwem Nieporzqdkiem.

6 (19) grudnia komisja ta

w Piotrogro-

dzie stan oblqzenia oraz zadekretowaia godzinq

celu poiozenia kresu

D.I. Kurskij,

statji

i rieczi”, Moskwa 1958, 67.

E.A. Finn,

pieczat’ na skamje podsudimych”,

Gosudarstwo Prawo”

S.A. Pawluczenkow,

Briest”, Moskwa 1996, 25-26.

Leggett, ,,The Cheka

7.

1967, nr 2, 71-72.

74

Za niecaly miesiqc terror przybierze bardzo gwaltowne formy, tak jak to

stalo podczas Wiel-

kiej Rewolucji Francuskiej. Dla naszych

bqdzie gotowe

nie tylko

ale

i

gi-

lotyna, ten wspanialy wynalazek Wielkiej Rewolucji Francuskiej,

zaletq jest

zbawianie cziowieka

Zabierajqc kilka tygodni

gios na zebraniu robotniczym, Lenin znow

do terroru, tej

Wladza

tak, jak postqpilyby wszystkie rewolucje proletariackie:

burzuazyjnq

instrument klas

Zolnierze i robotnicy

zrozumiek, ze

nie pomogq sobie sami,

pomozc

nikt. JeSli masy

powstanq sponta-

nicznie, nie dojdziemy

do

niczego.

nie zastosujemy wobec spekulantow terroru

-

rozstrzelania na miejscu

-

tego nie

Podobne wezwania do terroru rozniecaiy przemoc, ktora nie musiaia

na doj-

Scie do wiadzy bolszewikow. Poczynajqc od jesieni 1917 roku,

chiopi spustoszy-

li tysiqce wielkich

ziemskich i zamordowali setki wielkich posiadaczy. Latem

1917 roku przemoc staia

w Rosji wszechobecna. Nie byia zjawiskiem nowym, ale

wy-

padki roku 1917 pozwoliiy na zbieg wielu, ukrytych dotqd,

form: przemocy w

jako reakcji na

stosunkow kapitalistycznych wewnqtrz Swiata przemysiowego;

przemocy chiopskiej; wreszcie

przemocy pienvszej wojny

Swiatowej,

przyniosia niesiychany regres stosunkow

ich przeraza-

brutalizacjq. Zmieszanie tych trzech form przemocy daio wybuchowy koktajl, ktory

w szczegblnej koniunkturze zrewolucjonizowanej Rosji, cechujqcej

upadkiem

instytucji wiadzy porzqdku, jak erupcjq dawno nagromadzonych frustracji urazow
spoiecznych oraz politycznq

ludowej przemocy, mogi

szcze-

golnie niszczqcy efekt. Miqdzy mieszkancami miast wsi panowaia wzajemna
tym ostatnim miasto jawiio

bardziej

kiedykolwiek jako

wiadzy ucisku.

Dla elity

dla zawodowych

w znakomitej

z inteligencji, chiopi

byli, jak pisal Gorki,

instynkty”

musiaiy

poddane

rozsqdkowi mia-

sta”. W tym samym czasie politycy i

byli doskonale Swiadomi faktu, iz to

rewolty chiopskie zachwiaiy Rzqdem Tymczasowym, pozwalajqc

jakq byli bolszewicy,

wiadzq w otaczajqcej ich pustce instytucjonalnej.

W

koncu 1917 poczqtkach 1918 roku nowemu rezimowi nie

zadna powazna

opozycja. W miesiqc

bolszewickim zamachu stanu kontrolowai on wiqkszq

Srodkowej Rosji

do Srodkowej Woigi, a takie pewnq liczbq wielkich

aglomeracji

Kaukaz (Baku) Srodkowq

(Taszkient).

prawda

Ukraina Finlandia, ale nie

wrogich

wobec wiadzy bolszewickiej.

Jedynq zorganizowanq siiq antybolszewickq byia

trzy tysiqce ludzi Armia

Ochotnicza,

przysziej

armii zorganizowanej przez generaiow Aleksie-

Naroda”

z

3

1917.

W.I. Lenin,

Moskwa 1958-1966,

t.

35, 311

Z

BROJNE

75

jewa Korniiowa.

carscy generaiowie pokiadali wszystkie nadzieje w Kozakach

znad Donu i z Kubania. Kozacy

radykalnie od innych

rosyjskich, za

carskich ich podstawowym

byio otrzymanie 30

ziemi

w

zamian za siuzbq wojskowq az do trzydziestego szostego roku iycia. Wprawdzie nie

ubiegali

oni o nowq ziemiq, chcieli jednak

juz posiadali. Kozacy,

pragnqli przede wszystkim

status oraz

byli

kojeni piqtnujqcymi kuiakow deklaracjami

i wiosnq 1918 roku doiqczyli

do

antybolszewickich.

Czy mozna

o wojnie domowej przy okazji pienvszych

na poiudniu Rosji

w zimie 1917 wiosnq 1918 roku, w ktorych

udziai kilka tysiqcy ludzi z Armii

Ochotniczej wojska bolszewickie generaia Siversa, liczqce zaledwie

6 tysiqcy

rzy? Natychmiast uderza kontrast miqdzy

zaangazowanych

a

skalq przemocy

przez bolszewikow

tylko wobec wojskowych jencow,

ale wobec

Utworzona w czenvcu 1919 roku przez giownodowodzqcego

zbrojnych poiudnia Rosji, generaia Denikina, Komisja Badania Zbrodni Bolszewickich

w ciqgu kilku miesiqcy istnienia

okrucienstwa popeinione przez bol-

szewikow na Ukrainie, na Kubaniu, nad Donem na Krymie. Zebrane przez

komisjq

Swiadectwa

-

podstawowe

wydanego w roku 1924 w Berlinie klasycznego dzieia

o terrorze bolszewickim, ksiqzki Siergieja Mielgunowa

tierror w Rossii,

1918-1924”

-

niezliczone okrucienstwa, popeinione od stycznia 1918 roku.

W

Taganrogu zoinierze oddziaiow Siversa

rqce i nogi

podchorqiym oficerom,

czym wrzucili ich do pieca hutniczego. W Eupatorii kilku-

set spqtanych oficerow

torturach do morza. Podobne gwaity

miaiy miejsce w

okupowanych przez bolszewikow miast Krymu:

Jaicie,

Symferopolu. Poczqwszy od

1918 roku, podobne

okrucienstwa popeiniali oni w zbuntowanych wiqkszych stanicach kozackich. Bardzo
dokiadne akta denikinowskiej komisji notujq

z odciqtymi rqkami, poiamanymi

odenvanymi

ziamanymi szczqkami odciqtymi

Wedle Mielgunowa trudno mimo to

rezultaty systematycznego

wania zorganizowanego terroru od tego,

zdaje

wynikiem

kontrolowanych

do sierpnia i

1918 roku prawie

wspomina o kiero-

waniu masakrami przez lokalnq Czeka. Zresztq az do tej daty

Czeka wydaje

siaba. Zbrodnie popeiniane Swiadomie nie tylko na zoinierzach strony przeciw-

nej, ale rowniez na cywilnych

ludu”

-

tak na przykiad

240 zabitych

w

na poczqtku marca 1918 roku

poza 165 oficerami, 70 polity-

adwokatow, dziennikarzy i

-

byiy

dzieiem

oddziaiow”,

i innych nie okreilonych blizej

szewickich”. Eksterminacja

ludu” byia tylko logicznym przediuzeniem poli-

tycznej i spoiecznej rewolucji, w ktorej jedni byli

a inni

mi”. Taka koncepcja Swiata nie pojawiia

nagle

paidzierniku 1917 roku, ale

uprawomocniio

wielokrotnie deklarowane w tej sprawie przez bolszewikow

jasne stanowisko.

Akta te

w

GARF w

sygn.

1

do

195. Omawianego

okresu dotyczq akta sygn.

76

Przypomnijmy,

na temat rewolucji w swoim

pisal w marcu 1917 roku,

w

przenikliwym

pewien miody kapitan:

nami a zoinierzami jest bez dna. Dla nich jesteimy i pozostaniemy barinami

[panami].

To,

staio, jest dla nich nie rewolucjq politycznq, ale rewolucjq spoiecznq, w

rej

podczas gdy my jesteimy

nam:

panami, teraz nasza kolej, by nimi

Uwazajq, ze

wiekach poddanstwa majq wreszcie

czas

bolszewiccy popierali w masach ludowych wszystko to,

wediug

nia samego Lenina poprzez moralnq legitymizacjq donosicielstwa, terroru i

wojny domowej moglo

dqzenie do

odwetu”. 15 (28)

grudnia 1917 roku

opublikowal w

odezwq wzywajqcq

kie sowiety” do organizacji Czeka. W rezultacie

nieslychane rozmnozenie

do

specjalnych” innych

organow”,

opanowanie

wladzy centralnej z wielkim trudem, kiedy w kilka miesiq-

cy pozniej postanowiia

i

wyposazonq w struktury

i

scentralizowanq

Czeka”.

Charakteryzujqc w lipcu 1918 roku pienvsze poirocze istnienia Czeka, Dzieriynski

pisai:

to okres improwizacji poszukiwan

omacku, w

nasza organizacja

nie zawsze stawaia na

Jednak w tym momencie Czeka jako organ

obywatelskie ma na

swym koncie powazne obciqzenia, a organizacja, ktora w grudniu 1917 roku liczyla
zaledwie sto osob, w ciqgu

miesiqcy powiqkszyia swe szeregi

krotnie!

Poczqtki organizacji byiy z

raczej skromne. 11 stycznia 1918 roku

Leninowi notatkq:

oddanych juz istotnych

znajdujemy

w sytuacji nie do przyjqcia. Zadnego finansowania. Pracujemy dzien i

bez chleba,

cukru, herbaty, masia czy sera. Poczyncie kroki,

przyzwoite racje, albo

upowaznijcie nas do samodzielnych rekwizycji

burzujow”’”. Dzieriynski zwerbowai

setkq ludzi

-

w

starych towarzyszy z czasow konspiracji, Polakow i

-

ktorzy niemal wszyscy pracowali wczeiniej w Piotrogrodzkim Komitecie

wolucyjnym. Miqdzy nimi figurowali juz

funkcjonariusze GPU w latach

dwudziestych i NKWD w latach trzydziestych: Lacis,

Messing, Moroz, Pe-

ters, Trilisser, Unszlicht i Jagoda.

akcjq Czeka byio ziamanie strajku urzqdnikow Piotrogrodu. Zastosowano

metodq

-

aresztowanie

-

oraz proste usprawiedliwienie:

tych,

ktorzy nie chcq

wraz z ludem, nie ma

niego miejsca”. Tak

kazai

pewnq

eserowskich mienszewickich

towanych do Konstytuanty. Ten arbitralny akt zostai niebawem potqpiony przez ludowe-
go komisarza

Steinberga, ktory jako lewicowy

socjalista-rewolucjonista

Cyt. za: 0. Figes, ,,The Russian Revolution”, London 1995, 379.

Archiwum

Nikolajewskiego w Hoover Institution,

na miestach,

11

G. Leggett, ,,The Cheka

29-40.

M.I.

goda

na wnutriennom

Moskwa 1920,

6.

1918

Z

BROJNE

DYKTATURY

PROLETARIATU

77

wszedi kilka dni

do rzqdu. Pienvszy incydent miqdzy Czeka a organami spra-

zasadniczy problem pozaprawnego charakteru policji politycznej.

-

Czemu

w

razie Ludowy Komisariat

-

pytai wowczas Steinberg

Lenina.

-

Nazwijmy

go

w takim razie Ludowym Komisariatem Eksterminacji

i spra-

wa bqdzie zaiatwiona!

-

Znakomity pomysi

-

odpowiedzial Lenin.

-

Mam identyczny

na sprawq. Niestety nie

mozna go tak

Lenin

miqdzy Steinbergiem, ktory domagai

kowania Czeka Komisariatowi

a Dzieriynskim, buntujqcym

przeciw

bawieniu

w procedury w stylu dawnej

minionego rezimu”, na

rzecz tego drugiego. Czeka miaia

za swe dziaiania jedynie przed rzqdem.

Dzien

6 (19) stycznia 1918 roku stai

cezurq we wzmocnieniu bolszewickiej

tatury. Nad

zaledwie jednym dniu obrad, rozpqdzona zostaia wybrana w

stopadzie grudniu 1917 roku Konstytuanta, w ktorej bolszewicy mieli jedynie 175 na
707 deputowanych. To arbitralne

nie

jednak w kraju zadnym

echem. Zorganizowana przez przeciwnikow rozwiqzania parlamentu

wielka demonstracja zostaia stiumiona przez wojsko. Naliczono

trupow,

byio

daninq za kilkugodzinne zaledwie

demokracji

W

dniach tygodniach

Konstytuanty, dokiadnie w chwili gdy Trocki,

Kamieniew, Joffe Radek

w

warunki podpisania pokoju z

centralnymi, pozycja bolszewikow w Piotrogrodzie stawaia

coraz bardziej

niewygodna. 9 stycznia 1918 roku porzqdek obrad rzqdu

caikowicie

wieniu przeprowadzki do

Bardziej niz zagrozenie niemieckie

-

zawieszenie broni

przeciez od 15 (28)

grudnia

-

niepokoiia bolszewickie kierownictwo

powstania robotniczego.

w dzielnicach robotniczych,

popieraiy bolszewikow jeszcze dwa miesiq-

ce

niezadowolenia. Wraz z demobilizacjq i ustaniem

zamowien wojskowych fabryki

dziesiqtki tysiqcy pracownikow; zaopatrzenie

pogorszyio

tak dalece, ze zmniejszono codziennq racjq

chleba

-

siia teraz

funta. Nie

sytuacji, Lenin piqtnowai wyznaczonych

na

ofiarne

fabryka, kazda kompania

na

oddziaiy, do przeprowadzania rewizji naleiy

nie tych, ktorzy

sami

lecz

wszystkich pod grozbq pozbawienia kartki na chleb”

-

pisai 14 (27) stycznia 1918 roku”.

Nominacja Trockiego, ktory

z

31 stycznia, na szefa

Komisji Aprowizacji Transportu, wymownie Swiadczyia o tym, jak wielkie znaczenie
rzqd

do

na

-

pienvszego etapu

I. Steinberg,

the Workshop

of

the Revolution”, London

145.

L. Schapiro,

Bolcheviks et I’opposition. Origines de I’absolutisme

Les

Paris

s.

84-86;

V.N.

Brovkin, ,,The Mensheviks

46-47

i

SY-63.

E. Berard,

les bolcheviks ont-ils

Petrograd?”,

du Monde Russe

et

tiquc” t. 34

(4)

1993,

Lenin,

wszystkie” t. 35,

s. 300.

78

Tej

komisji Lenin zaproponowai w poiowie lutego projekt dekretu,

ktbry postanowili

nawet

czionkowie, miqdzy innymi, poza Trockim,

pa

-

ludowy komisarz aprowizacji. Tekst przygotowany przez Lenina przewidywai

szenie wszystkich

do oddania nadwyzek

za pokwitowaniem. W

padku ich niedostarczenia w przewidzianym terminie winni wykroczenia mieli
strzelani.

przeczytaniu tego projektu

-

napisai Ciurupa

w pamiqtnikach.

-

Wprowadzenie podobnego dekretu doprowadziioby do masowych

egzekucji. Ostatecznie projekt Lenina zostai

Epizod ten jest mimo wszystko bardzo charakterystyczny. Od poczqtku 1918 roku

Lenin

-

wpqdzony w Slepy zauiek przez wiasnq politykq zaniepokojony

sytuacjq zaopatrzeniowq w wielkich

przemysiowych postrzeganych jako

samotne wysepki bolszewickie

chiopskiego oceanu

-

by

zboze”,

na kazdy krok, byle tylko nie

ani na

dotychczasowej polityki.

Nieuchronny

konflikt miqdzy chiopami,

chcieli

plony swej pracy

odrzucali wszelkq ingerencjq wladzy zewnqtrznej, a dqzqcym do narzucenia swej

wiadzy nowym rezimem, ktory nie chciai

funkcjonowania obiegu

wego, a pragnqi

-

i

ze zdoia

-

to,

mu

objawem

anarchii spoiecznej.

W obliczu

ofensywy armii niemieckich,

byia skutkiem zerwania

rokowan brzeskich, rzqd

21 lutego 1918 roku

ojczyzna

w niebezpieczenstwie”. Apelowi do stawiania oporu najeidicy towarzyszyio wezwanie

do masowego terroru:

nieprzyjacielski agent, spekulant, chuligan,

cyjny agitator niemiecki szpieg zostanie natychmiast

Odezwa ta przy-

wracaia w strefie dziaian frontowych stan wojenny, ktory z chwilq podpisania

3 marca

1918 roku pokoju brzeskiego,

swojq

Z

punktu widzenia kara

Smierci zostaia

w Rosji dopiero 16 czerwca 1918 roku. Jednak poczynajqc

od lutego tegoz roku, Czeka wykonaia wiele

egzekucji poza strefq dziaian

wojennych.

10 marca 1918 roku rzqd przeniosi

z Piotrogrodu do Moskwy wyznaczonej na

stolicq. Czeka znalazia siedzibq w poblizu Kremla, w poiozonym przy ulicy Bolszaja

budynku kompanii ubezpieczeniowej,

miaia pod

zwami

-

GPU, NKWD, MWD, KGB

-

do upadku rezimu sowieckiego.

Z

wych

czekistow, pracujqcych w marcu w moskiewskim

Domu”, ich

liczba wzrosia w lipcu 1918 roku do

tysiqcy, to bez

specjalnych. Byia

to liczba wielka, zwiaszcza

w tym samym czasie Ludowy Komisariat Spraw

odpowiedzialny za kierowanie ogromnym aparatem lokalnych sowietow

caiego kraju liczyi jedynie czterystu urzqdnikow!

Pierwszq wielkq operacjq Czeka przeprowadziia w nocy z 11 na 12 kwietnia 1918

ku, kiedy ponad tysiqc ludzi

z

oddziaiow specjalnych

szturmem

mow, okupowanych w Moskwie przez

Po wielu godzinach zaciekiych walk

aresztowano 520 anarchistow, a

25

nich rozstrzelano w trybie dorainym jako

ten miai

odtqd do

strajkujqcych robotnikow,

CRCEDHC (Centre

de Conservation

et

de

la Documentation Historique

S.A. Pawluczenkow, Kriestianskij

29.

sowietskoj

t.

1

Z

BROJNE

DYKTATURY

79

uciekajqcych przed poborem dezerterow

buntujqcych

przeciw

tym pienvszym sukcesie, ktory

w Moskwie Piotrogrodzie inne

cje

w skierowanym do Centralnego Komitetu Wykonawczego

z 29 kwietnia 1918 roku Dzieriynski zazqdai znacznego zwiqkszenia

dla

ka:

obecnym

-

pisai

-

w zwiqzku z rozplenieniem

wszelkiej

kontr-

rewolucyjnych organizacji opozycyjnych, nieunikniony jest wzrost

Czeka

w

postqpie

Wspomniany przez Dzieriynskiego

etap” wydaje

w istocie decydujqcym

okresem w ustanowieniu dyktatury politycznej gospodarczej oraz wzmocnieniu
sji wobec coraz bardziej wrogiej bolszewikom

Od pazdziernika 1917 roku ani

nie polepszyia ona swego codziennego bytu, ani nie zachowaia

obywatelskich

uzyskanych w ciqgu roku 1917. Bolszewicy, ktorzy jako jedyny ruch polityczny
chiopom

upragnionq ziemiq, zamienili

w ich oczach w odbierajqcych plony

pracy

Wielu chiopow zadawaio sobie pytanie, czy to ci

bo

ktorzy dali ziemiq”,

ktorzy grabili uczciwego rolni-

ka, zdzierajqc mu ostatniq

Wiosnq 1918 roku nadal

nie zostaio rozstrzygniqte; sowietom nie

cze kaganca nie przeksztaicono ich w

organy administracji panstwowej, byiy

wiqc one miejscem dyskusji miqdzy bolszewikami a umiarkowanymi socjalistami. Mimo

codziennego nadzoru ukazywaiy

opozycyjne dzienniki. W terenie

konkurujqce instytucje polityczne. W sytuacji pogorszenia

warunkow iycia

ustania obiegu wymiany gospodarczej miqdzy miastem wsiq niewqtpliwe

cesy polityczne

mienszewicy. Mimo presji

lacji w czasie

do sowietow opanowali

z trzydziestu stolic

bernialnych, w ktorych odbyiy

wybory

ich

Rzqd bolszewicki zareagowai na

sytuacjq zaostrzeniem dyktatury gospodarczej

i politycznej. Gospodarczy system dystrybucji

siq zarowno w sferze Srodkow

-

ze wzglqdu na widoczne pogorszenie

szlakow komunikacyjnych, zwiaszcza

wych

-

jak w sferze

gdyz brak produktow przemysiowych nie

do

Zyciowym problemem staio

wiqc zapewnienie zaopatrzenia

armii miast

-

oirodkow sprawowania wiadzy miejsc zamieszkania

Przed bolszewikami

dwie

Mogli albo

w

ju rynku

zrujnowanej gospodarki, albo

przymus. Przekonani o

niecznoici marszu do przodu w

o zniszczenie

porzqdku”

Zabierajqc 29 kwietnia gios przed Ogolnorosyjskim

Komitetem

nawczym Sowietow, Lenin zadeklarowai bez osionek:

jest, drobni przedsiqbiorcy,

drobni

byli gotowi dopomoc nam w obaleniu obszarnikow kapitalistow.

Ale dalej nasze ich drogi

rozchodzq. Nie

oni organizacji, dyscypliny

-

jej

wrogami.

I tutaj bqdziemy musieli

z tymi

z tymi drobnymi

P.G. Sofinow,

istorii

komissii”, Moskwa

43-44;

G.A.

Bieiow,

istorii

V.N. Brovkin, ,,The Mensheviks

G.

,,The Cheka

35.

80

przedsiqbiorcami jak najbardziej zdecydowanq,

Kilka dni

niej, przed tym samym audytorium, ludowy komisarz aprowizacji zaznaczyi:
otwarcie: chodzi

o

wojnq, bo tylko

karabinow otrzymamy

A

Trocki dolai

do ognia:

partia jest za wojnq domowq. A wojna do-

mowa to wojna o chleb

...

Niech

wojna domowa!””

Zacytujmy ostatni tekst, napisany w roku 1921 przez innego

bolszewi-

kow, Karola Radka, znakomicie

bolszewickq politykq z wiosny 1918

ku, a wiqc z okresu poprzedzajqcego o caie miesiqce rozszerzenie

konfliktu zbrojne-

go,

ktory przez lata

bqdq czerwoni i biali:

Chiop

otrzymai ziemiq i

wrocii z frontu, zachowujqc bron, a jego postawq wobec

panstwa mozna by

nastqpujqco:

komu panstwo?” Nie byio mu do niczego

trzebne.

zarzqdzili

podatku w naturze, nie

to nam, gdyz nie mieli-

Smy aparatu panstwowego, stary aparat zostai zniszczony, a chiopi nie daliby nam niczego bez
przymusu.

W

poczqtku

1918

roku nasze zadanie byio proste.

dwie elementarne sprawy: ze panstwo ma prawo do

chiopskich na wiasne

trzeby ze dysponuje

by

tego prawa”.

W

maju czerwcu 1918 roku rzqd bolszewicki podjql dwie

decyzje, ktore

rozpoczqly okres wojny domowej, m a n y tradycyjnie

wojennym”.

kret z 13 maja przyznai

peinomocnictwa Ludowemu Komisariatowi

Aprowizacji, ktorego zadaniem byia rekwizycja produktow spoiywczych
nie prawdziwej

W

lipcu 1918 roku

aprowizacyjne”

prawie

tysiqcy ludzi, a w okresie apogeum kampanii, w roku 1920,

bqdzie ich osiemdziesiqt tysiqcy, z czego ponad

bqdq bezrobotni

trogrodzianie, przyciqgniqci

i wynagrodzeniem w naturze,

nalnym do

skonfiskowanego zboza. Drugq decyzjq byio utworzenie dekretem

z 11 czerwca 1918 roku komitetow biedoty wiejskiej

-

przyp. tium.],

rych zadaniem byia

wspoipraca z oddziaiami aprowizacyjnymi oraz rekwizycja na

wiasnq

w zamian za

zdobyczy

-

nadwyzek rolnych od zamozniejszych chio-

Komitety miaiy rowniez

sowiety wiejskie, uznane przez wiadzq za

pewne, gdyz przesiqkniqte byiy ideologiq socjalistow-rewolucjonistow. Biorqc pod

zadania, do jakich zostali powoiani

-

odbieranie siiq owocow pracy blizniego

-

i

jakie miaiy nimi

-

wiadza, poczucie frustracji,

wobec

przyrzeczenie

iupu

-

mozemy sobie wyobrazik, jacy byli owi

przedstawiciele wiadzy bolszewickiej na wsi. Jak przenikliwie

Andrea

si,

ludzi tych oddanie sprawie

-

lub raczej nowemu panstwu

-

i niewqtpliwa

do dziaiania

w parze z raczkujqcq

politycznq spoiecznq,

rowiczostwem

zachowaniami, takimi jak brutalne traktowanie pod-

wiadnych, alkoholizm i nepotyzm. [...]

To

ilustracja sposobu, w jaki

rewolucji

przenikai nowy rezim””.

Lenin,

wszystkie”, t. 36, Warszawa 1988,

253.

zasicdanij WCIK

4

Stienograficzeskij otczet”, Moskwa 1918, 250.

Tamze,

389.

K. Radek,

russkoj

Now”’ 1921,

4,

188.

A. Graziosi, ,,The Great Soviet Peasant War. Bolsheviks and Peasants,

Ukrainian

search Institute,

University, 1996,

s.

18.

Z

BRO

J

NE

DYKTATURY

8

1

Mimo kilku poczqtkowych sukcesow komitety biedoty wiejskiej

chybionq.

sam pomysi

na

najbiedniejszej

chiopstwa

wodzii

wiejskiej przez bolszewikow. Wediug

uproszczonego marksistowskiego schematu wyobrazali sobie

jest ona

na na zantagonizowane klasy, a tymczasem

ta byia szczegolnie solidarna

w stosunkach ze Swiatem zewnqtrznym obcymi przybyszami z miasta. Kiedy trzeba

dostarczyk

dochodzii do

egalitarny wspolnotowy odruch

dzenia wiejskiego; zamiast

jedynie na bogatych, ciqzar rekwizycji byi rozkiadany

na wszystkich, proporcjonalnie do

Dotkniqta zostaia nim masa

chiopstwa niezadowolenie byio powszechne. W wielu regionach wybuchiy zamieszki.
Wobec

oddziaiow rekwizycyjnych, wspieranych przez Czeka

armiq, od

czerwca 1918 roku zorganizowaia

prawdziwa partyzantka. W lipcu sierpniu na

kontrolowanym przez nowq wiadzq wybuchio sto

powstan chiopskich,

zakwalifikowanych przez rzqd jako

Tak bolszewicka terminologia

rozruchy, w ktorych uczestniczyiy

wsie i wszystkie kategorie spoieczne.

Kredyt zaufania, jakim cieszyli

krotko bolszewicy za niesprzeciwianie

zajqciu

ziemi przez chiopow w 1917 roku, przestai

kilku tygodniach. W ciqgu trzech

najblizszych lat polityka rekwizycji miaia

tysiqce powstan zamieszek, ktore

zamieniaiy

w prawdziwq, tiumionq

z

najwiqkszym okrucienstwem wojnq chiopskq.

W sferze polityki zaostrzenie dyktatury wiosnq 1918 roku znalazio wyraz w

nym zamkniqciu wszystkich niebolszewickich dziennikow
kich sowietow, a t a k e w aresztowaniach opozycjonistow brutalnym stiumieniu licz-
nych strajkow. W maju i czerwcu 1918 roku zamkniqto definitywnie
dziennikow opozycyjnych. Sowiety w

Twerze, Jarosiawiu, Riazaniu,

mie, Kazaniu, Saratowie, Penzie, Tambowie, Woronezu, Orle i Woiogdzie, w ktorych

mieli mienszewicy lub

zostaiy rozwiqzane siiq”.

Scenariusz

prawie wszqdzie identyczny: kilka dni

dla partii opozy-

cyjnych wyborach

zwoianiu nowego sowietu frakcja bolszewicka

na

siiy zbrojne,

oddziai Czeka, ktory

stan wojenny aresztowai

opozycjonistow.

Dzieriynski wysiai swych najwazniejszych

do wszystkich miast

opanowanych przez opozycjq i zalecai

ogrodek rozwiqzania

Swiadczq o tym

wymownie dyrektywy, ktore przesiai 31 maja 1918 roku swemu peinomocnikowi
w Twerze, Ejdukowi:

Poddani

mienszewikow, eserowcow i innych kontrrewolucyjnych lajdakow robotnicy

zastrajkowali demonstrowali

na

rzecz utworzenia rzqdu skupiajqcego wszystkich

Masz

w caiym

gloszqcq,

Czeka rozstrzela natychmiast

kazdego bandytq, ziodzieja i kontrrewolucjonistq spiskujqcego przeciw wladzy sowieckiej. Naloz
nadzwyczajnq

na miejscowych

Zrob ich listq. Listy

przydatne,

ruszq.

mnie, z

elementow tworzyc lokalnq Czeka. Bierz ludzi zdecydowanych,

takich, ktorzy wiedzq, ze najskuteczniejszym sposobem zmuszenia

do

milczenia jest kula.

mnie, ze

grupka zdecydowanych ludzi moze

V.N.

Brovkin,

,,The

Mensheviks

CRCEDHC,

82

opanowanych przez opozycjq, oraz wyrzucenie 14 czerwca

1918 roku mienszewikow i eserowcow z Ogolnorosyjskiego Centralnego Komitetu

konawczego

protesty, demonstracje i strajki w wielu miastach robotniczych,

w ktorych zresztq wciqz pogarszaio

zaopatrzenie w

W lezqcym niedaleko

Piotrogrodu

dowodca oddziaiu Czeka kazai

do idqcych w marszu

dowym robotnikow, ktorych miesiqczna racja

spadia do

mqki! Naliczono dziesiqciu zabitych. Tego samego dnia w poiozonej koio
burga fabryce Bieriezowskiego oddziai Czerwonej Gwardii zabil

osob w

sie wiecu protestacyjnego przeciw

oskarzonym o przy-

wlaszczenie sobie najlepszych

w

zdefraudowanie stu

rubli Sciqgniqtych z miejscowych mieszczan. Nastqpnego dnia lokalne wiadze
stan wojenny w tym

robotniczym, a miejscowa Czeka rozstrzelaia natychmiast

osob, nie

w tej sprawie do

W drugiej poiowie maja w czerwcu 1918 roku utopiono we krwi wiele demonstracji

robotniczych w Sormowie, Jarosiawiu Tule, a t a k e w przemysiowych miastach Uralu,
Niznym Tagile,

Jekaterynburgu. 0 coraz

le w represjach lokalnych oddziaiow Czeka Swiadczy fakt,

w Srodowisku robotniczym

zaczqto coraz

o

Ochranie” na

W dniach 8-11 czerwca 1918 roku Dzieriynski przewodniczyl pierwszej

syjskiej Konferencji Czeka, w ktorej

udziai stu delegatow z czterdziestu trzech

sekcji lokalnych, liczqcych

okoio 12 tysiqcy ludzi

-

pod koniec roku bqdzie ich 40

siqcy, a w poczqtku 1921 roku

-

280 tysiqcy.

Stawiajqc

ponad sowietami, a nawet

partiq”, jak mowili

bolsze-

wicy,

konferencja

najwyzszy organ wiadzy administracyjnej Rosji

sowieckiej bierze na siebie caiy ciqzar walki z kontrrewolucjq na terytorium republiki”.

na konferencji wzorcowy schemat organizacyjny

szeroki zakres dzia-

powierzonych policji politycznej od czerwca 1918 roku, czyli jeszcze przed wielkq

falq

powstan z lata tego roku. Wzorujqc

na schemacie ,,mat-

ki” z

kazda prowincjonalna Czeka miaia jak najszybciej

biura: 1. Departament Informacji. Biura do spraw: Armii, Czenvonej,

stow, kadetow, prawicowych eserowcow mienszewikow, anarchistow i kryminalistow,

burzuazji

kleru, zwiqzkow zawodowych

komitetow robotniczych, cudzoziemcow.

Odpowiednie biura mialy

listy podejrzanych kazdej z powyzszych kategorii.

2.

Departament do Walki z Kontrrewolucjq. Biura do spraw: Armii Czenvonej,

chistow, kadetow, prawicowych eserowcow mienszewikow, anarchistow, zwiqzkow-

narodowych,

i porzqdku

blicznego, prasy.

3. Departament do Walki ze

4.

Departament Transportu, Szlakow Komunikacyjnych

5. Departament

Operacyjny, ktory grupowai jednostki specjalne Czeka”.

Dwa dni po zakonczeniu ogolnorosyjskiej konferencji Czeka rzqd wydai dekret

ustawowo karq Smierci. Zostaia ona zniesiona

rewolucji lutowej 1917

Zyzn”

1

VI

4.

Bernstam,

Prikamje,

-

YMCA Press, Paris

Archiwum B.I. Nikolajewskiego,

Hoover Institution,

Stanford, cyt. za:

G. Leggett, ,,The Cheka

39-40.

Z

BROJNE

DYKTATURY

83

roku, a

przez Kierenskiego w lipcu tego roku, mozna

byio jednak

tylko w strefie przyfrontowej,

byia pod jurysdykcjq wojskowq. Jednym

z pierwszych krokow poczynionych 26 paidziernika

(8 listopada) 1917 roku przez

Zjazd

Delegatow Robotniczych Chiopskich byio

ne zniesienie najwyzszego wymiaru kary. Decyzja ta

Lenina:

biqd, niedopuszczalna

pacyfistyczne

Lenin Dzieriynski nie prze-

o

kary Smierci,

przy tym doskonale,

moze

ona stosowana bez zadnego

bawienia

w prawo” przez

gany pozaprawne, takie jak Czeka. Pienvszy wyrok Smierci na mocy nowego prawa
padi 21 czerwca 1918 roku: tym

rozstrzelanym

z

wem”

admirai Szczastnyj.

20

czerwca jeden z bolszewickich

Piotrogrodu Woiodarski zostai

strzelony przez eserowskiego

D o zamachu doszio w chwili niesiychanego

piqcia w dawnej stolicy. W poprzedzajqcych go tygodniach stosunki miqdzy bolsze-

wikami

Swiatem robotniczym stale

pogarszaiy; w maju

czerwcu 1918 roku

piotrogrodzka Czeka odnotowaia siedemdziesiqt

-

strajkow,

antybolszewickich i demonstracji, w ktorych brali udziai giownie robotnicy z fabryk
metalurgicznych, bqdqcych w 1917 roku

bolszewizmu. Wiadza

powiedziaia na strajki lokautem w wielkich upanstwowionych fabrykach

-

ta metoda

oporu robotnikow miaia

upowszechnik w najblizszych miesiqcach.

Woiodarskiego nastqpiia bezprecedensowa fala aresztowan w robotni-

czych Srodowiskach Piotrogrodu. Rozwiqzane zostaio zdominowane przez mienszewi-
kow Zgromadzenie Peinomocnikow Robotniczych,

koordynowaio piotrogrodzkq

opozycjq robotniczq i byio prawdziwq robotniczq

miejskiego sowietu.

ciqgu dwoch dni aresztowano ponad

2

lipca 1918 roku

dowiska robotnicze odpowiedziaiy na masowe aresztowania wezwaniem do strajku

Lenin

wowczas do przewodniczqcego piotrogrodzkiego komitetu

Komunistycznej Partii

Zinowjewa list, ktory ujawnia nie tylko

skq koncepcjq terroru, ale niewiarygodne ziudzenia w sprawach polityki. Twierdzqc,
ze robotnicy protestowali przeciw

Woiodarskiego, Lenin popeiniai w istocie

zadziwiajqcq

politycznq!

Towarzyszu Zinowjew! Dowiedzieliimy siq

ze robotnicy Piotrogrodu chcicli odpowie-

zbiorowym terrorem na

towarzysza Woiodarskiego i ze

(nie

wy

ale

czionkowie piotrogrodzkiego komitctu partii) pohamowaliicie ich. Energicznie

Sami

sic; kompromitujemy: giosimy masowy terror w

sowietu, a kiedy przychodzi d o dziaia-

nia, przeszkadzamy caikowicie usprawiedliwionej

mas.

To

niedopuszczalne!

bqdq nas

za

Czasy

bardziej niz wojenne. Trzcba koniecznic

energiq tcrroru,

przeciw kontrrewolucjonistom, i

mu masowy charakter,

w Piotrogrodzie, ktorego przykiad jest decydujqcy. Pozdrowienia. Lenin“.

L.

,,0

Moskwa 1924,

s.

Zyzn”

z

16, 26, 27, 28 VI 1918; V.N. Brovkin, ,,The Mencheviks

s.

,,Russian Labour and Bolshevik Power”,

Review”,

t.

44

233.

na VI Zjezdzie, w marcu 1918 (Przyp. tium.)

G. Leggett, ,,The Cheka

s. 113.

3

C

ZERWONY

T

ERROR

olszewicy mowiq otwarcie, ze ich dni

policzone

-

donosii swemu rzqdowi 3

nia 1918 roku niemiecki ambasador w Moskwie, Karl Helfferich.

-

B

prawdziwa panika

...

najdziwniejsze

o

ktorzy mieli

do

Nigdy bolszewicy nie odczuwali takiego zagrozenia jak latem 1918 roku. W rzeczy-

kontrolowali

tylko obszar ograniczony do terytorium historycznego

stwa Moskiewskiego, a przeciw sobie mieli trzy silne fronty antybolszewickie. Pienvszy
nad Donem, na terenie

przez wojska kozackie atamana Krasnowa przez biaiq

armiq generaia Denikina; drugi, na Ukrainie, ktora byia w rqkach Niemcow
skiej Centralnej Rady (rzqdu narodowego); trzeci

wzdiuz Kolei

ryjskiej, a tam

miast wpadia w rqce Legionu Czeskiego, ktorego ofensywq

wspierai rzqd socjalistow-rewolucjonistow z Samary.

W

regionach mniej

bardziej opanowanych przez bolszewikow w ciqgu lata 1918

roku wybuchio blisko sto

buntow i powstan o

zasiqgu;

byiy dzieiem

wiejskich, ktore

prowadzonq brutalnie

przez oddziaiy aprowizacyjne, ograniczenia narzucone prywatnemu handlowi oraz

pobor rekruta do Armii Czenvonej’.

chiopi udawali

do

najblizszego miasta i oblegali sowiet, niekiedy

go

Z zasady incydenty

przeradzaiy

w

odpowiedzialne za utrzymanie porzqdku wojsko milicja,

a t a k e , coraz

oddziaiy Czeka, bez skrupuiow

do demonstrantow.

W

coraz liczniejszych z upiywem czasu konfliktach przywodcy bolszewiccy widzieli

konspiracjq kontrrewolucyjnq, skierowanq przeciw rzqdowi przez

branych za biaiogwardzistow kuiakow”. 9 sierpnia 1918 roku Lenin telegrafowai do
przewodniczqcego gubernialnego sowietu, ktory

powiadomii go o incydentach

z udziaiem protestujqcych przeciw rekwizycjom chiopow:

W

Niznym Nowgorodzie

szykuje

powstanie biaiogwardyjskie. Naleiy

wszystkie siiy,

dyktatorow (Was, Markina in.),

natychmiast

sowy

terror,

i

setki prostytutek rozpijajqcych

byiych oficerow

Nie

ani chwili

Trzeba

wszechstronnq

masowe rewizje. Za

ukrywanie broni

-

rozstrzelanie. Masowe

mienszewikow i ludzi

L.M.

partii w grazdanskoj wojnie w Rossii”, Moskwa

1968,

n.

W.I. Lenin,

t.

44,

Warszawa

84.

1

C

ZERW

ONY

T

E

RR

O

R

85

Nastqpnego dnia, 10 sierpnia, Lenin wysiai podobny w

telegram do komitetu

wykonawczego sowietu w Penzie:

Towarzysze! Kulackie powstanie w waszych piqciu ujezdach [odpowiednik powiatu] musi
bezlitoinie

Wymaga tego intcres calej rewolucji, gdyz wszqdzie rozpoczql

juz

ostatni”

z

kulakami. Trzeba

przyklad.

1.

by

ludzie widzieli)

najmniej stu

lakow, bogaczy i znanych knviopijcow.

2.

ich nazwiska.

3.

ich ziarno.

4.

zakladnikow, jak wspomnieliimy we wczorajszym telegramie. Zrobcie

to

tak, by

na sctki mil wokol ludzie to widzieli,

mowili sobie: zabijajq bqdq

knvi kulakow. Telegrafujcic, czy

wykonaliicie instrukcje. Wasz Lenin.

PS.

Wyszukajcie najtwardszych ludzi’.

Jak dowodzi uwazna lektura raportow Czeka o buntach z lata 1918 roku, w

jedynie powstania w Jarosiawiu, Rybinsku Muromie, zorganizowane

przez kierowany przez

Borisa Sawinkowa Zwiqzek

ny Ojczyzny i

oraz inspirowany przez mienszewikow i lokalnych eserow-

bunt

zakiadow zbrojeniowych w

byiy chyba przygotowane

wczeiniej. Wszystkie inne powstania

spontanicznie i lokalnie, zaczyna-

jqc

od

ktore

wiejskie

sprzeciwiajqce

re-

kwizycji lub poborowi d o wojska. Bunty te zostaiy okrutnie stiumione w kilka dni
przez specjalne oddziaiy Armii Czenvonej Czeka. Jedynie

w ktorym

dziaiy Sawinkowa obaliiy lokalnq wiadzq bolszewickq,

przez

dni.

upadku miasta Dzierzynski

do Jarosiawia

komisjq

ktora w ciqgu piqciu

od 24 do 28 lipca 1918 roku,

na SmierC

428 osob‘.

Przez caiy

1918 roku, a wiqc przed

rozpoczqciem

3 wrze-

Snia Czenvonego Terroru, przywodcy

z Leninem

Dzieriynskim na

czele wysiali bardzo duzo telegramow do osob odpowiedzialnych za lokalne oddzia-

Czeka czy

partiq, domagajqc

podjqcia

profilaktycznych” w celu

uprzedzenia jakiejkolwiek

powstanczej.

tych

-

Dzieriynski

-

skuteczne jest

zakiadnikow

burzuazji

wediug list sporzqdzonych przez was w celu naiozenia specjalnej kontrybucji

a takze aresztowanie i zamkniqcie wszystkich zakiadnikow podejrzanych w
zach koncentracyjnych”’.

8 sierpnia Lenin zazqdai od ludowego komisarza

zacji Ciurupy zredagowania odpowiedniego dekretu, tak by w kazdym okrqgu rolni-
czym

25-30 zakiadnikow

bogaczy odpowiadajqcych

za zbior

wszystkich nadwyzek”. Kiedy pod pretekstem

niem zakiadnikow Ciurupa

do porzqdku nad tym zqdaniem, Lenin posiai

mu

nastqpnq, jeszcze dobitniejszq notq:

proponujq, aby zakiadnikow

ale

z kazdej gminy.

bogaczy, zeby to oni

dali za przymusowe dostawy, odpowiadali

za natychmiastowy zbior i

Wotkogonow,

,,Lenin”, tlum.

Amber, Warszawa 1997, 241.

GARF,

86

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

Poza systemem zakiadnikow kierownictwo bolszewickie wyprobowaio w sierpniu 1918

roku inne

represji, ktore

w

wojnq Rosji: obozy koncen-

tracyjne. 9 sierpnia 1918 roku Lenin zadepeszowai do Komitetu Wykonawczego guberni
penzenskiej z zqdaniem, by

bezlitosny terror wobec

popow biaio-

podejrzanych

w obozie koncentracyjnym poza

Kilka dni

Dzieriynski

Trocki nakazali zamkniqcie

w

koncentracyjnych”. Owe

koncentracyjne” byiy

wania, w

bez jakiegokolwiek procesu na podstawie

zarzqdzenia

ministracyjnego mialy

zamykane

elementy”. W Rosji, tak jak w innych

panstwach biorqcych udziai w wojnie,

juz liczne obozy dla jencow wojennych.

Pomiqdzy przeznaczonymi do prewencyjnego aresztowania

elementami”

na pienvszych miejscach figurowali

jeszcze na

partii opozy-

cyjnych.

15

sierpnia 1918 roku Lenin

podpisali nakaz aresztowania Martowa,

Dana, Potriesowa Goldmana

-

partii mienszewikow, ktbrej

prasa zostaia

do milczenia, a przedstawiciele usuniqci z

W

wojnie domowej,

jak mowili przywodcy bolszewiccy, rzqdziia

wiasnymi

prawami,

dla nich granice, dzielqce

kategorie

Je-

den z

wspoipracownikow Dzieriynskiego, Lacis, stwierdzii w

z 23 sierpnia 1918 roku:

Wojna domowa nie zna prawa pisanego. Wojna kapitalistyczna ma swe

prawo

ale

wojna domowa rzqdzi

prawami

Trzeba

tylko

wroga, ale

ze

ktokolwiek

miecz przeciw

porzqdkowi klasowemu,

od

miecza

Burzuazja zawsze

tych

w czasie wojen domowych, ktorc prowa-

dzila

z

proletariatem.

Nie przyswoiliimy sobie jeszcze calkowicie tych regul. Nasi ludzie

jani

setkami i tysiqcami. My rozstrzeliwujemy ich ludzi pojedynczo,

obradach w

misjach sqdach. W czasie wojny domowej nie ma sqdow dla nieprzyjaciela.

To

jest walka na

SmierC

nie zabijesz, zostaniesz zabity.

A

wiqc zabijaj,

nie chcesz

zabity!”

Dwa zamachy, dokonane 30 sierpnia 1918 roku: na szefa piotrogrodzkiej Czeka

Urickiego na Lenina, utwierdziiy

bolszewickich w przekonaniu, ze praw-

dziwy spisek

nawet ich

W

zamachy te nie miaiy ze

sobq

zadnego zwiqzku. Pienvszy, nie wykraczajqcy poza

ludzki odwet, dokonany

zostai przez miodego studenta, ktory chciai

przyjaciela

-

oficera,

go kilka dni

przez piotrogrodzkq Czeka. Drugi zamach, diugo przypisywany

dziaiaczce zblizonej do Srodowiska anarchistow socjalistow-rewolucjonistow, Fani

ktora zostata natychmiast zatrzymana rozstrzelana bez sqdu w trzy dni pozniej,

okazuje

rezultatem czekistowskiej prowokacji, ktora

z rqk

nizatorom“’. Rzqd bolszewicki natychmiast

oba zamachy z

rowcami,

imperializmu francuskiego angielskiego”.

nastqpnego dnia

artykuiy prasowe i

do rozszerzenia terroru.

z 31 sierpnia 1918 roku

Lenin,

wszystkie”, t.

50, 142.

z

23

1918; G. Leggett, ,,The Cheka

s. 104.

Lyandres, ,,The 1918 Attempt on

of Lenin: A New Look at the

Review”,

48, nr 3

432-448.

C

ZERW

ONY

T

ERR

O

R

8 7

Ludzie pracy, nadszedl czas,

burzuazjq, gdyz w przeciwnym razie to ona

nas. Miasta powinny

oczyszczone z calej burzuazyjnej zgnilizny. Wszystkim tym

nom

sig kartoteki, a ci, ktorzy stanowiq zagrozenie dla sprawy rewolucji, zostanq

dowani.

j

klasy robotniczej bqdzie Spiew

zemsty!”

Tego samego dnia

zredagowai wraz ze swym

many

w

podobnym duchu

do

klasy robotniczej”:

Niech klasa robotnicza zdepcze masowym terrorem hydrg kontrrewolucji! Niech wrogowie klasy

robotniczej wiedzq, ze kazdy zatrzymany z nielegalnie posiadanq broniq

natychmiast

strzelany ze kazdy, kto

jakqkolwiek propagandg

przeciw wiadzy

sowieckiej, zostanie natychmiast aresztowany i zamkniqty w obozie koncentracyjnym!

Nazajutrz

apelu wydrukowanym w

3

ukazaia

cja, rozesiana do wszystkich

przez ludowego komisarza spraw wewnqtrznych,

Pietrowskiego. Pietrowski

w niej, ze mimo

terroru”, stosowane-

go przez wrogow nowego porzqdku wobec

pracujqcych”, Czenvony Terror nie

jeszcze

Najwyzsza pora, by

z

sentymentalizmem. Wszyscy prawicowi eserowcy

powinni

natychmiast aresztowani. Spomigdzy burzuazji- oficerow naleiy

wielu

zakladnikow. Przy najmniejszym oporze naleiy

do zbiorowych egzekucji. Komitety

wykonawcze poszczegolnych guberni powinny

w tej sprawie. Czeka i inne

milicje powinny

i

wszystkich podejrzanych i natychmiast

tych,

rzy zamieszani

w

kontrrewolucyjnq.

Przewodniczqcy

czych

majq natychmiast

Ludowy Komisariat Spraw Wewnqtrznych

o

przy-

padku

lub niezdecydowania ze strony miejscowych sowietow.

Przy

dzaniu masowego terroru nie mozna

zadnej

zadnego

Powyzszy telegram,

oficjalnym

do rozpoczqcia masowego terroru,

zadaje kiam argumentacji

a posteriori

przez Dzierzynskiego Petersa, jako-

by

Terror

-

wyraz powszechnego i spontanicznego oburzenia mas na

z

30 sierpnia 1918 roku

-

rozpoczqi

bez

wytycznej ze strony Cen-

trum”. W rzeczywistoki Czenvony Terror

naturalny upust niemal abstrakcyjnej

przywodcow bolszewickich do

ktorych gotowi

nie indywidualnie, ale

Jeden z przywodcow mienszewikow,

Abramowicz, przytacza we wspomnieniach bardzo charakterystycznq rozmowq

z Dzieriynskim

-

szefem Czeka

-

z sierpnia 1917 roku:

-

Abramowicz,

Lassalle’a

o

istocie konstytucji?

-

-

Powiedziat, ze kazda konstytucja jest uwarunkowana

spolecznych w danym

ju i w danym momencic. Zastanawiam

jak mozna by

miedzy poli-

tykq a sprawami spotecznymi.

-

No

coi,

poprzez najrozniejsze procesy przemian gospodarczych i politycznych, poprzez

31

1918

4

IX 1918.

88

wienie

nowych form gospodarowania, wzrost znaczenia pewnych klas spotecznych itd.,

przez wszystkie te sprawy, ktore Swietnie znasz, Feliksie.

-

Tak, ale czy nie mozna by

radykalnie

Na przykiad przez

nie do posluszenstwa lub

pewnych klas spoiecznych‘?”

Wielu bolszewikow podzielaio podobne zimne okrucienstwo, wyrachowane,

ne

z niewzruszonej logiki

Jeden z

liderow bolsze-

wickich, Grigorij Zinowjew,

we

1918 roku:

musimy

nasz wiasny socjalistyczny terror. Musimy

na naszq

stronq, powiedzmy,

ze stu milionow mieszkancow Rosji sowieckiej.

JeSli chodzi o pozostaiych, nie mamy im

do powiedzenia.

5

rzqd sowiecki zalegalizowai terror siawnym dekretem ,,0 Czenvonym

Terrorze”:

W

obecnej sytuacji absolutnie

stalo

wzmocnienie Czeka

i ochrona

Republiki Sowieckiej przcd wrogiem klasowym poprzez jego

w obozach

nych, natychmiastowe rozstrzeliwanie kazdego, kto ma zwiqzki z organizacjami
mi, jest zamieszany w

powstania lub zamieszki, oraz przez publikowanie nazwisk rozstrze-

lanych wraz z podaniem powodu egzekucji”.

Jak przyznai poiniej Dzieriynski,

3

5

1918 roku dawaiy nam

wreszcie legalnie to, przeciw czemu moi partyjni towarzysze az dotqd protestowali:

do natychmiastowego rozprawienia

bez opowiadania

komukolwiek, z kontr-

rewolucyj nq

W okolniku z 17

Dzieriynski zachqcai wszystkie lokalne oddziaiy Czeka

do

procedur zakonczenia, to znaczy likwidacji spraw zawieszonych”‘”.

zaczqiy

w

od 31 sierpnia. 3

do-

ze w poprzednich dniach miejscowa Czeka rozstrzelaia ponad

500 zakiadnikow.

Wediug czekistowskiego irodia we

1918 roku miano

w Piotrogro-

dzie 800 osob. Liczba ta jest mocno zanizona. Pewien Swiadek wydarzen

JeSli chodzi o Piotrogrod, wykonano tam

1300 egzekucji.

Bolszewicy nie uwzglqdniajq

w swoich

setck oficerow

i

cywilow, rozstrzelanych w Kronsztadzie na rozkaz

scowych wiadz.

W

samym tylko Kronsztadzic jednej nocy rozstrzelano 400 osob. Na dziedzincu

wykopano trzy wielkic rowy,

nad nimi 400 skazahcow po kolei

W

udzielonym 3 listopada 1918 roku dziennikowi

Moskwy” prawa

rqka Dzieriynskiego, Peters, przyznai:

W

Piotrogrodzie

[sic]

czekiici potracili w koncu

giowy

wykazali za

Przed

nie wykonano zadnej egzekucji

-

i

mi wierzyc,

ze

mimo

go,

nie

tak knviozerczy

-

podczas gdy

po

zamachu bylo nieco zbyt

R. Abramovitch, ,,The Soviet

London 1962,

s. 312.

109

z

19 IX 1918,

2, cyt.

G. Leggett, ,,The Cheka

114.

z 10 IX 1918.

Leggett, ,,The Cheka

G.A. Bieiow,

istorii

C

ZERWONY

T

ERROR

89

duzo egzekucji, i do tego przeprowadzonych bez rozeznania. Natomiast Moskwa odpowiedziala
na zamach na Lcnina jedynie straceniem kilku

Jak podajq

3 4

rozstrzelano w Moskwie

29 zakiadni-

kow z

kontrrewolucji”. Miqdzy nimi figurowali dwaj ministrowie Mikoiaja

Aleksandr Chwostow (sprawy wewnqtrzne)

Iwan Szczegiowitow

Niemniej liczne i zgodne Swiadectwa odnotowujq setki egzekucji, wykonanych w
zieniach moskiewskich w czasie

W czasie Czenvonego Terroru Dzieriynski nakazai utworzenie gazety

nik

(Tygodnik

zadaniem byio otwarte wychwalanie

licji politycznej i pobudzanie

pragnienia zemsty

Przez

godni, az do zamkniqcia go na polecenie Komitetu Centralnego z uwagi na to, ze
ktorzy

bolszewiccy zaczqli

Czeka, tygodnik opisywai

bez

bez zenady aresztowania, internowanie w obozach koncentracyjnych,

zekucje

Pismo to jest oficjalnym

a minima

irodiem do badania Czenvonego

roru we

paidzierniku 1918 roku. Czytamy tam miqdzy innymi, ze Czeka

z Niznego Nowgorodu,

dziaiajqca pod rozkazami

nina

-

przysziego premiera sowieckiego w latach

-

od 31 sierpnia rozstrze-

laia 141

w ciqgu trzech dni w owym Sredniej

rosyjskim

aresztowano 700

Ewakuowana z Jekaterynburga uralska Czeka donosiia z Wiatki

o straceniu w ciqgu jednego tygodnia 23

i 154

stow”, 8

28

partii kadetow”, 186

oraz 10 ,,mien-

szewikow i prawicowych eserowcow”. Czeka z Iwanowo-Wozniesienska meldowaia
o aresztowaniu 181 osob, straceniu 25

utworzeniu

koncentracyjnego na 1000 miejsc”. CzekiSci z maiego miasta Siebiejska

rozstrzelanych kuiakow i jednego popa, ktory odprawiai

za

na Mikoiaja 11”, Czeka z Tweru: 130 zakiadnikow 39 straconych, a Czeka z Permu

-

egzekucji. Mozna by

jeszcze diugo

makabrycznq listq, sporzqdzonq na

podstawie fragmentow

wydanych

WCzK”‘”.

1918 roku rowniez inne prowincjonalne gazety odnotowaiy tysiqce areszto-

wan i egzekucji. Tak wiqc, by

tylko dwoma przykiadami: jedyny

wany numer gazety

Caricynskoj Gubczeka”

sprawozdanie z egze-

kucji 103 osob w dniach od 3 a 10

1918 roku; miqdzy 1 a 8 listopada 1918

ku 371 osob

przed trybunaiem miejscowej Czeka, ktory

50 z nich skazai na

SmierC, a pozostaie na

pobyt w obozie koncentracyjnym w charakterze

zakiadnikow, az do ostatecznej likwidacji wszystkich powstan
Drugi przykiad to

Pienzienskoj Gubczeka”, ktore w swym pienvszym

zem ostatnim numerze donosiiy bez komentarza:

zabojstwo towarzysza Jegorowa,

robotnika z Piotrogrodu oddelegowanego do oddziaiu rekwizycyjnego, Czeka rozstrze-
laia 152 biaiogwardzistow. Wobec tych, ktorzy podniosq

na zbrojne

proleta-

riatu, zastosowane zostanq w

jeszcze ostrzejsze Srodki

[sic]”’”.

Moskwy”

nr 21

z 4 XI

1918.

WCzK’, 6 numerow opublikowanych

od

22

IX

d o

27

X

18.

Caricynskoj Gubczeka”

n r

z

7 XI

1918,

16-22, w Archiwum

Hoover

Stanford;

z

IX 1918, 2.

90

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

od niedawna, przesiane do Moskwy poufne raporty

lokalnych

oddziaiow Czeka, potwierdzajq zresztq

z jakq byiy tiumione od lata 1918

roku najdrobniejsze incydenty miedzy

wiejskimi a miejscowq wiadzq.

tych

coraz

sprzeciw wobec rekwizycji poboru do

wojska, ale zaliczano je do kategorii

zamieszek kuiackich” i bezli-

diawiono.

Daremna byiaby proba ustalenia liczby ofiar

pienvszej wielkiej fali Czerwonego

Terroru. Jeden z szefow Czeka, Lacis, twierdzii, w ciqgu drugiego poirocza 1918 roku

stracili

4,5 tysiqca

i dodawai nie bez cynizmu:

mozna o cokolwiek

oskarzak Czeka, to nie o nadmiar

przy egzekucjach, ale o

niedostatek

przy stosowaniu najwyzszego wymiaru kary. Zelazna rqka zawsze zmniejsza liczbq
ofiar””. W koncu paidziernika 1918 roku

mienszewikow Julij

cowai

ofiar Czeka od poczqtku

na

10

tysiqcy””.

Jakakolwiek byiaby dokiadna liczba ofiar Czenvonego Terroru z jesieni 1918 roku

-

a

podsumowanie egzekucji odnotowanych przez prase sugeruje,

nie mogia

nizsza

10-15 tysiqcy

-

terror ten

zdecydowanie bolszewickq

towania kazdej, realnej lub potencjalnej formy sprzeciwu w kategoriach bezlitosnej

wojny domowej, rzqdzqcej

wedle wyrazenia

prawami”. JeSli

-

jak

to

staio na przykiad w poczqtkach listopada 1918 roku w zakiadach zbrojeniowych

Motowilicha w guberni permskiej

-

robotnicy zastrajkowali w

przeciw bolsze-

wickiej zasadzie racjonowania

od pochodzenia spoiecznego”

i

przeciw naduiyciom miejscowej Czeka, caiy zakiad wiadze natychmiast

jako

znajdujqcy

stanie buntu”. Zadnych

ze strajkujqcymi: lokaut

nie wszystkich

aresztowanie

poszukiwanie oskarzonych

o

strajku

Podobne praktyki byiy

z pewnoiciq czqste, poczqwszy od lata 1918 roku. Niemniej jesieniq, dobrze zorganizo-
wana

piynqcymi z Centrum wezwaniami do mordu, miejscowa Czeka

dalej w represjach i bez zadnego procesu skazaia na

stu strajkujqcych.

Sam rzqd

-

od 10 do

tysiqcy dorainych egzekucji w ciqgu

siqcy

-

oznaczai od tej chwili prawdziwq zmianq skali w porownaniu z epokq caratu.

Wystarczy

ze w caiym okresie

a wiqc w ciqgu

ciu

lat, carskie sqdy (w tym wojenne) we wszystkich rozpatrywanych sprawach
zwiqzek z porzqdkiem politycznym”

6321 wyrokow Smierci, z tym ze

1306 z nich

na rok 1906, czyli okres reakcji na

1905 roku. W ciqgu

kilku tygodni sama tylko Czeka pozbawiia iycia trzy razy wiqcej

skazaio w ciqgu

lat, a to wielu

procesach wyroki Smierci zamieniono na

ludzi niz imperium

skazanym w legalnych

M.I. Lacis,

goda

25

List

J. Martowa

do A. Steina 25

X 1918, cyt. za:

V.

Brovkin, ,,Behind the Front Lines

of the Civil

Bernstam,

Prikamje

129.

M.N. Giernet,

Sankt Pietierburg 1907,

N.S. Tagancew,

kazn”, Sankt Pietierburg

19

13.

liczby podaje raport

K. Liebknechta (5735 skazanych

SmierC, tego 3741 stracono

w

latach

625 skazanych 191 straconych w latach

w:

M.

Ferro, ,,La

de 1917.

La chute

du

et

Aubier, Paris 1967,

483.

War”, Princeton 1994, 283.

C

ZERWONY

T

ERROR

9 1

Nie tylko liczby mowiq o skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak

koncentracyjny”,

rewolucyj-

ny”, nieznane dotqd praktyki, takie jak

prewencyjny” lub dorazna, bez sqdu

zekucja setek i tysiqcy ludzi aresztowanych przez stojqcq ponad prawem policjq poli-
tycznq nowego typu, stanowily w tej dziedzinie prawdziwy

kopernikanski”.

Niektorzy

bolszewiccy nie byli przygotowani na

o tych rozmiarach;

Swiadczy o tym polemika wokoi roli Czeka, jaka rozwinqia

w krqgach kierowniczych

partii miqdzy paidziernikiem a grudniem 1918 roku. Pod

-

wysianego incognito na miesiqc do Szwajcarii dla poratowania zdrowia fjrcznego i

chicznego

-

Komitet Centralny

25 paidziernika dyskutowai nad nowym statutem

Czeka. Krytykujqc

wiadzy pozostawionq organizacji, ktorej wydaje

ze

nad sowietami samq partiq”, Bucharin, Olminski

-

jeden z weteranow partii

-

oraz ludowy

komisarz spraw wewnqtrznych Pietrowski

decyzji ograniczajqcych

gorli-

ze strony organizacji, naszpikowanej kryminalistami, sadystami i zdegenerowanymi

elementami lumpenproletariatu”. Powoiana zostala komisja kontroli politycznej. Wcho-

w jej

Kamieniew posunqi

do propozycji caikowitego zniesienia Czeka”.

Niebawem jednak oboz

zdecydowanych

ponownie

Poza

Dzieriynskim znaleili

nich tacy dostojnicy partyjni jak Swierdiow, Stalin,

Trocki i,

Lenin. Ten ostatni podjqi zdecydowanq obronq instytucji

nie atakowanej za kilka

przez ograniczonych inteligentow

nie

sq

w stanie

problemu terroru w szerszej perspektywie”’”. Na wniosek Lenina

19 grudnia 1918 roku Komitet Centralny podjqi

zabraniajqcq prasie bolsze-

wickiej publikowania

artykuiow o instytucjach, a zwlaszcza o Czeka,

ra wykonuje

pracq w szczegolnie trudnych warunkach”. W ten sposob dyskusja

stala zamkniqta.

ramiq dyktatury proletariatu” otrzymalo atest niezawodno-

Sci. Jak mawiai Lenin,

komunista jest zarazem dobrym czekistq”.

W poczqtku 1919 roku Dzieriynski uzyskal od Komitetu Centralnego zgodq na

utworzenie departamentow specjalnych Czeka, odpowiedzialnych odtqd za bezpieczen-
stwo wojskowe. 16 marca 1919 roku zostai on mianowany ludowym komisarzem spraw
wewnqtrznych i, pod egidq Czeka, przystqpii do reorganizacji

milicji, oddzia-

jednostek przydzielonych dotqd najrozniejszym administracjom.

W maju 1919 roku wszystkie te jednostki

-

milicja kolejowa, oddzialy aprowizacyjne,

straz graniczna i bataliony Czeka, zostaiy zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk
Obrony Wewnqtrznej Republiki,

w 1921 roku

miai 200 tysiqcy ludzi.

ska te odpowiadaiy za bezpieczenstwo

dworcow innych punktow strategicz-

nych, miaiy

rekwizycje, ale przede wszystkim

rewolty chiopskie,

rozruchy

bunty w Armii Czenvonej. Specjalne jednostki Czeka

Wojsk Obrony Wewnqtrznej Republiki

-

razem prawie 200 tysiqcy ludzi

-

stanowiiy

znakomity Srodek kontroli i represji, prawdziwq armiq w nqkanej szerzqcq

dezercjq

Armii Czenvonej,

-

mimo teoretycznie wysokiego stanu osobowego 3 do 5 milio-

now

-

nie zdoiaia nigdy

wiqcej

miliona w pelni wyposa-

zonych

CRCEDHC, 5/1/2558.
,,Lenin

WCzK.

dokumientow

Moskwa 1975, 122.

G. Leggett, ,,The Cheka

204-237.

C

ZERWONY

T

ERROR

9 1

Nie tylko liczby

o

skali zjawiska. Wprowadzenie nowych kategorii, takich jak

ludu”,

koncentracyjny”,

rewolucyj-

ny”, nieznane dotqd praktyki, takie jak

prewencyjny” lub dorazna, bez sqdu

zekucja setek i tysiqcy ludzi aresztowanych przez stojqcq ponad prawem policjq poli-
tycznq nowego typu, stanowily w tej dziedzinie prawdziwy

kopernikanski”.

Niektorzy

bolszewiccy nie byli przygotowani na przewrot o tych rozmiarach;

Swiadczy o

tym

polemika

roli Czeka, jaka

w krqgach kierowniczych

partii miqdzy paidziernikiem a grudniem 1918 roku. Pod

-

wysianego incognito na miesiqc do Szwajcarii dla poratowania zdrowia fjrcznego

chicznego

-

Komitet Centralny

25 paidziernika dyskutowai nad nowym statutem

Czeka. Krytykujqc

wiadzy pozostawionq organizacji, ktorej wydaje

ze dziaia

nad sowietami i samq partiq”, Bucharin, Olminski

-

jeden z weteranow partii

-

oraz ludowy

komisarz spraw wewnqtrznych Pietrowski zazqdali decyzji ograniczajqcych

gorli-

ze strony organizacji, naszpikowanej kryminalistami, sadystami i zdegenerowanymi

elementami lumpenproletariatu”. Powoiana zostaia komisja kontroli politycznej. Wcho-
dzqcy w jej skiad Kamieniew posunql

do

propozycji caikowitego zniesienia Czeka”.

Niebawem jednak oboz

zdecydowanych

ponownie

Poza

Dzieriynskim znaleili

nich tacy dostojnicy partyjni jak Swierdlow, Stalin,

Trocki

Lenin. Ten ostatni podjqi zdecydowanq obronq instytucji

nie atakowanej za kilka

przez ograniczonych inteligentow

nie

w stanie

problemu terroru w szerszej perspektywie”’”. Na wniosek Lenina

19 grudnia 1918 roku Komitet Centralny podjqi

zabraniajqcq prasie bolsze-

wickiej publikowania

o

instytucjach, a zwiaszcza o Czeka,

ra wykonuje swq pracq w szczegolnie trudnych warunkach”. W ten sposob dyskusja
staia zamkniqta.

ramiq dyktatury proletariatu” otrzymaio atest niezawodno-

Jak mawiai Lenin,

komunista jest zarazem dobrym czekistq”.

W poczqtku 1919 roku Dzieriynski

od Komitetu Centralnego zgodq na

utworzenie departamentow specjalnych Czeka, odpowiedzialnych odtqd za bezpieczen-
stwo

wojskowe. 16 marca 1919 roku zostai on mianowany ludowym komisarzem spraw

wewnqtrznych i, pod egidq Czeka, przystqpii do reorganizacji

milicji, oddzia-

jednostek przydzielonych dotqd najrozniejszym administracjom.

W maju 1919 roku wszystkie te jednostki

-

milicja kolejowa, oddziaiy aprowizacyjne,

straz graniczna bataliony Czeka, zostaly zgrupowane w specjalnym korpusie Wojsk
Obrony Wewnqtrznej Republiki, ktbry w 1921 roku

miai 200 tysiqcy ludzi.

ska te odpowiadaiy za bezpieczenstwo obozow, dworcow i innych punktow strategicz-
nych, miaiy

rekwizycje, ale przede wszystkim

rewolty chlopskie,

rozruchy

robotnikow bunty w Armii Czenvonej. Specjalne jednostki Czeka

Wojsk Obrony Wewnqtrznej Republiki

-

razem prawie 200 tysiqcy ludzi

-

stanowily

znakomity Srodek kontroli i represji, prawdziwq armiq w nqkanej szerzqcq

dezercjq

Armii Czenvonej, ktora

-

mimo teoretycznie wysokiego stanu osobowego

3 do

5

milio-

now

-

nie zdoiaia nigdy

wiqcej niz

miliona w peini wyposa-

zonych

CRCEDHC,

5/1/2558.

,,Lenin WCzK. Sbornik dokumientow

Moskwa 1975,

s.

122.

G. Leggett, ,,The Cheka

s.

92

Jeden z pienvszych dekretow nowego ludowego komisarza spraw wewnqtrznych

tyczyi warunkow organizacji obozow, ktore istniaiy od lata 1918 roku bez jakiejkolwiek
podstawy prawnej regulaminow. Dekret z 15 kwietnia 1919 roku rozrozniai dwa typy
obozow:

przymusowej”, w ktorych internowano na

ogoi skazanych przez sqd,

oraz

gromadzqce osoby uwiqzione,

w charakterze

na podstawie zwykiego zarzqdzenia administracyjnego.

rzeczywistoki

roinice miqdzy oboma typami

byiy raczej teoretyczne, czego dowodem jest

strukcja

z 17 maja 1919 roku, ktora poza utworzeniem

kaidej guberni

najmniej jednego obozu na minimum trzysta miejsc” przewidywaia standardowq li-

szesnastu kategorii osob internowanych.

na niej tak

grupy, jak

wielkiej burzuazji”,

dawnego ustroju az do rangi

ra kolegialnego i prokuratora oraz ich zastqpcy, burmistrzowie i ich

z miast

o randze stolicy ujezdu”,

skazane za wiadzy sowieckiej na wszelkie kary za

sutenerstwo i prostytucjq”,

dezerterzy (nie

i

rze, jency wojny domowej”

Liczba osob internowanych w obozach pracy obozach koncentracyjnych stale rosia

w latach 1919-1921, od okoio 16 tysiqcy w maju 1919 roku do ponad 70 tysiqcy we

1921 roku”’. Szacunki te nie dotyczq pewnej liczby

utworzonych w

jonach objqtych powstaniem przeciw wiadzy sowieckiej: tak na przykiad tylko w

tambowskiej w siedmiu obozach koncentracyjnych otwartych przez wiadze odpowie-

dzialne za

powstania chiopskiego naliczono w lecie 1921 roku

najmniej

50

tysiqcy

i

czionkow rodzin bandytow”’“.

GAKF,

Sowietow” 1922,

n r

1-2,

41; L.D. Gerson,

Secret Police in Lenin’s Russia”, Philadel-

GARF, 3931891182; 3931891231; 3931891295.

phia 1976, 149

Leggctt, .,The Cheka

178; GARF, 393189118; 3931891296.

4

domowq w Rosji rozpatruje

zazwyczaj jako konflikt miqdzy

nymi (bolszewikami) biaiymi (monarchistami). W

poza

W

zbrojnymi miqdzy dwiema armiami: Armiq Czenvonq roznymi

nostkami,

biaiq armiq, najwazniejsze byio bez wqtpienia

to,

dziaio

na tyiach zmieniajqcych

frontow. Ten wymiar wojny domowej

do

wewnqtrznego”. Charakteryzuje

on

represjami,

nymi przez biaie lub czerwone wiadze

-

represje czenvonych byiy znacznie

sze i bardziej metodyczne

-

wobec dziaiaczy politycznych partii grup opozycyjnych,

strajkujqcych robotnikow, dezerterow uciekajqcych przed poborem i z jednostek
skowych lub

prostu wobec obywateli, nalezqcych do podejrzanej czy

klasy

spoiecznej, ktorych jedyna wina polegaia na znalezieniu

w

czy miasteczku

odbitym ponownie

Walka na wewnqtrznym froncie wojny domowej

polegaia takie, a moze przede wszystkim na oporze milionow chiopow oraz
nych rekrutow i dezerterow

-

tych wszystkich, ktorych zarowno

jak biali

zywali

ktorzy odgrywali czqsto decydujqcq

w ofensywie lub odwrocie

jednego lub drugiego obozu.

Tak wiqc latem 1919 roku nad Srodkowq

na Ukrainie doszio do wielkich

chiopskich przeciw wiadzy bolszewickiej, ktore pozwoliiy

kowi i generaiowi Denikinowi

na kilkaset kilometrow w giqb pozycji czer-

wonych. W kilka miesiqcy poiniej wybuchio powstanie chiopow syberyjskich,
czonych przywroceniem praw

ziemskim,

przyspieszyio

biaie-

go admiraia Koiczaka w

z

Armiq Czerwonq.

Podczas gdy w wojnie miqdzy biaiymi a czenvonymi operacje na duzq skalq tnvaiy

jedynie nieco ponad rok, od konca 1918 roku do poczqtku roku 1920, istota tego,

mamy

mianem

domowej”, jawi

w

jako

pacyfikacyjna wojna, prowadzona przez wiadze

wojskowe, jak

wilne, biaie, jak

przeciw wszystkim potencjalnym lub

opozy-

cjonistom w kontrolowanych

przez

stron strefach. Na terenach

utrzymywanych przez bolszewikow byiy to

klas” przeciw

burzujom,

klasowo obcym”, polowanie na dziaiaczy wszystkich niebolszewickich

tii oraz tiumienie

robotniczych, buntow niepewnych jednostek Armii Czenvo-

nej i powstan chiopskich. W strefach okupowanych przez biaiych byio to polowanie na
elementy podejrzane o sympatie

94

Bolszewicy nie mieli monopolu na terror. Istniai tez Biaiy Terror, ktorego

wyrazem byia fala pogromow, dokonanych latem jesieniq 1919 roku na

Ukrainie przez oddziaiy armii Denikina i jednostki Petlury.

prawie

150 tysiqcy

ofiar. Jak

historykow Czenvonego

Terroru z czasow

wojny domowej, nie mozna obu tych zjawisk

na tej samej piaszczyznie.

Bolszewicka polityka terroru byia bardziej metodyczna, lepiej zorganizowana, przemy-

uruchomiona na diugo przed wojnq domowq oraz teoretycznie uzasadniona

w stosunku do caiych grup spoiecznych. Biaiy Terror nigdy nie stai

systemem.

niemal zawsze sprawq dziaiajqcych samowolnie oddziaiow, wymykajqcych

wiadzy

komend wojskowych, ktore bez

powodzenia

rolq

rzqdu. JeSli

potqpione przez Denikina pogromy, Biaiy Terror

miai

forme represji policyjnej na poziomie kontnvywiadu wojskowego. W stosunku do
kontnvywiadu biaiych Czeka Wojska Obrony Wewnqtrznej Republiki stanowiiy
nie bardziej rozbudowany

instrument represji, ktory korzystai z

kich priorytetow reiimu bolszewickiego.

W przypadku kazdej wojny domowej trudno

peiny bilans form represji i

pow terroru, stosowanych przez walczqce obozy. Zwiaszcza jednak terror bolszewicki

wymaga odpowiedniej typologii. Swymi metodami, specyfikq giownymi celami

przedzai znacznie

wojnq domowq,

latem 1918

roku.

ktora ze wzglqdu na

obsenvowanej od pienvszych

miesiqcy

ewolucji

podstawowe grupy ofiar konsekwentnych

i systematycznych represji:

-

niebolszewiccy dziaiacze polityczni, od anarchistow

monarchistow;

-

robotnicy walczqcy

o

najbardziej elementarne prawa: chleb,

minimum

-

chiopi (czqsto dezerterzy) zamieszani w

z niezliczonych

chiop-

skich lub w bunt jednostek Armii Czenvonej;

-

Kozacy deportowani masowo jako grupa spoieczna etniczna majqca opiniq

giej wobec systemu sowieckiego.

zapowiada wielkie deportacje lat

trzydziestych

i deportacje grup etnicznych) i

nowskiej i stalinowskiej fazy polityki represji;

-

obce

inni

ludu”,

likwidowani

w czasie ewakuowania miast przez bolszewikow

prze-

w czasie odzyskiwania miast zajmowanych

przez biaiych.

ktore

dziaiaczy politycznych roznych partii opozycyjnych

bolszewickiego,

bez wqtpienia znane najlepiej.

wiele Swiadectw

licznych przywodcow partii opozycyjnych, ktorzy

czqsto zmuszeni do

zazwyczaj jednak pozostawali przy iyciu, inaczej

robotniczy lub chiopscy

gowi czionkowie partii rozstrzeliwani bez sqdu lub mordowani w czasie ekspedycji
nych Czeka.

Jednq z jej pienvszych akcji

przeprowadzony

11 kwietnia 1918 roku

szturm na anarchistow moskiewskich, z

natychmiast rozstrzela-

no. Walka z anarchistami nie

w ciqgu nastqpnych lat, mimo

pewna ich liczba

przeszia w szeregi bolszewikow, a niektorzy, jak Aleksandr Goldberg, Michaii Brener

Timofiej Samsonow, objqli nawet wazne stanowiska w samej Czeka. Dobrq

dylematu

anarchistow, odrzucajqcych

dyktaturq bolszewic-

powrot przedstawicieli dawnego porzqdku, jest wolta, jakiej dokonai wielki chiop-

ski przywodca anarchistyczny Machno,

musiai

z

Czenvonq przeciw biaiym, a

oddaleniu zagrozenia ze strony tych ostatnich,

wierny swoim przekonaniom,

przeciw czenvonym. Tysiqce anonimowych dzia-

anarchistycznych rozstrzelano jako

podczas represji skierowanych

przeciw chiopskim armiom Machny i jego partyzantom. JeSli

z

kompletnemu, ale jedynemu, jakim dysponujemy, podsumowaniu represji bolszewic-
kich, opublikowanemu w 1922 roku w Berlinie przez rosyjskich anarchistow, chiopi ci
stanowili ogromnq

ofiar. Podsumowanie to zamykaio

liczbq

138 dziaiaczy

anarchistycznych straconych w latach 1919-1921, 281 zmuszonych do emigracji i 608
uwiqzionych’

.

Lewicowi

pozostawali w

z bolszewikami az

do lata 1918 roku, cieszyli

wzglqdnq

az do lutego nastqpnego roku.

Ich historyczna

Maria Spiridonowa przewodziia w grudniu 1918

ku tolerowanemu przez

zjazdowi partii.

gwaitownym potqpieniu

praktyki codziennego terroru ze strony Czeka 10 lutego 1919 roku zostaia aresztowa-
na wraz z dwustoma innymi dziaiaczami i skazana przez trybunai rewolucyjny na
mkniqcie w sanatorium ze wzglqdu na stan psychiczny”; mamy tu do czynienia
z

w dziejach rezimu sowieckiego zamkniqciem opozycjonisty politycznego

w szpitalu psychiatrycznym. Marii Spiridonowej udaio

zbiec

z

mia zakazanq przez bolszewikow Partiq Lewicowych Eserowcow. Wedle wiasnych

w roku 1919 Czeka

58

organizacji lewicowych eserowcow, a

45

w ro-

ku

ciqgu tych

lat miano

w charakterze zakiadnikow

1875

zgodnie z zaleceniami Dzieriynskiego, ktory

18

marca 1919

ku:

Czeka nie bqdzie

miqdzy biaiogwardzistami typu

a biaiogwardzistami z obozu socjalistycznego.

Aresztowani eserowcy

mienszewicy bqdq uwazani za

ich

bqdzie od poiitycznego

stanowiska ich partii”?.

Prawicowi

zawsze uwazani byli przez bolszewikow za

politycznych. Nikt nie zapomniai, ze w powszechnych wolnych

wyborach z listopada-grudnia 1917 roku zdobyli oni w kraju zdecydowanq

rozpqdzeniu Konstytuanty, w ktorej dysponowali

zasiadali ciqgle w Centralnym Komitecie Wykonawczym Sowietow,

skqd usuniqci zostali wraz z mienszewikami w czenvcu 1918 roku.
eserowskich

wowczas, wraz z reprezentantami partii kadeckiej i

kiej,

rzqdy w Samarze Omsku, obalone niebawem przez admiraia

czaka. Wziqtym w dwa ognie, miqdzy

a biaiych,

mienszewi-

kom trudno byio

spojnq politykq przeciwstawiajqcq

rezimowi bolsze-

wickiemu,

prowadzii wobec opozycji socjalistycznej zrqczne

stosujqc

naprzemiennie Srodki iagodzqce,

represje.

na anarchizm w Sowietskoj Rossii”, Berlin 1922, 27-63.

18

1919; L.D. Gerson, ,,The Secret Police...”,

151-152; G. Leggett, ,,The

Cheka

311-316.

96

W najtrudniejszym momencie ofensywy admiraia Koiczaka,

zezwoleniu na

nowne

od 20 do 30 marca 1919 roku, eserowskiego dziennika

Naroda”, Czeka zorganizowaia 31 marca wielkq

na dziaiaczy eserowskich

mienszewickich, mimo

partie ich byiy absolutnie legalne. W Moskwie, Tule,

lensku, Woronezu, Penzie, Samarze i Kostromie zatrzymano ponad 1900 dziaiaczy obu
partii’. Ilu innych stracono

podczas tlumienia strajkow buntow chiopskich,

w ktorych

mienszewicy odgrywali

rolq?

Dysponujemy niepewnymi danymi, albowiem nawet

znamy w przybliieniu liczbq

ofiar najwazniejszych okresow represji, nie wiemy,

bylo

nich dziaiaczy poli-

tycznych.

Druga wielka fala aresztowan nastqpiia

artykule Lenina opublikowanym w

28 sierpnia 1919 roku, w ktorym piqtnowai on raz jeszcze eserowcow

i mienszewikow,

i siugusow bialych, obszarnikow i kapitalistow”. Wediug

irodei Czeka w ciqgu czterech ostatnich miesiqcy 1919 roku aresztowano 2380 socjali-
stow-rewolucjonistow mienszewikow‘.

tym, jak 23 maja 1920 roku gorqczkowo

szukiwany przez policjq politycznq przywodca eserowcow jednodniowy
cy rozwiqzanej Konstytuanty, Wiktor Czernow,

Czeka rzqd, przemawiajqc,

w przebraniu i pod

nazwiskiem, na wiecu zwiqzku zawodowego drukarzy,

zwoianym dla uczczenia delegacji robotnikow angielskich, rozpqtala

gwaitowna fala

represji. Caiq rodzinq Czernowa zatrzymano jako zakiadnikow, a przebywajqcych

jeszcze na

eserowskich liderow wtrqcono do

W ciqgu lata 1920 ro-

ku,

kartotek, aresztowano osadzono w

jako zakiadni-

ponad 2000 dzialaczy eserowskich mienszewickich. Wewnqtrzny dokument

ka z 1 lipca 1920 roku z wyjqtkowym cynizmem

giowne

akcji prze-

ciw opozycji socjalistycznej:

Zamiast delegalizacji tych partii, ktore zeszlyby

do

podziemia,

trudno kontrolowac,

duzo bardziej

jest pozostawienie im statusu

W ten sposob

na

z

nich, w razie

wichrzycieli,

innych do-

starczycieli

informacji.

[

...]

Wobec tych antysowieckich partii naleiy koniecznie

argumentem sytuacji wojennej, aby

czlonkom takie zbrodnie jak:

kontrrewolucyjna”,

stanu”,

tyiow”,

na rzecz obcej

intenvencyjnej” itd.“

Jednym z najstaranniej ukrywanych przez nowy rezim

byia przemoc wobec

robotniczego, w ktorego imieniu bolszewicy objqli wiadzq. Rozpoczqte w 1918

roku represje przybraiy na

w latach 1919-1920, by

kulminacjq w czasie

dobrze znanego epizodu kronsztadzkiego. Od poczqtku 1918 roku

pracy Piotro-

grodu demonstrowai swoj brak zaufania do bolszewikow.

klqsce strajku

go z 2 lipca 1918 roku drugim mocnym aktem staiy

zamieszki robotnicze w marcu

1919 roku spowodowane aresztowaniem przez bolszewikow pewnej liczby

eserowskich, w tym Marii Spiridonowej, ktora odbyia

pamiqtny przemarsz

wszystkich

fabrykach Piotrogrodu i zostaia w nich owacyjnie przyjqta. W at-

‘

V.

Brovkin, ,,Behind...”, 54.

G.A.

istorii

354; CRCEDHC, 5/1/2615.

V.

Brovkin, ,,Behind...”, 252-257.

WCzK”, Archiwum

cyt. tamze,

97

mosferze i tak juz napiqtej z powodu trudnoici z zaopatrzeniem aresztowania te

powszechny ruch protestacyjny i strajkowy. 10 marca 1919 roku w

dwoch

tysiqcy uczestnikow walne zebranie

Putiiowskich

potqpiajqcq bolszewikow:

ten jest jedynie dyktaturq Komitetu

Centralnego Partii Komunistycznej, ktory sprawuje wiadzq przy pomocy Czeka i

odezwie domagano

oddania calej wiadzy w rqce sowietow, wolnoici wyborow

do

fabrycznych, zniesienia nalozonych na robotnikow ograniczen

w indywidualnym

ze wsi d o Piotrogrodu (do

puda, czyli 24 kg)

oraz uwolnienia wszystkich wiqiniow politycznych,

partii re-

wolucyjnych”, a zwiaszcza Marii Spiridonowej. Probujqc

rosnqcy z dnia na

dzien ruch, 12 marca 1919 roku Lenin

przybyi do Piotrogrodu. Jednak gdy

w zakladach objqtych strajkiem okupacyjnym, zostai wraz z

wjewem zniewazony przy okrzykach:

z gudiajami

Grozqcy

w kaidej chwili wybuchem zadawniony ludowy antysemityzm poiqczyl

z bolsze-

wikami, gdy tylko

ostatni utracili kredyt zaufania, zyskany chwilowo

rewolucji

1917 roku. Zbitkq

uzasadniai w oczach mas fakt,

znaczna

najbardziej znanych liderow bolszewickich byla Zydami (Trocki,

niew, Zinowjew, Swierdlow, Radek itd.).

16 marca 1919 roku oddziaiy Czeka

szturmem

zbrojnym oporze Zaklady

Putiiowskie aresztowaiy okoio dziewiqciuset robotnikow.

W

nastqpnych dniach

wie dwustu

strajku rozstrzelano bez sqdu w odlegiej o

kilometrow od Piotrogrodu twierdzy szlisselburskiej. Zgodnie z nowym rytualem
nieni

do jednego z pracy strajkujqcy zostali ponownie do niej przyjqci

podpisaniu

w

przyznawali,

zostali oszukani

do

zbrodni” przez kontrrewolucyjnych prowokatorow”. Robotnicy mieli

odtqd poddani

starannemu nadzorowi. Poczqwszy od wiosny 1919 roku tajny departament Czeka

ganizowai w

robotniczych caiq siatkq

odpowie-

dzialnych za regularnq

o

w tej czy innej fabryce. Klasy

pracujqce to klasy niebezpieczne

...

Wiosna 1919 roku zaznaczyla

bardzo licznymi

w wielu robotniczych

Rosji: Tule, Sormowie, Orle, Briansku, Twerze,

wo-Wozniesiensku Astrachaniu“’. Zqdania robotnikow byiy wszqdzie prawie identyczne.

Nqdzne

zaledwie na wykupienie kartek

cych

funta chleba dziennie, totez strajkujqcy domagali

zrownania racji

wych z racjami zoinierzy Armii Czenvonej. Jednak ich

byly t a k e ,

a

nawet przede

wszystkim, natury politycznej: zniesienie

dla komunistow, uwolnienie wszyst-

kich

politycznych, wolne wybory do komitetow fabrycznych sowietow,

nie poboru do Armii Czenvonej,

zrzeszania

siowa, prasy

W

oczach

ruch stai

niebezpieczny, gdyz czqsto przystqpowaiy do

niego skoszarowane w miastach przemysiowych jednostki wojskowe.

W

Orle, Briansku,

CRCEDHC,

V.

,,Behind...”,

69;

CRCEDHC,

G . Leggett, ,,The Cheka

313;

V.

Brovkin,

7;

Prawda”

z

IV

1919,

3.

CRCEDHC, 1716616812-5; 1716135

1.

98

Homlu Astrachaniu zbuntowani

przyiqczyli

do strajkujqcych z

mi:

gudiajom bolszewickim komisarzom!”

miast,

oddziaiy Czeka i wojska wierne rezimowi odbiiy

po kilku dniach walk”. Odwet

za strajki i zamieszki przybierai

formy, poczynajqc od lokautu we wszystkich fa-

brykach, przez konfiskatq kart zaopatrzenia

-

jednq z najskuteczniejszych broni wiadzy

bolszewickiej byia

-

az do masowych egzekucji setek strajkujqcych i

Najpowazniejsze represje dotknqiy

Astrachan w marcu kwietniu 1919 ro-

ku. W celu stiumienia strajkow w zakiadach zbrojeniowych

historycznej

jowni Rosji, 3 kwietnia 1919 roku przyjechai sam Dzieriynski. Zakiady te o

gicznym znaczeniu dla Rosji

-

produkowano w nich

80% rosyjskich

-

byiy

juz widowniq

w pracy i

zimq 1918-1919 roku.

litycznych, dziaiajqcych w Srodowisku wysoko wykwalifikowanych
dowanq

mieli mienszewicy

Aresztowanie na

czqtku marca 1919 roku setek dziaiaczy socjalistycznych

falq protestow,

ktorej kulminacj

zorganizowany 27 marca

za

przeciw

wi” z udziaiem tysiqcy

kolejarzy. 4 kwietnia Dzieriynski kazai areszto-

kolejnych

siiq fabryki okupowane od tygodni

przez strajkujqcych. Wszyscy robotnicy zostali

ich

broniq

i giodem. Karty zaopatrzenia nie byiy honorowane

od tygodni. Zeby

nowe, dajqce prawo do 250

chleba,

do fabryki

zbiorowym

robotnicy musieli

o

do pracy, pod warunkiem,

kazde zatrzymanie produkcji bqdzie odtqd uwazane za podlegajqcq karze Smierci
zercjq. 10 kwietnia produkcja

ponownie. Dzien

rozstrzelano

dziestu

Poiozony

Woigi Astrachan miai wiosnq 1919 roku szczegolne znaczenie

strategiczne zapory, ktora nie dopuszczaia do

wojsk admiraia Koiczaka

na poinocnym wschodzie z armiq generaia Denikina na poiudniowym zachodzie.

ta tiumaczy niewqtpliwie niesiychanq

z jakq w marcu 1919 roku

stai

strajk robotnikow Astrachania. Rozpoczqty w poczqtku marca z

tylez ekonomicznych

-

zbyt niskie racje

-

politycznych

-

areszto-

wanie dziaiaczy socjalistycznych

-

strajk przerodzii

w zamieszki 10 marca, kiedy to

45 puik piechoty

strzelania do defilujqcych w centrum miasta robotnikow.

Zoinierze przyiqczyli

do strajkujqcych i splqdrowali siedzibq partii bolszewickiej,

bijajqc wielu dziaiaczy.

na czele lokalnego Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego

Siergiej

wydai

rozkaz

wszystkimi Srodkami

Przed przystqpieniem do metodycznego zdobywania

chania wojska wierne bolszewikom oddziaiy Czeka zablokowaiy wszystkie wjazdy do
miasta. Kiedy wiqzienia

juz w

buntownikow i strajkujqcych zaiadowano

na barki setkami wrzucano z kamieniem szyi do Woigi. W dniach 12-14 marca
strzelano utopiono od 2 do 4 tysiqcy strajkujqcych

zbuntowanych

rzy. 15 marca represje dotknqiy miejscowq

oskarzonq

o

inspirowanie

Tamze. 171611971105;

CRCEDHC, 17161351;

CK

nr

3

z 4

1919; CRCEDHC, 211124095; GARF,

130131363.

99

spisku, w ktorym robotnicy zoinierze mieli

tylko szeregowcami.

Przez dwa dni pozwalano

domy kupcow astrachanskich, a ich samych

aresztowano rozstrzelano. Niepewne obliczenia

ofiar astrachanskiej

masakry wahajq

od

600 do 1000

W

sumie w ciqgu tygodnia rozstrzelano lub

utopiono od

3 do 5 tysiqcy osob. Zabitych komunistow, ktorych z wielkq pompq

18 marca

-

a wiqc, jak

wiadze, w rocznicq Komuny Paryskiej

-

byio

47.

Astrachanska rzei,

diugo wspominano jako

epizod wojny czenvonych

z biaiymi, w

dostqpnych dokumentow archiwalnych ujawnia

swoj

charakter: najwiqkszego zbiorowego mordu na robotnikach, dokonanego przez

bolszewickq przed masakrq w Kronsztadzie”.

Z powodu militaryzacji ponad dwoch tysiqcy przedsiqbiorstw stosunki miqdzy Swia-

tem robotniczym a wiadzq bolszewickq

dalszemu pogorszeniu pod koniec 1919

w poczqtku 1920 roku. Giowny zwolennik militaryzacji produkcji, Lew Trocki, przed-

na

IX

Partii w marcu 1920 roku swoje koncepcje w

kwestii. Jego

zdaniem cziowiek obdarzony zostai naturalnq

do lenistwa.

W

kapitalizmie

robotnicy musieli

pracy, by

Kapitalistyczny rynek pobudza pracownika.

W

socjalizmie

jest zastqpowany przez wykorzystanie

pracy”. Zadaniem

panstwa jest wiqc ukierunkowanie, przydzielanie

robotnika, ktory tak jak

nierz winien jest posiuszenstwo robotniczemu panstwu broniqcemu interesow proleta-
riatu. Takie byio uzasadnienie i

militaryzacji pracy, krytykowanej ostro przez

zwiqzkowcow i liderow bolszewickich; w istocie oznaczaia ona zakaz

kow,

porownano do dezercji w czasie wojny, wzmocnienie dyscypliny oraz wiadzy

dyrekcji, caikowite podporzqdkowanie zwiqzkow zawodowych

komitetow fabrycz-

nych, ktorych rola

odtqd do

polityki

produkcji,

zakaz porzucania stanowiska pracy przez robotnikow ‘oraz karanie

i

bardzo licznych w epoce, w ktorej robotnicy, mimo wqtpliwych rezultatow,

byli wciqz poszukiwaniem

Niezadowolenie robotnikow z militaryzacji pracy

jeszcze narastajqce

iycia codziennego. Jak przyznawai raport Czeka, ziozony rzqdowi 6 grudnia

1919 roku,

ostatnim okresie stale narasta

kryzys

Masy robotnicze

cierpiq giod. Robotnicy nie majq juz

do pracy, wiqc coraz

opuszczajq,

zwiaszcza ze panuje nie tylko giod, ale i zimno.

W

wielu moskiewskich zakiadach meta-

lurgicznych zdesperowane masy

gotowe na wszystko

-

na strajk, bunt czy powstanie

-

nie rozwiqze

w jak najkrotszym czasie problemu zaopatrzenia w

Na poczqtku 1920 roku pensja piotrogrodzkiego robotnika wynosiia od 7 do 12

bli miesiqcznie. Poza tym niewielkim wynagrodzeniem

-

funt masia kosztowai na

nym rynku

5000 rubli,

-

3000

rubli, a litr mleka 750 rubli!

-

kazdy pracownik

w

od kategorii, do ktorej go przydzielono, miai prawo do pewnej

pro-

duktow. W koncu 1919 roku w Piotrogrodzie pracownik fizyczny

funta

chleba na dzien oraz funt cukru,

funta tiuszczu cztery funty wqdzonych Sledzi na

miesiqc.

..

V. Brovkin, ,,Behind...”,

s.

82-85; S.P. Melgounov,

,,La Terreur rouge en Russie,

Payot,

Paris 1927, s. 58-60; P.

rasstriely”, w:

Czernow,

po

nosti

komissii”, Berlin 1922, 248-255.

CRCEDHC,

1 00

Teoretycznie obywatele podzieleni zostali na

piqciu kategorii ze

szajqcymi

poczynajqc od pracownikow fizycznych zoinierzy

Armii Czenvonej az do

-

kategorii, w ktbrej

uposazeni

W

system

o

wiele bardziej

i wyrachowany. Ostatni w kolejce, najbardziej

-

i

-

nie dostawali czqsto

podzieleni byli na rozliczne

kategorie wediug hierarchii priorytetow, dajqcej przywileje sektorom niezbqdnym
mowi do przetnvania. W zimie 1919-1920 roku w Piotrogrodzie istniaiy

trzy

kategorie kart, ktorych

nigdy nie przekraczaia miesiqca! W zorganizowanym

przez bolszewikow systemie centralnego zaopatrzenia bron

odgrywaia

sadniczq

w karaniu

stymulowaniu poszczegolnych kategorii obywateli.

chleba powinna

ograniczona dla tych, ktorzy nie pracujq w najwazniejszym

dziS sektorze transportu, podniesiona dla jego pracownikow

-

pisai Lenin do Trockiego

1

lutego 1920 roku.

-

JeSli trzeba, niech

tysiqce ludzi, ale kraj musi

Wobec takiej polityki wszyscy ci, ktorzy utrzymali zwiqzki z wsiq, a byio ich wielu,

starali

jak

na

probujqc

stamtqd

Wprowadzone w celu

porzqdku” Srodki militaryzacji pracy

efekt

przeciwny do zamierzonego, powodujqc bardzo liczne

w pracy, strajki bezli-

tiumione zamieszki.

miejscem dla strajkujqcego, tego niosqcego

szkodliwego moskita

-

mozna byio

w

z 12 lutego

1920 roku

-

jest oboz koncentracyjny!” Wediug oficjalnych statystyk Ludowego Komi-

sariatu Pracy 77% wielkich i Srednich zakiadow przemysiowych Rosji zostaio
tych strajkami w pienvszym poiroczu 1920 roku. Znamienne, ze

strajkow

buchaio w sektorach, w ktorych

pracy posuniqto najdalej

-

metalurgia,

kopalnie i koleje. Raporty tajnego departamentu Czeka dla bolszewickiego kierownic-
twa nie ukrywajq represji, stosowanych wobec robotnikow opierajqcych
cji: po aresztowaniu trybunai rewolucyjny

ich

za

W Symbirsku, zeby

tylko tym przykiadem, w kwietniu 1920

ku dwunastu robotnikow fabryki zbrojeniowej skazano na oboz za

sabotazu w

staci strajku wloskiego

szerzenie propagandy przeciw wiadzy sowieckiej opartej na

przesqdach

i

siabej

politycznej mas oraz za

towanie sowieckiej polityki

Rozszyfrowujqc

nowomowq, mozemy

ze oskarzeni robili

w pracy bez zezwolenia dyrekcji, protestowali

przeciw przymusowi pracy w niedzielq, krytykowali przywileje komunistow narzekali
na giodowe zarobki

...

Najwyzsze kierownictwo partii, w tym Lenin,

do przykiadnego ukarania

strajkujqcych. 29 stycznia 1920 roku Lenin, zaniepokojony

ruchow robotni-

czych na Uralu, depeszowai do Iwana Smirnowa z Wojskowo-Rewolucyjnego Sowietu
5. Armii:

doniosi mi

o

aktach jawnego

ze strony kolejarzy.

Podobno

brali tez w

tym

udziai robotnicy z Izewska.

ze godzicie

z tym nie przy-

stqpujecie do masowych egzekucji za

Z

powodu

w 1920 roku do wielu strajkow: w marcu w Jekaterynburgu

militaryzacji pracy doszio

aresztowano skazano na

Papers”, t.

2, 22.

V. Brovkin, ,,Behind...”,

289.

Papers”, t.

2,

1

0 1

kary obozu 80 robotnikow; w kwietniu

-

100 kolejarzy linii Riazan-Ural; w maju na

-

160

,

w

czerwcu

152

meta-

lurgicznej w Briansku. Mozna by

przyklady strajkow, surowo stlumionych ze

wzglqdu na militaryzacjq

Jeden z najwiqkszych strajkow wybuchi w czerwcu 1920 roku w zakladach

niowych

ktore mimo bardzo surowych

z kwietnia 1919 roku byiy

waznym

robotniczych protestow przeciw rezimowi. W niedzielq 6 czerwca

1920 roku grupa metalowcow odmowiia zazqdanej przez

pracy w godzinach

nadliczbowych. Pracy tego dnia i w ogole w niedziele odmowiiy tez robotnice,
czqc,

tylko w niedzielq mogq

zaopatrzenie do pobliskich wsi. Na

nie dyrekcji do zakiadow przybyl silny oddzial

aby

strajkujqcych.

Ogioszono stan wojenny trojce ziozonej

z

przedstawicieli partii Czeka zlecono

nienie

konspiracji, uknutej przez polskich szpiegow i Czarnq

w

celu osiabienia

bojowej Armii Czerwonej”.

W

czasie gdy rozszerzal

strajk i

aresztowania

czajowy przebieg

zostal zakiocony nie znanym dotqd zjawiskiem: przed

dzibq Czeka

setki, a nastqpnie tysiqce robotnic i

gospodyn

ktore domagaiy

by je rowniez aresztowano.

okrzepl, z chwilq gdy

z kolei robotnicy zazqdali masowego aresztowania, chcqc w ten sposob

oskarzenia o

czarnosecinny spisek”. W ciqgu czterech dni uwiqziono

ponad dziesiqd tysiqcy osob, a

zostaiy one stioczone pod golym niebem na

duzej przestrzeni, pilnowanej przez czekistow. Organizacje partyjne Czeka na chwilq
przestaiy

nad sytuacjq: nie wiedzialy, jak

wypadki w Moskwie,

zdoiaiy jednak przekonad wiadze centralne o istnieniu rozgalqzionej konspiracji.

W

dziei znalezienia

winnych Komitet Likwidacji

w Tule prze-

tysiqce robotnikow robotnic. Warunkiem uwolnienia i ponownego

robotnikow, a takie wydania im kart

bylo podpisanie przez nich

deklaracji:

podpisany cuchnqcy pies i kryminalista, kajam

przed

Trybunaiem

Czerwonq,

moje grzechy przyrzekam

telnie

Inaczej niz w przypadku wielu robotniczych ruchow protestacyjnych tulskie

mieszki z lata 1920 roku pociqgnqiy za sobq

kary:

osiem osob

skazano na kary obozu, a

na zesianie”’.

Z braku wykwalifikowanej siiy

czej wiadza bolszewicka

nie mogia

z najlepszych rusznikarzy

w

kraju, totez ferujqc wyroki musiaia

pod

nadrzqdne interesy rezimu

cydujqce dla niego sektory.

Przy calym swym symbolicznym i strategicznym znaczeniu ,,front robotniczy” stanowii
tylko nieznaczny fragment walki rezimu na niezliczonych

wewnqtrznych”

wojny domowej. Walka przeciw odmawiajqcym zgody na rekwizycje pobor do wojska
chiopom

-

zielonym

-

mobilizowala wszystkie siiy. Dostqpne dziS raporty odpowie-

dzialnych za

buntow departamentow specjalnych Czeka Wojsk Obrony

Brovkin,

,,Behind...”,

297

1

02

Wewnqtrznej Republiki ukazujq w caiej

niesiychanq przemoc stosowanq

w

wojnie” pacyfikacyjnej, prowadzonej na marginesie walk miqdzy czenvony-

biaiymi.

w tym zasadniczym starciu miqdzy wiadzq bolszewickq a chiop-

stwem wykuia

ostatecznie polityczna praktyka terroryzmu, oparta na skrajnie

mistycznej

mas, zdaniem Dzieriynskiego ,,do tego stopnia ciemnych i

nawet nie

w stanie

gdzie jest ich wiasny

Te bydlqce masy

poskromione tylko

owq

o

wspomniai Trocki,

chcqc obrazowo

represje, ktore nalezaio

by

Ukraine

z

szajek”, dowodzonych przez Nestora Machnq i innych przywodcow

Rozruchy na

latem 1918 roku. Nabraiy wiqkszego zasiqgu w latach

1919-1920, by

kulminacjq zimq

roku, kiedy to

rezim bolszewicki do ustqpstw.

Do buntu pchaiy

przede wszystkim rekwizycje i

do Armii Czenvo-

nej. W styczniu 1919 roku dotychczasowe beziadne poszukiwania nadwyzek rolnych,
charakterystyczne dla pienvszych operacji rozpoczqtych latem 1918 roku, zostaiy

scentralizowanym

planowym systemem rekwizycji. Kazda gubernia, kazdy

ujezd,

kazda wolost’ [gmina], kazda wspolnota wiejska miaiy

panstwu kontyn-

gent, wyznaczony

w

od przewidywanych

Kontyngent nie

do zboz, ale

rowniez okoio dwudziestu tak

produktow,

jak ziemniaki,

nasiona oleiste, Smietana

mleko

...

Kazda

ta wiejska odpowiadaia zbiorowo za ich dostarczenie. Dopiero

dopeinieniu

wiqzku przez

wiadze

pokwitowania, upowazniajqce do nabycia

przemysiowych, ktorych zresztq byio

maio w stosunku do potrzeb; pod koniec 1920

roku pokrywano

jedynie w 15%. Ceny za produkty rolne byiy symboliczne, gdyz pod

koniec 1920 roku rubel stracii

96%

do rubla w ziocie. Miqdzy 1918 a 1920

rokiem rekwizycje zboza

trzykrotnie. Liczba

chiopskich, choC trudno

to precyzyjnie

rosia

najmniej w tym samym

Odmowa

sluzby

wojskowej

trzech latach na froncie i w okopach

byla drugq przyczynq buntow chiopskich, prowadzonych

przez ukrywajqcych

lasach dezerterow

-

zielonych. Liczbq dezerterow w latach

1919-1920 ocenia

na ponad trzy miliony. W 1919 roku rozne oddzialy Czeka spe-

cjalne komisje do walki dezerterami aresztowaiy ich okoio 500 tysiqcy; w 1920 roku
od 700 do 800 tysiqcy. Od 1,5 do 2 milionow

w ogromnej

nie znajqcych teren chiopow,

jednak

Wobec rozmiaru zjawiska rzqd

coraz ostrzejsze Srodki represji. Nie

ko rozstrzeliwano tysiqce dezerterow, ale

ich rodziny traktowano jako zakiad-

Zasada brania zakiadnikow zostaia w istocie wprowadzona latem 1918 roku,

i to w

Swiadczy o tym na przykiad podpisany przez

Lenina dekret rzqdowy z 15 lutego 1919 roku, nakazujqcy lokalnym oddziaiom Czeka

branie

chiopow tych wsi, w

wykonano obowiqzek

‘“A. Graziosi, ,,The Great...”.

0. Figes, ,,The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War,

,,Past

S.A. Pawluczenkow, Kriestianskij

and Present” nr 129

z XI

1990,

103

Sniezenia

kolejowych:

nie zostaio wykonane, zakiadnicy bqdq

12 maja 1920 roku Lenin

do wszystkich lokalnych specjalnych

misji do walki z dezerterami nastqpujqce instrukcje:

siedmiodniowego

okresu moratorium, przyznanego dezerterom na ujawnienie

trzeba jeszcze bardziej

sankcje wobec tych niepoprawnych zdrajcow ludu pracujqcego. Rodziny

wszyscy,

w jakikolwiek

bqdq odtqd uwazani za

odpowiednio

Dekret ten jedynie

codziennq praktykq.

Fala dezercji jednak nie ustawaia. W latach 1920-1921, podobnie jak w roku 1919,

zerterzy stanowili

zielonych partyzantow, przeciw ktorym przez trzy

lata (w niektorych rejonach cztery albo nawet

lat) bolszewicy toczyli bezlitosnq

bezprzykiadnie okrutnq wojnq.

Poza odmowq rekwizycji poboru do wojska chiopi odrzucali

kazdq

uwazanej za obcq wiadzy przybyiych z miasta

W

umysiach wielu

chiopow

roznili

od

poparli rewolucjq

rolnq w 1917 roku. Na wsiach podlegiych

biaiej soldatesce, bqdi czerwonym

dziaiom rekwizycyjnym zamieszanie i przemoc

szczytu.

Wyjqtkowe

piaszczyzny chiopskiej partyzantki

kim

raporty odpowiedzialnych za represje

departamentow Czeka,

dwa

typy ruchow.

bunt, lokalna rewolta,

i gwaitowny

wybuch przemocy,

stosunkowo ograniczonq grupq

-

od kilkudziesiqciu

do stu uczestnikow. Drugim

powstanie, w ktorym uczestniczyiy tysiqce lub

dziesiqtki tysiqcy chiopow, zorganizowanych w prawdziwe armie, zdolne
osady i miasta i dysponujqce spojnym programem o charakterze
cyjnym lub anarchistycznym.

30

kwietnia 1919. Gubernia tambowska. Na poczqtku kwietnia

w

lebiadinskim

wybuchl

bunt kulakow

i

protestowali przeciw mobilizacji

ludzi

oraz rekwizycji koni

Wznoszqc okrzyki

z

komunistami! Precz z sowietami!”, uzbrojeni powstancy

drowali

cztery

gminne

komitety wykonawcze

i

zamordowali barbarzynsko

7

komunistow, tnqc

ich

na

pomoc przez

oddzialu rekwizycyjnego 212 batalion

ka

rozgromil zbuntowanych

Aresztowano

60

osob,

50

z

nich

natychmiast rozstrzelano,

w

zaczql

bunt, zostala calkowicie spalona.

Gubernia woroneska,

11

czerwca 1919, godz.

16.15.

Telegraficznie. Sytuacja poprawia

Powstanie

w

ujezdzie

zostaio praktycznie zlikwidowane. Nasz samolot

bardowal calkowicie

-

jedno

z

bandyckich

gniazd.

Trwajq

racje porzqdkowe.

Gubernia jarosiawska, 23 czerwca 1919. Bunt dezerterow

w

gminie

zostai

zlikwidowany. Rodziny dezerterow zatrzymano jako zakiadnikow. Kiedy zaczqto

jednym

z

kazdej rodziny dezerterow, zieloni wychodzili

z

i

poddawali siq.

Dla

przykladu

rozstrzelano 34

Tysiqce podobnych

o

nieslychanej

pacyfikacji

prowadzonej przez wiadze przeciw chiopskiej partyzantce, ktorq choC byia zasilana

sowietskoj wlasti”,

t.

4,

Moskwa 1968, 167.

V.

Brovkin, ,,Behind...”, 318.

RGWA

Gosudarstwiennyj

Archiw),

tych raportow, sporzqdzony przez rosyjskich, francuskich wloskich historykow pod kierun-

kiem W.P.

w

rosyjskim w koncu 1997

104

przez dezerterow, w raportach

jako ,,bunt

lub

powsta-

Trzy zacytowane fragmenty ukazujq najczqstsze metody represji: aresztowanie

i stracenie zakiadnikow

rodziny dezerterow lub

ostrzelanie i

nie wioski. Owe wymierzane na

do czynow represje stosowano

w

zasady zbiorowej

caiej wspolnoty wiejskiej.

dze dawaly dezerterom czas na poddanie

terminu dezerter uwazany

za podlegajqcego natychmiastowej egzekucji

bandytq”. Dokumenty wiadz

cywilnych, jak wojskowych

mieszkancy

wioski pomogq

w jakikolwiek sposob

w pobliskich lasach bandytom, caia

zosta-

nie spalona”.

zbiorcze raporty Czeka zawierajq dane liczbowe na temat rozmiaru prowa-

dzonych na wsi operacji pacyfikacyjnych. Tak wiqc od 15 pazdziernika do 30 listopada

1918 roku tylko w dwunastu guberniach Rosji wybuchiy czterdzieici cztery bunty, w

sie ktorych aresztowano 2320, zabito 620, a rozstrzelano 982 osoby. W czasie tych
mieszek

SmierC 480 sowieckich funkcjonariuszy oraz 112 czionkow oddzialow

rekwizycyjnych, oddziaiow Czeka zolnierzy Armii Czerwonej. We

1919 roku

w dziesiqciu guberniach, dla ktorych mamy dane zbiorcze, naliczono: 48 735 dezerterow

i 7325

aresztowanych, 1826 zabitych, 2230 rozstrzelanych, przy 430

rach

stronie sowieckich funkcjonariuszy wojskowych. Te bardzo

dane nie

uwzglqdniajq o wiele wiqkszych strat

z

okresu wielkich powstan chiopskich.

Powstania te mialy kilka okresow natqzenia: od maja do sierpnia 1919 roku,

cza nad Srodkowq Woigq na Ukrainie; od lutego do sierpnia 1920 roku w guberniach
samarskiej, ufijskiej, kazanskiej tambowskiej oraz

na odebranej bialym Ukra-

inie, ktora jednak w

kraju ciqgle kontrolowana byia przez chiopskq partyzantkq.

Poczqwszy od konca 1920 roku przez calq

roku 1921, ruch chiopski,

tiumiony na Ukrainie, nad Donem i na Kubaniu,

apogeum w Rosji, a to dziqki

ogromnemu powstaniu chlopskiemu obejmujqcemu gubernie: tambowskq,
samarskq, saratowskq

Zarzewie tej chiopskiej wojny

dopiero

z

jednej najstraszniejszych

giodu w dziejach

XX wieku.

Pierwszy raz od ustanowienia rezimu bolszewickiego lokalne bunty chtopskie prze-

w prawdziwe powstanie w marcu 1919 roku w bogatych guberniach

skiej i symbirskiej, ktore obarczono prawie

wszystkich rekwizycji

wych w Rosji. Liczqca blisko 30 tysiqcy uzbrojonych ludzi powstancza armia chiopska

opanowata dziesiqtki

osad.

W ciqgu niespeina miesiqca wiadza bolszewicka stracila

kontrolq nad guberniq samarskq. Bunt

parciu ku Woidze jednostek biaiej

mii admiraia Kolczaka, gdyz bolszewicy musieli

dziesiqtki tysiqcy ludzi do

dacji

dobrze zorganizowanej armii chlopskiej, ktora

program

lityczny z

zniesienia rekwizycji, swobody handlu, wolnych wyborow do sowie-

tow skonczenia z

komisarzokracjq”. Podsumowujqc w poczqtku kwietnia

1919 roku

likwidacji powstan chiopskich w guberni, szef samarskiej Czeka

po stronie powstancow 4240 zabitych, 625 rozstrzelanych oraz 6210 aresztowa-

nych dezerterow i

M.S. Frenkin,

w

Rossii

1987;

0. Figes.

,,Peasant Russia, Civil

War:

the

Countryside in the Revolution”, Oxford

1989; V.

Brovkin, ,.Be-

hind...”.

105

Ledwie

piomien w guberni samarskiej, rozpalii siq z nierownq siiq na wiqk-

ziem Ukrainy.

wycofaniu

w koncu 1918 roku

armii

gierskiej rzqd bolszewicki postanowii ponownie

Ukraine. Jako najbogatszy

region rolniczy dawnego imperium carow miaia ona

proletariat Moskwy

trogrodu”. Tutaj kontyngenty byiy jeszcze wyzsze niz gdzie indziej. Wypeinienie ich
oznaczaio skazanie na pewnq

tysiqcy wsi,

wycienczonych w ciqgu caiego

1918 roku okupacjq armii niemieckiej

Poza tym

-

inaczej niz

w

przypadku polityki podziaiu ziemi miqdzy wspolnoty wiejskie,

musieli

w Rosji pod koniec 1917 roku

-

na Ukrainie rosyjscy bolszewicy chcieli

caiq,

w imperium,

ziemskq. Polityka majqca na

celu przemianq wielkich

produkujqcych zboze

cukier w wielkq

w ktorej chiopi byliby jedynie robotnikami, mogia

na wsi tylko

niezadowolenie. A

byia zaprawiona w walkach z niemieckimi austro-wqgierskimi

wojskami okupacyjnymi. W poczqtku 1919 roku istniaiy na Ukrainie prawdziwe, liczqce

dziesiqtki tysiqcy ludzi armie chiopskie, na ktorych czele stali ukrainscy przywodcy
lityczni

dowodcy wojskowi, tacy jak Semen Petlura,

Machno, Hryhoriw oraz

Zeleny. Armie te byiy zdecydowane na walkq o zwyciqstwo swej koncepcji rewolucji
agrarnej: ziemi dla chiopow, swobody handlu sowietow wybranych w wolnych
rach

Moskali

Dla

ukrainskich, o SwiadomoSci

uksztaitowanej

tradycjq antagonizmu miqdzy ukrainskq w

wsiq a

minowanym przez Rosjan

miastem, zbitka:

byia

oczywista i prosta. Wszyscy mieli

wyrzuceni z Ukrainy.

Owa szczegolna sytuacja Ukrainy tiumaczy

walk miqdzy

bolszewikami wielkim odiamem ukrainskiego chiopstwa.

innego aktora

biaiych, zwalczanych

przez bolszewikow przez

broniqce

przed powrotem wielkich posiadaczy, chiopskie armie ukrainskie, jeszcze bardziej

komplikowaia polityczny militarny zamqt w kraju, gdzie niektore miasta, jak

w

ciqgu dwoch lat przechodziiy z rqk do rqk

razy!

Pienvsze wielkie bunty przeciw bolszewikom ich osiawionym oddziaiom

nym wybuchiy w kwietniu 1919 roku. Tylko w tym miesiqcu w guberniach kijowskiej,
czernihowskiej, poitawskiej odeskiej wybuchiy 93 bunty chiopskie. Dane Czeka z
dziestu pierwszych dni lipca 1919 roku odnotowujq 210 rozruchow z udziaiem stu tysiq-
cy uzbrojonych partyzantow kilkuset tysiqcy chiopow. Chiopskie wojska Hryhoriwa

-

prawie

tysiqcy zbrojnych, w tym wiele zbuntowanych jednostek Armii

wonej, z

50

dziaiami

700 karabinami maszynowymi

-

w kwietniu maju 1919 ro-

ku wiele miast ukrainskich, w tym Czerkasy, Cherson,

i

Odessq.

waiy w nich autonomicznq wiadzq, ktorej hasia byiy jednoznaczne:

wiadza w rqce

sowietow ludu ukrainskiego!”,

dla Ukraincow, bez

Zydow!

ziemi”,

i

Partyzanci Zeienego

-

tysiqcy zbrojnych

-

opanowali caiq guberniq kijowskq poza

miastami.

Pod hasiami

wiadza sowiecka, precz z bolszewikami Zydami!”, zorganizo-

wali dziesiqtki

pogromow

jdowskich w osadach i miasteczkach

guberni kijowskiej

czernihowskiej.

stojqcego na czele

tysiqcznej armii chiopskiej Nestora Machny, lepiej znana dziqki licznym opracowaniom,

Hunczak (wyd.), ,,The Ukraine,

Cambridge U.P., 1977

1

06

opieraia siq na programie narodowym, spoiecznym, a zarazem anarchizujqcym
towanym podczas prawdziwych zjazdow, takich jak Zjazd

Chiopskich,

wstanczych Robotniczych, ktory odbyi

w kwietniu 1919 roku w Hulajpolu

-

nym

ruchu machnowcow. Tak jak wiele siabiej zorganizowanych

chiop-

skich machnowcy giosili przede wszystkimi odrzucenie wszelkiej ingerencji panstwa

w sprawy chiopskie i postulat chiopskiego

-

swego rodzaju

-

opartej na wybranych w wolnych wyborach sowietach. D o tych podstawowych

stulatow dochodziia pewna liczba zqdan, wspolnych dla caiego ruchu chiopskiego:

wstrzymanie rekwizycji, zniesienie podatkow

dla

wszystkich partii socjalistycznych grup anarchistycznych, podziai ziemi, zniesienie

misarzokracji bolszewickiej”, a takie oddziaiow specjalnych i

Setki powstan chiopskich, ktore wybuchiy wiosnq i latem 1919 roku na tyiach Armii

Czerwonej,

decydujqcq

w pyrrusowym

biaiych generaia

nikina.

wyruszeniu 19 maja 1919 roku

z

poiudniowej Ukrainy biaia armia odnosiia

iatwe sukcesy w starciach z

do tiumienia buntow chiopskich jednostkami

Armii Czerwonej. Wojska Denikina 12 czerwca zajqiy Charkow, 28 sierpnia Kijow, a 30

Woronez. Odwrotowi bolszewikow, ktorzy zdoiali

swq wiadzq tylko

w wiqkszych miastach, pozostawiajqc wsie zbuntowanym chiopom, towarzyszyiy
we egzekucje wiqiniow i zakiadnikow, do ktorych jeszcze

W czasie

nego odwrotu przez centrum kraju, w

chiopska partyzantka, oddziaiy

Armii Czerwonej i Czeka bez

setki wsi i masowo rozstrzeliwaiy ,,bandy-

tow”, dezerterow i

Opuszczenie, a nastqpnie ponowne zdobycie Ukra-

iny na przeiomie 1919 1920 roku byio

do rozpqtania przerazajqcego terroru

wobec

tak

przedstawia Isaak

w

ksiqzce

konna”.

Na poczqtku 1920 roku wojska biaiych byiy juz pobite, z wyjqtkiem kilku

kich jednostek,

schroniiy

na Krymie pod

nastqpcy Denikina,

rona Wrangla. Naprzeciw siebie

bolszewicy i chiopi.

do 1922 roku na

z

wiadzq

miaiy

bezlitosne represje. W lutym i marcu 1920 roku nowa

wielka rebelia, znana pod

wybuchia na wielkim obszarze

od Woigi do Uralu, w guberniach kazanskiej, symbirskiej ufijskiej. Re-

te, zamieszkane przez Rosjan, ale rowniez przez

i

zostaiy

poddane wyjqtkowo ciqzkim rekwizycjom. W ciqgu kilku tygodni bunt ogarnqi

Powstancza armia Czarnych Oriow liczyia w szczytowym okresie nawet do

tysiqcy zoinierzy. Uzbrojone w dziaia i karabiny maszynowe Wojska

Obrony Wewnqtrznej Republiki zdziesiqtkowaiy uzbrojonych w

piki powstan-

W ciqgu kilku dni tysiqce z nich zamordowano, a setki wsi

szybkim stiumieniu

ogien

chiopskich rozpalii siq na

w guberniach lezqcych nad Srodkowq

ktore

dotkniqte zostaiy rekwi-

zycjami: tambowskiej, samarskiej, saratowskiej carycynskiej. Jak przyznawai
ca bolszewicki Antonow-Owsiejenko,

miai

zbuntowanych chiopow

,,La

inconnue”, Belfond, Paris 1969, 509-626;

A.

Skirda,

Cosaques de la

li-

Paris 1985; R. Pipes, ,,Russia under the Bolshevik Regime,

Harper-Collins,

London 1994,

0. Figes, ,,Peasant Russia, Civil War”, London 1992, s. 333 sq.; V. Brovkin, ,,Behind...”,

107

Tambowa, realizacja

rekwizycji na lata 1920-1921 skazaiaby chiopow na pewnq

SmierC. Plany rekwizycji zakiadaiy pozostawienie

Srednio

1

puda (16 kg) ziarna 1,5

puda (24 kg) ziemniakow na osobq rocznie, a wiqc

do dwunastu razy mniej, niz

wynosi niezbqdne minimum! Latem 1920 roku chiopi tych guberni zaczqli wiqc walkq
o przetnvanie.

ona

nieustannie przez dwa lata, do chwili pokonania

zbuntowanych chiopow giodem.

Trzeciq wielkq arenq walk bolszewikow

w 1920 roku pozostawaia Ukraina,

odbita miqdzy grudniem 1919 a lutym 1920 roku z rqk biaiych.

w giqbi kraju

wsie byiy wciqz pod kontrolq niezaleznych zielonych oddziaiow

jednostek mniej lub

bardziej podporzqdkowanych Machnie. W

od Czarnych Oriow

z dezerterow oddziaiy ukrainskie byly dobrze uzbrojone. Latem 1920 roku

armia Machny miaia jeszcze

tysiqcy zoinierzy, dwa i

tysiqca

stow, setkq

maszynowych,

i dwa pojazdy pancerne. Silny

wkraczajqcym w giqb kraju bolszewikom stawiiy rowniez setki mniejszych ,,band”,

liczqcych od

do kilkuset zoinierzy. Aby

chiopskq party-

zantkq, na poczqtku maja 1920 roku rzqd mianowai szefa Czeka Feliksa Dzieriynskiego

dowodcq

Frontu Poiudniowo-Zachodniego”.

pozostai

ponad dwa miesiqce w Charkowie, by

cztery specjalne

nostki

bezpieczenstwa wewnqtrznego republiki

-

elitarne, dysponujqce kawaleriq do

za

i

lotnictwem do bombardowania

Ich

zadaniem byio

chiopskiej partyzantki w ciqgu trzech miesiqcy. W

akcje pacyfikacyjne

od lata 1920 do jesieni 1922 roku i

dziesiqtki tysiqcy ofiar.

Pomiqdzy

epizodami walki wiadzy bolszewickiej z chiopstwem zupeinie szcze-

golne miejsce zajmuje

to znaczy eliminacja Kozakow donskich i

banskich jako grupy spoiecznej. W istocie

raz

nowy rezim

wszelkich

Srodkow, by

zgodnie z zasadq

zbiorowej do eliminacji,

eksterminacji i wysiedlenia caiej

obszaru,

przywodcy bolszewiccy

Operacje te nie miaiy charakteru podjqtych w ogniu

walk zbrojnych akcji odwetowych, ale byiy zaplanowane

ujqte w szereg

kretow, wydanych na najwyzszym szczeblu panstwowym, z

udziaiem licz-

nych

rangi przywodcow politycznych (Lenina, Ordzonikidzego, Syrcowa,

kolnikowa, Reinholda).

pienvszym niepowodzeniu, spowodowanym

wojsk

bolszewickich wiosnq 1919 roku,

wznowiono caiym okrucienstwem

w czasie ponownego zdobywania przez bolszewikow ziem kozackich nad Donem i
baniem.

utracie w grudniu 1917 roku statusu, jakim cieszyli

za dawnego rezimu,

sklasyfikowaniu ich przez bolszewikow jako

klasowych” Kozacy

brani pod sztandarem atamana Krasnowa doiqczyli do utworzonej wiosnq 1918 roku na
poiudniu Rosji

Gwardii. Pienvsze oddziaiy Armii Czenvonej

na ziemie

Kozakow

w lutym 1919 roku, w czasie generalnej ofensywy bolszewic-

CRCEDHC,
W.L. Gienis,

w Sowietskoj Rossii”,

Istorii” 1994, nr

1, 42-55.

08

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

kiej w kierunku Ukrainy poiudnia Rosji. Bolszewicy natychmiast poczynili kroki majqce
na celu zniszczenie

autonomii: nalezqce do Kozakow ziemie zostaiy

wane rozdzielone miqdzy rosyjskich osadnikow lub miejscowych

nie bqdqcych

Kozakami; pod karq Smierci

Kozakow do

broni

-

a przeciez, ze

du na ich tradycyjny status straznikow kresow imperium rosyjskiego, wszyscy Kozacy byli
uzbrojeni; zniesione zostaiy samorzqd i organizacja administracyjna Kozaczyzny.

Wszystkie te posuniqcia byiy

ustalonego uprzednio planu, ktory tajna

uchwaia KC partii bolszewickiej z 24 stycznia 1919 roku definiowaia nastqpujqco:

jqc na wzglqdzie

z wojny domowej z Kozakami, za jedyny politycznie

poprawny Srodek

trzeba bezwzglqdnq walkq i masowy terror wobec bogatych

Kozakow, ktorych trzeba bqdzie

fizycznie

do jednego””.

W

jak to przyznai w czerwcu 1919 roku przewodniczqcy odpowie-

dzialnego za wprowadzenie

porzqdku” na ziemiach kozackich

skiego Komitetu Rewolucyjnego, Reinhold,

masowej eksterminacji Kozakow

prowadzona byia bez najmniejszego

W ciqgu kilku tygodni, od poiowy

lutego do poiowy marca 1919 roku, oddziaiy bolszewickie wymordowaiy ponad osiem
tysiqcy Kozakow”. W kazdej stanicy trybunaiy rewolucyjne

kolei z listy

wszystkich podejrzanych, ktorzy otrzymywali zazwyczaj najwyzszy wymiar kary za

postawq”. Wobec przekraczajqcego wszelkie miary rozpqtania

presji jedynym

Kozakow

bunt.

Powstanie rozpoczqio

11

marca 1919 roku w stanicy Wieszenskiej. Dobrze

ganizowani zbuntowani Kozacy zarzqdzili powszechnq mobilizacjq mqzczyzn od
nastego do

roku iycia.

caiym obwodzie wojska donskiego, a nawet

do sqsiedniej guberni woroneskiej

telegramy z

do

wstania przeciw bolszewikom.

,,My, Kozacy

-

-

nie

przeciw sowietom. JesteSmy za wolnymi

wyborami. JesteSmy przeciw komunistom, komunom [wspolnym uprawom] i Zydom.

JesteSmy przeciw rekwizycjom, kradziezom

dokonywanym przez Czeka egzeku-

cjom”’”. W poczqtkach kwietnia zbuntowani Kozacy stanowili

znacznq siiq blisko

trzydziestu tysiqcy uzbrojonych

ostrzelanych zoinierzy. Operujqcy na tyiach Armii

Czerwonej, walczqcej na poiudniu ze sprzymierzonymi z Kozakami kubanskimi
skami Denikina, powstancy znad Donu, tak jak zbuntowani ukrainscy chiopi,

biyskawiczny marsz wojsk biaiych w maju czerwcu 1919 roku. W poczqtku czerwca

Kozacy

przyiqczyli

do giownych

biaiych, wspieranych

przez Kozakow

kubanskich. Caia

Wandea” zostaia uwolniona od znienawidzonej wiadzy

bolszewikow”.

A

jednak, wraz z odmianq wojennego

w lutym 1920 roku bolszewicy wrocili.

druga, jeszcze bardziej krwawa niz poprzednia, wojskowa okupacja

ziem kozackich. Na obwod wojska donskiego naiozono kontrybucjq trzydziestu
milionow pudow zboza, czyli daleko przekraczajqcq

miejscowej produkcji;

wiejska byia systematycznie pozbawiana nie tylko niewielkich zapasow

CK

KPSS”

nr

6,

CRCEDHC, 512110617.
W.L. Gienis,

42-55.

CRCEDHC, 17/6/83.

109

Sci, ale t a k e caiego dobytku,

z butami, ubraniami, poduszkami

mi”, jak

pewien raport Czeka”. Wszyscy mqzczyzni zdolni do walki odpowie-

dzieli na te notoryczne represje i rabunki doiqczeniem do oddziaiow zielonych party-
zantow. W lipcu 1920 roku

one nad Donem i na Kubaniu

najmniej trzydzieici

tysiqcy ludzi. Zablokowany od lutego na Krymie generai Wrangel postanowii,

w

ostatniej probie wydobycia

z bolszewickich

w poiqczeniu z

kami i

z Kubania.

17 sierpnia 1920 roku

tysiqcy ludzi

w

Noworosyjska. Wobec poiqczonych

biaiych, Kozakow i kubanskich zielonych

bolszewicy musieli

stolicq Kubania, Jekaterynodar, a potem caiy region.

czasem general Wrangel posuwai

na poiudniowej Ukrainie. Sukcesy

iych nie

jednak diugo. Obciqzone ogromnymi kolumnami cywilow wojska

zostaiy oskrzydlone przez znacznie

siiy bolszewickie

w nieopisanym

chaosie musiaiy w koncu paidziernika

na Krym. Kolejne zdobycie

przez

-

ostatni epizod wojny miqdzy biaiymi i czenvonymi

-

staio

zjq do najwiqkszej masakry tej wojny domowej: w listopadzie i grudniu 1920 roku

szewicy zamordowali tam

najmniej

tysiqcy cywilow”.

ponownym znalezieniu

w obozie pokonanych Kozacy zostali poddani nowe-

mu Czenvonemu Terrorowi. Jeden z giownych kierownikow Czeka, Lotysz Karl
der, zostai mianowany

na

Kaukaz i

Zorganizowai

trojki, specjalne trybunaiy do rozkozaczania. Tylko w paidzierniku 1920 roku skazaiy
one na

tysiqcy ludzi, rozstrzelanych w trybie natychmiastowym’”. Rodziny,

a

czasem nawet

zielonych partyzantow

Kozakow,

chwycili za bron,

by

z rezimem, ktorzy nie zostali schwytani, systematycznie aresztowano

mykano jako zakiadnikow w obozach koncentracyjnych. Byiy to prawdziwe obozy
Smierci, jak to przyznawai w jednym z raportow szef ukrainskiej Czeka, Martyn Lacis:

zebrani w obozie

Majkopu

-

kobiety, dzieci

i

starcy

-

w

wych warunkach, w biocie pazdziernikowym chiodzie.

jak muchy.

Kobiety

gotowe na wszystko, by

Smierci. Korzystajq z tego

obozu

zoinierze, ktorzy

tymi

Jakikolwiek opor

karany. Kiedy zostai zabity w zasadzce szef

ka z Piatigorska, czekiici postanowili

Czenvonego Terroru”.

kraczajqc instrukcje samego Landera, ktory chciai

z tego aktu terroru, by

cennych zakiadnikow w celu ich stracenia

i

ogolnego przyspieszenia procedur

egzekucji biaiych szpiegow i

czekiici z Piatigorska

nq

aresztowan egzekucji. Wediug Landera

Czenvonego Terroru

wiqzana zostaia w sposob nadmiernie uproszczony. Piatigorscy

postanowili

trzysta osob jednego dnia.

kontyngent dla samego Piatigorska

oraz okolicznych osad nakazali

organizacjom partyjnym

li-

sty skazanych na rozstrzelanie.

Ta niezadowalajqca metoda doprowadziia do wielu

porachunkow osobistych.

W

Kisiowodzku, z braku innych

no

pacjentow

W.L.

,,

Raskazaczenije

50; CRCEDHC,

S.P. Mclgounov, ,,La Terreur

77;

V. Brovkin,

346.

CRCEDHC, 17184175128.

17184175159,

V. Brovkin, ,,Behind...”,

353.

1

10

Jednq z najszybszych metod rozkozaczania byio niszczenie stanic kozackich

tacja wszystkich tych, ktorzy w nich jeszcze pozostali. W archiwum jednego z

bolszewickich, Sergo Ordzonikidzego, ktory byl

przewodniczqcym Komi-

tetu Rewolucyjnego

Kaukazu, zachowaly

dokumenty jednej z operacji

prowadzonych od konca paidziernika do poiowy listopada 1920

23 paidziernika Sergo Ordzonikidze rozkazal:

1.

caikowicie

2.

wszystkich mieszkancow ze stanic Jermofowskiej, Romanowskiej, Samaczynskiej

i Michajiowskiej; domy ziemie nalezqce do

biednym chfopom, a zwlaszcza

Czeczenom, ktorzy zawsze okazywali

do wiadzy sowicckiej;

3.

na transporty wszystkich mqzczyzn wspomnianych osad od osiemnastego do

roku iycia

ich pod eskortq na

na

4.

kobiety, dzieci

im jednak zamieszkak w osadach polozonych

dalej na poinoc;

5.

zarekwirowak caie bydio i dobytek mieszkancow wspomnianych

osad.

Trzy tygodnie poiniej raport adresowany do Ordzonikidzego tak

przebieg

operacji:

-

Kalinowska: stanica caikowicie spalona, caia

(4220) deportowana lub wygnana.

-

Jermolowska: oczyszczona ze wszystkich

(3218).

-

Romanowska: deportowanych 1600; pozostajc

do

deportacji 1661.

-

Samaczynska: deportowanych 1018; pozostaje do deportacji 1900.

-

Michajiowska: deportowanych 600; zostaje do deportacji 2200.

Poza tym do Groznego wyslano 154 wagony z produktami

W trzech stanicach,

w ktorych deportacja nie zostala jeszcze zakonczona, w pienvszej

deportowane zosta-

rodziny biaio-zielonego elementu, a takie osob uczestniczqcych w ostatnim powstaniu.

tych, ktorzy nie zostali jeszcze deportowani,

sympatycy wiadzy sowieckiej, rodziny zolnierzy

Armii Czenvonej,

i

w deportacji tiumaczyi: naleiy brakiem

wagonow.

Na

przeprowadzenie operacji otrzymujemy dziennie Srednio tylko jeden skiad

gu.

Do

zakonczenia akcji deportacyjncj potrzebujemy pilnie 306 dodatkowych

Jak

zakonczyly te

Niestety zaden

dokument nie

nas w tym wzglqdzie. Wiemy jedynie, ze

przeciqgaiy i ze ostatecznie

deportowani poslani zostali nie na Dalekq

jak to by

staio

lecz

w kierunku

kopaln Doniecka. Z e wzglqdu na stan transportu kolejowego

z

tegoz 1920 roku intendentura

nie mogia

...

Niemniej pod

wieloma

rozkozaczania z 1920 roku stanowiiy

czqtych

lat poiniej wielkich

rozkulaczania: ta sama koncepcja

zbiorowej, ten sam sposob deportacji transportami kolejowymi, te sa-

me problemy z intendenturq i

osiedlenia, nie przygotowanymi do przyjqcia

deportowanych, ta sama

wykorzystania deportowanych do prac przymusowych.

Kozackie regiony nad Donem Kubaniem zaplaciiy ciqzki haracz za opozycjq wobec
bolszewikow. Wediug najostrozniejszych obliczen

w

latach 1919-1920 roku zabito lub

deportowano od 300 do

500

tysiqcy

na niespelna 3 miliony mieszkancow.

CRCEDHC,
Tamze,

1 1

1

Bardzo trudno

wydarzenia

ofiary masakr aresztantow i zakiadnikow,

uwiqzionych jedynie za

do

lub

obcej” klasy. Zbrodnie

te

konsekwencjq Czenvonego Terroru z drugiej poiowy 1918 roku, tyle

na

jeszcze wiqkszq skalq.

rozpasanie zbrodni

byio ciqgle uzasadniane

narodzinami nowego Swiata. Jak tlumaczyi czytelnikom artykui wstqpny pienvszego

numeru dziennika kijowskiej Czeka

wszystko byio dozwolone:

Odrzucamy stare systemy

i

wynalezione przez burzuazjq w celu

ucisku wyzysku

klas”. Nasza

ma wzorcow, nasze

jest

absolutne, gdyz opiera

na nowym ideale: zniszczeniu wszelkich form ucisku i przemocy. Dla

nas wszystko jest dozwolone, gdyz

w Swiecie

miecz,

by

zniewa-

lecz by

z

iahcuchow

...

Krew? Niech krew

strumieniami! Albowiem

krew moze

na wieki kolor czarnego sztandaru

burzuazji w sztandar czenvony,

sztandar rewolucji. Albowiem tylko ostateczna SmierC starego Swiata moze nas

na za-

wszc

od powrotu tych

Takie wezwania do morderstw rozbudzaiy przemoc pragnienie spoiecznego odwe-

tu drzemiqce w

wielu

ktorych rekrutowano, jak to przyzna-

wali niektorzy

bolszewiccy,

kryminalnego zdegenero-

W

adresowanym do Lenina

z 22 marca 1919 roku Serafina

Hopner nastqpujqco

dziaiania Czeka w Jekaterynosiawiu:

tej organizacji

gangrenq przestqpstwa, przemocy samowoli, zdominowanej przez

pospolitych kryminalistow, uzbrojeni

ludzie zabijali kazdego, kto im

nie

podobai, rewidowali, grabili,

zamykali do wiqzienia, puszczali w obieg

we banknoty wymuszali

a nastqpnie szantazowali tych, na

je wymusi-

i uwalniali ich za sumy

do dwudziestu razy wyzsze””.

w archiwum Komitetu Centralnego, jak w archiwum Feliksa

go znajdujq

niezliczone doniesienia funkcjonariuszy partyjnych i

policji

politycznej

lokalnych Czeka, ktore

knviq prze-

Zanik wszelkich norm prawnych czy moralnych sprzyjai caikowitej

lokalnych kierownikow Czeka,

nie odpowiadali juz za swe czyny nawet przed

wiasnymi

i zamieniali

w knvawych, stojqcych poza kontrolq niemoz-

do kontrolowania maiych tyranow. To stoczenie

Czeka na

dno caikowi-

tej

samowoli absolutnego bezprawia dobrze ilustrujq trzy fragmenty, wybrane z dzie-

siqtkow tego typu raportow.

Oto raport z 22 marca 1919 roku, nadesiany do Dzieriynskiego przez Sledczego

Czeka Smirnowa z Syzrania w guberni tambowskiej:

Zbadaiem sprawq powstania kuiackiego w gminie nowomatrionskiej. Dochodzenie prowadzone
byio w sposob chaotyczny. Przesiuchano, stosujqc tortury,

75 osob,

a ze spisanych

nie

mozna niczego

16

lutego rozstrzelano

5 osob,

a

dnia

13.

Protokot

skazania na karq Smierci i egzekucji nosi

28

lutego. Kiedy zazqdaiem

od miejsco-

wego szefa Czeka, odpowiedziai mi:

nie mamy czasu na protokoiowanie. Zresztq czemu

miatoby to

skoro likwidujemy kuiakow burzujow jako

Miecz”

1

z

18

1919,

1.

CRCEDHC,
Tamze,

1

12

Raport napisany 26

1919 roku w Jarosiawiu przez sekretarza miejscowej

bolszewickiej organizacji partyjnej:

CzekiSci grabiq i aresztujq, kogo chcq.

ze

pozostanq bezkarni, zamienili siedzibq Czeka

w wielki burdel, d o ktorego sprowadzajq

Szerzy

pijanstwo. Kierownicy niskiego

szczebla powszechnie

kokainq”.

A

oto raport inspektora Zarzqdu Oddziaiow Specjalnych,

Rosentala, z misji

w Astrachaniu z 16 pazdziernika 1919 roku:

Atarbekow, szef

specjalnych 11 Armii,

uznaje

nawet wladzy centralnej. Kiedy

z Moskwy do skontrolowania oddziaiow specjalnych towarzysz Zakowski

30

lipca d o Atarbekowa, ten powiedziai:

Dzieriynskiemu, ze nie

Personel zioiony w

z podejrzanych lub

kryminalnych

przestrzega iadnych norm administracyjnych. Akta Wydzialu Operacyjnego prawie
JeSli chodzi o wyroki

wykonanie wyrokow,

znalaziem protokolow przewodu

wego i skazania, jedynie czqsto niekompletne listy, zaopatrzone tylko w
na

rozkaz towarzysza Atarbekowa”. JeSli chodzi o wypadki z marca, niemozliwe jest wyrobienie

sobie poglqdu na to, kto zostai rozstrzelany i za

Pijanstwa i orgie

na porzqdku dzien-

nym. Prawie wszysey

silne dawki kokainy. Jak mowiq, pomaga

t o lepiej

sit codzienny widok knvi. Upojeni przcmocq i knviq

swoj obowiqzck,

niewqtpliwie elementem nie kontrolowanym,

naleiy

Wewnqtrzne raporty Czeka

zostaiy dziS potwierdzone przez liczne

dectwa, zebrane w latach 1919-1920 przez przeciwnikow bolszewikow, a zwiaszcza
utworzonq przez generaia Denikina specjalnq Komisjq Badania Zbrodni
kich,

archiwum, przewiezione w 1945 roku z Pragi do

Moskwy diugo

te, jest obecnie dostqpne. W 1924 roku rosyjski historyk eserowski Siergiej Mielgunow
podjql probq spisania w pracy

tierror w Rossii” najwiqkszych masakr

cywilow, straconych masowo przez bolszewikow prawie

zawsze

klasowych”. Zamieszczona w tym pionierskim dziele lista egzeku-

przeprowadzanych w ramach represji, choC niekompletna, zostaia dziS w peini

twierdzona przez najrozniejsze

pochodzqce od obu walczqcych stron.

Ze

du na panujqcy w Czeka chaos organizacyjny niepewna pozostaje jednak liczba ofiar
straconych podczas spisanych precyzyjnie najwazniejszych etapow represji.

jqc rozne irodia, mozemy

najwyzej

rzqd

Pienvsze masakry

innych

ludu”, osadzonych

prewencyjnie na podstawie zwykiych

administracyjnych w wiqzieniach lub

obozach koncentracyjnych, rozpoczqiy

we wrzeiniu 1918 roku w czasie pienvszej

zy Czenvonego Terroru.

utworzeniu kategorii

oraz

ludu”

i szybkim przygotowaniu obozow koncentracyjnych machina represji

gotowa do dzialania. W czasie wojny zmiennych frontow, gdy kazdy miesiqc

inny obrot jej losow, elementem

represje byio naturalnie zdobycie miasta

zajmowanego dotqd przez nieprzyjaciela

przeciwnie, jego pospieszne opuszczenie.

Narzucenie

proletariatu” w zdobytych lub odbitych miastach

przez podobne etapy: rozwiqzanie wszystkich uprzednio wybranych zgromadzen;

Tamze, 17161384162.
Tamze, 17166166.

1

13

kaz jakiegokolwiek handlu

-

Srodek ten powodowai natychmiastowy wzrost

wszyst-

kich

spoiywczych, a nastqpnie ich znikniqcie;

upanstwowionych

lub zmunicypalizowanych nastqpnie przedsiqbiorstw; naiozenie bardzo ciqzkiej
bucji finansowej na burzuazjq

-

600 milionow rubli w lutym 1919 roku w Charkowie,

500

w kwietniu 1919 roku w Odessie. W celu zapewnienia sprawnej spiaty

kontrybucji setki

jako

zamykano w obozach koncen-

tracyjnych. Faktycznie kontrybucja byia synonimem

ponizenia,

pierwszego etapu zniszczenia

jako klasy”.

Pisemko

Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow” 13 maja 1919

ku informowaio:

Zgodnie z uchwalami sowietu robotniczego

13

tego miesiqca zadckretowany zostal dniem

burzuazji. Klasy posiadajqce

musiaiy

formularz, w

rym

zostanq produkty

obuwic,

bizuteria, rowery, koldry,

srebra stolowe, naczynia i inne przedmioty potrzebne ludowi pracujqccmu.

Kazdy

winien

komisje wywlaszczeniowe w tym

Ci, ktorzy nie

rzqdkujq

rozkazom komisji wywlaszczeniowej, zostanq natychmiast aresztowani. Stawiajqcy

opor zostanq

rozstrzelani.

Jak przyznawai w

obiegowym do lokalnych oddziaiow Czeka szef ukrainskiej

Czeka, Lacis, wszystkie te

trafiaiy do kieszeni czekistow i innych

mniejszych

niezliczonych oddziaiow rekwizycyjnych, wywiaszczeniowych czy

Czenvonej Gwardii, ktore mnoiyiy

przy podobnych okazjach.

Drugim etapem

byio odebranie burzuazji mieszkan. W tej

upokorzenie pokonanych

rownie

rolq W cytowanym

skim dzienniku 26 kwietnia 1919 roku mozna byio

Ryba lubi

przyprawiona Smietanq. Burzuazja lubi

ktora surowo karze zabija. JeSli

stracimy

tych lajdakow i idiotow,

kazemy im

ulice,

Sli kazemy ich zonom szorowai. koszary Czenvonej Gwardii (a

to dla nich

szczyt), zrozumiejq wowczas,

nasza wladza

solidna i ze

ma

liczyi. na Anglikow czy

Hotentotow”

Temat upokarzania

poprzez zmuszanie ich do czyszczenia latryn

czekistow lub czenvonogwardzistow stale powracai w wielu dziennikach bolszewic-

kich z Odessy, Kijowa, Charkowa, Jekaterynosiawia, ale rowniez uralskiego Permu czy
Niznego Nowgorodu. Byia to ziagodzona i

strawna”

o wiele

dziej brutalnego zjawiska przemocy, ktora wedle bardzo licznych zgodnych Swiadectw
przybraia ogromne rozmiary, zwiaszcza w 1920 roku, w czasie drugiego odbicia Ukra-
iny, regionow kozackich Krymu.

W

wielu miastach zdobytych przez bolszewikow stwierdzono egzekucje aresztowa-

nych, podejrzanych i zakiadnikow jedynie z powodu ich

do

byio logicznym i ostatecznym etapem

burzuazji jako

klasy”. W Charkowie od lutego do czerwca 1919 roku wykonano dwa do trzech tysiq-
cy egzekucji; od tysiqca do

tysiqcy podczas ponownego odbicia miasta w

Odiesskogo Sowieta Raboczich Dieputatow” nr

36,

1; cyt.

za:

V.

Brovkin, ,,Behind...”,

121.

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

niu 1919 roku. W Rostowie nad Donem okoio tysiqca w styczniu 1920 roku; w
sie 2200 od maja do sierpnia 1919 roku, a nastqpnie tysiqc

do trzech tysiqcy

od lutego 1920 do lutego 1921 roku; w

najmniej trzy tysiqce

lutym

a sierpniem 1919 roku; w Jekaterynodarze

najmniej trzy tysiqce od sierpnia

1920 do lutego 1921 roku; w Armawirze, maiym

na Kubaniu, od dwoch do

trzech

miqdzy sierpniem a paidziernikiem 1920 roku. Mozna by kontynuowak

listq.

W

egzekucji odbyio

o wiele wiqcej, ale nie zostaiy one objqte

wadzonym wkrotce potem dochodzeniem. Tak wiqc wiemy znacznie lepiej,

rzylo na Ukrainie lub na poiudniu Rosji, niz

na Kaukazie, w

Srodkowej

czy na Uralu. Egzekucje

nasilaly

tuz przed

nieprzyjaciela,

w chwili gdy bolszewicy opuszczali swe pozycje i

wiqzienia. W

kowie w ciqgu

dni poprzedzajqcych

biaiych,

8 9 czerwca 1919 roku,

rozstrzelano setki zakiadnikow. Ten sam scenariusz zrealizowano w Jekaterynodarze,
kiedy uprzedzajqc

wojsk kozackich, lokalny szef Czeka Atarbekow kazai

w ciqgu trzech dni

-

od 17 do 19 sierpnia 1920 roku

-

1600

tego

maiego prowincjonalnego miasta,

przed wojnq

niecaie

30 tysiqcy miesz-

Dokumenty komisji biaiej armii, przybyiej na miejsce wypadkow

kilku dniach

lub nawet

kilku godzinach od egzekucji, zawierajq caie

zeznan, Swiadectw,

protokoiow autopsji fotografii tyczqcych zbrodni i

ofiar. 0 ile na rozstrze-

lanych

zlikwidowanych pospiesznie strzalem w tyi giowy, nie

byio

tortur, inaczej rzecz

miaia ze

ekshumowanymi ze

starszych grobow. Stosowanie najstraszniejszych tortur potwierdzajq protokoly auto-
psji, materialy Sledztwa zeznania.

ich opisy znajdujq

zwlaszcza w

towanym juz zbiorze Siergieja Mielgunowa w wydanym w 1922 roku w Berlinie przez
Centralne Biuro Partii Socjalistow-Rewolucjonistow,

zbiorze

Masakry

apogeum na Krymie w czasie ewakuacji ostatnich biaiych jedno-

stek Wrangla cywilow, ktorzy uciekli tam przed

bolszewikow. W ciqgu

ku tygodni, od poiowy listopada do konca grudnia 1920 roku, rozstrzelano lub

okoio 50 tysiqcy osob”. Bardzo liczne egzekucje odbyiy

tuz

zaokrqtowaniu

oddziaiow Wrangla. Za pomoc w ewakuacji bialych 26 listopada rozstrzelano w
stopolu kilkuset dokerow. 28

30 listopada

Rewolucyjnego Komitetu

wastopola opublikowaiy dwie listy rozstrzelanych. Na pierwszej znalazly

1634

zwiska, na drugiej

-

1202. W poczqtku grudnia, kiedy opadia juz gorqczka masowych

egzekucji, wladze

do mozliwie kompletnego

-

wziqwszy pod uwagq

-

zakiadania teczek

miast Krymu, ukrywajqcych ich zdaniem

dziesiqtki,

nie setki tysiqcy burzujow, ktorzy uciekli z caiej Rosji do swych

nych kurortow. 6 grudnia Lenin

na zebraniu

moskiewskiej

cji

na przykiad jest na Krymie trzysta tysiqcy burzujow. Stanowi

to

irodlo przyszlej spekulacji, szpiegostwa, wszelakiej pomocy dla kapitalistow. Nie boimy

S.P. Melgounov,

,,La Terreur

61-77;

G. Leggett, ,,The Cheka

s.

199-200;

V. Brovkin, ,,Be-

hind...”,

s.

122-’125; GARF,

komisji Denikina, sygn. 134 (Charkbw), 157 (Odessa),

194,

195

Czernow

Czeka

Szacunek

przez

Mielgunowa,

,,La Terreur

77,

a takie

przez irodia eserowskie

Charkowa w maju 1921 r.

1

15

ich jednak. Powiadamy, ze weimiemy ich w karby

podporzqdkujemy sobie, stra-

Wzmocniono kordony zamykajqce Przesmyk Perekopski, jedynq

ucieczki.

w puiapce wiadze nakazaiy wszystkim obywatelom

w Czeka w ce-

lu wypeinienia obszernego formularza, zawierajqcego okoio

pytan

o

chodzenie spoieczne,

dochody oraz o to,

ankietowani robili

w listopadzie 1920 roku,

o

Polsce, Wranglu, o bolszewikach

Na podstawie

tych

zostaia podzielona na trzy kategorie: do rozstrzelania, do osa-

dzenia w obozach koncentracyjnych, do oszczqdzenia. Opublikowane w 1921 roku

w

emigracyjnej prasie Swiadectwa

jedno

z miast

dotkniqtych przez represje, jako

powieszonych”.

Prospekt Nachimowski

trupow aresztowanych na ulicy powieszonych oficerow,

nierzy i cywilow.

Miasto byio

a

piwnicach strychach.

Wszystkie ogrodzenia, mury

telegraficzne i witryny sklepowe pokryte byiy plaka-

tami

zdrajcom”. Dla postrachu skazancow wieszano na

Ostatni epizod wojny miqdzy biaiymi a czenvonymi nie zakonczyi represji. Nie byio

juz wojskowych frontow wojny domowej, ale wojna

i

z ko-

rzeniami”

miaiy jeszcze prawie dwa lata.

Lenin,

wszystkie”,

t.

42,

70.

Melgounov,

,,La Terreur

81.

5

T

A

M

B

O

W

A DO

WlELKlEGO GCODU

od koniec 1920 roku rezim bolszewicki zdawai

Zwyciqzona zosta-

ostatnia biaia armia, pobici byli Kozacy, a oddziaiy Machny

w rozsypkq.

P

Chociaz jednak zakonczyia

sama wojna czenvonych z biaiymi, konfrontacja

miqdzy rezimem a szerokimi warstwami spoieczenstwa tnvaia w najlepsze. Szczytowy
moment wojen chiopskich

na poczqtek 1921 roku, kiedy to caie gubernie

siq spod wiadzy

W

guberni tambowskiej, w

guberni

zanskich (samarskiej, saratowskiej, carycynskiej, symbirskiej) na zachodniej Syberii
bolszewicy utrzymali tylko miasta. Wsie

pod kontrolq setek band zielonych

lub prawdziwych armii chiopskich. Codziennie wybuchaiy bunty w jednostkach Armii
Czenvonej.

strajki, zamieszki i protesty robotnicze w ostatnich

cych jeszcze

przemysiowych kraju: w Moskwie, Piotrogrodzie,

zniesiensku Tule. W koncu lutego 1921 roku zbuntowali

z kolei marynarze

nej w Zatoce

w poblizu Piotrogrodu, bazy morskiej w Kronsztadzie. Sytuacja

w kaidej chwili groziia wybuchem, a wiadza wymykaia

bolszewikom z rqk. Wobec

groiby prawdziwego przewrotu spoiecznego, niosqcego ryzyko obalenia rezimu, przy-
wodcy bolszewikow musieli siq

jedyny sposob, ktory mogi chwilowo

najbardziej masowe, powszechne i niebezpieczne niezadowolenie chiopskie:

przyrzekli

z

ktore miaiy

zastqpione podatkiem w naturze.

Tak

w walce miqdzy rezimem a spoieczenstwem zaczqi

od marca 1921 roku

NEP, Nowaja Ekonomiczeskaja Politika.

Dominujqca przez diugie lata historia polityczna tych czasow przesadnie

waia ow

z marca 1921 roku. Otoz zastqpienie rekwizycji podatkiem w

rze, przyjqte pospiesznie ostatniego dnia

X Zjazdu

pod groibq wybuchu

iecznego, nie zakonczyio buntow chiopskich strajkow robotniczych ani nie oznaczaio
ziagodzenia represji. Dostqpne

archiwa pokazujq, ze wiosnq 1921 roku nie nastai

z dnia na dzien

spoieczny. Bardzo silne napiqcie

najmniej do lata

1922 roku, a w niektorych regionach jeszcze diuzej. Oddziaiy rekwizycyjne nie

po

wsiach,

brutalnie tiumiono strajki robotnicze, aresztowano

nich dziaiaczy eserowskich, a

bandytow”

za pomocq

wszelkich

-

masowych egzekucji zakiadnikow i bombardowania

gazami

duszqcymi. Ostatecznie

wielki giod z lat 1921-1922 poradzii sobie z najbar-

dziej wzburzonymi wsiami, tymi, ktore najbolehniej odczuiy rekwizycje i

powsta-

by

Mapa giodu

dokiadnie z mapq

rekwizycji w

O

D

T

AMB

O

WA D

O

1 1

7

przednich latach najgwaitowniejszych powstan chiopskich. Giod, ten
sprzymierzeniec rezimu orqz pacyfikacji,

zresztq bolszewikom za pretekst do

zadania decydujqcego ciosu Cerkwi prawosiawnej

inteligencji, ktore zmobilizowaiy

do walki z klqskq.

wszystkich buntow chiopskich, ktore wybuchiy od wprowadzenia rekwizycji

latem 1918 roku, najdiuzsze, najwiqksze i najlepiej zorganizowane byio powstanie chio-
pow tambowskich.

niecaie

kilometrow na poiudniowy wschod od

Mo-

skwy gubernia tambowska byia od poczqtku wieku jednym z bastionow Partii Socjali-
stow-Rewolucjonistow, spadkobierczyni rosyjskiego populizmu. Pomimo represji, jakie
spadiy na

partiq w latach 1918-1920,

dziaiacze byli wciqz liczni

Ale

bernia tambowska byia

najblizszym Moskwy spichlerzem zbozowym, totez od

jesieni 1918 roku w

zaludnionej, rolniczej guberni

ponad sto

oddziaiow rekwizycyjnych. W 1919 roku wybuchiy dziesiqtki buntow

-

pozbawionych

szans powodzenia zamieszek,

zostaiy

stiumione. W 1920 roku kontyn-

genty zostaiy znacznie

-

z 18 do 27 milionow pudow

-

podczas gdy chiopi

zmniejszyli bardzo

zasiewow, wiedzqc, ze to, czego

i tak zostanie natychmiast zarekwirowane’. Wypeinienie kontyngentu oznaczaio wiqc
skazanie

na SmierC giodowq. 19 sierpnia 1920 roku

przy tej okazji

incydenty oddziaiami rekwizycyjnymi przybraiy grozniejszq

w osadzie

Jak przyznaiy same wiadze lokalne,

rekwizycyjne

szereg

grabiiy

drodze wszystko,

z poduszkami sprzqtami kuchennymi,

i na oczach wszystkich

siedemdziesiqcioletnich

karzqc

ich za ukrywajqcych

w lasach synow dezerterow.

Chiopow

tez to, iz

skonfiskowane odwiezione wozami na najblizszy dworzec ziarno

tam pod goiym

niebem”’.

w Chitrowie bunt

pozar. W koncu sierpnia 1920 roku

nad

tysiqcy ludzi, w

dezerterow, uzbrojonych w karabiny,

kosy wygnaio lub zamordowaio wszystkich

wiadzy sowieckiej”

w trzech ujezdach guberni tambowskiej. W ciqgu kilku tygodni ten bunt chiopski, nie

z poczqtku niczym od setek innych, ktore od dwoch lat wybuchaiy w Rosji

i

na Ukrainie,

w owym tradycyjnym bastionie eserowskim w dobrze

nizowany ruch powstanczy pod kierownictwem charyzmatycznego dowodcy,
dra Stiepanowicza Antonowa.

Antonow, ktory

od 1906 roku

na zesianiu syberyjskim od

1908 do rewolucji lutowej 1917 roku, podobnie jak wielu innych lewicowych socjali-

stow-rewolucjonistow

na pewien czas do rezimu bolszewickiego

stanowisko szefa milicji swego rodzimego ujezdu kirsanowskiego. W sierpniu 1918

roku

z bolszewikami i stanqi na czele jednej z owych niezliczonych band dezer-

terow, ktore kontrolowaiy giqboko poiozone obszary wiejskie, atakujqc oddziaiy rekwi-

i

zapuszczajqc

niekiedy do wiosek funkcjonariuszy sowieckich. Kiedy bunt

chlopski ogarnqi w sierpniu 1920 roku jego ujezd kirsanowski, Antonow

Daniiow, T.

Szanin,

wosstanije w

gubiernii

w

Tambow

1994,

38-40.

CRCEDHC,

Singleton, ,,The Tambov Revolt”,

Review”

1966,

nr 3,

0. Radkey, ,,The Unknown Civil War in Russia.

A

Study

o f

the Green Movement in the

Tambov

Region

(Stanford 1976); 0.

,,Peasant Russia...”.

8

PANSTWO PRZECIW SPOtECZENSTWU

sprawnq organizacjq milicji chiopskich, ale

znakomitq

wywiadowczq,

rej udaio

az do tambowskiej Czeka. Zorganizowai takie

gandowq,

rozpowszechniaia ulotki, oskarzajqce

bolszewickq”

i nawoiujqce chiopow, by domagali

realizacji takich postulatow, jak swobodny

del, zaprzestanie rekwizycji, wolne wybory oraz

komisarzy bolszewickich

i

podziemna organizacja partii eserowskiej

Zwiqzek Chiop-

stwa Pracujqcego

-

tajnq siatkq dobrze zorientowanych w sytuacji dziaiaczy chiopskich.

Mimo silnych

miqdzy eserowskim dysydentem, jakim

Antonow,

a

dyrekcjq

Zwiqzku ruch chiopski guberni tambowskiej dysponowai organizacjq wojskowq, siuzbq

wywiadowczq i programem politycznym,

dawaiy mu siiq

jakiej nie

miaia wczeiniej

innych ruchow chiopskich, poza machnowcami.

W paidzierniku 1920 roku wiadza bolszewicka kontrolowaia

tylko

miasto

bow i kilka miast guberni. Dezerterzy doiqczali tysiqcami do chiopskiej armii
wa, ktora w szczytowym momencie

miaia ponad

tysiqcy ludzi. Zdajqc

sobie wreszcie sprawq z zagrozenia, Lenin pisai 19 paidziernika do Wasilija Korniewa:

najszybsza (i przykiadowa) likwidacja [ruchu powstanczego] jest bezwarunkowo

konieczna.

Trzeba

wiqcej

W poczqtku listopada bolszewicy mieli w guberni zaledwie

tysiqcy ludzi

z Wojsk Obrony Wewnqtrznej Republiki, ale

klqsce Wrangla na Krymie szeregi

specjalnych,

do

Tambowa, szybko

rozrosiy, dochodzqc az do stu

ludzi. Mieszczqce

w tej liczbie oddziaiy Armii Czenvonej byiy zawsze w

gdyz uwazano je za malo pewne w zwalczaniu powstan

W poczqtku 1921 roku bunty chiopskie

pozar w nowych regionach: na

dolnym Powoizu (w guberniach samarskiej, saratowskiej, carycynskiej

skiej), a takie na zachodniej Syberii. Dowodca Nadwoizanskiego Okrqgu Wojskowego
donosii 12 lutego 1921 roku

z

guberni saratowskiej:

tiumy

nych

oblegajq hangary, w ktorych oddziaiy

ziarno dla miast

wojska. Sytuacja zaostrzyia

tak dalece, ze armia kilkakrotnie musiaia

do

pijanego

tiumu”. Lokalni

bolszewiccy telegrafowali z Saratowa

do Moskwy:

caiq guberniq. Chlopi

caiq

-

trzy

miliony

-

w hangarach panstwowych. Dziqki dostarczonym przez dezerterow

karabinom

dobrze uzbrojeni.

jednostki Armii Czenvonej

w

W tym samym momencie

o

ponad tysiqc kilometrow na wschod formowaio

nowe

ognisko zamieszek chiopskich.

wypompowaniu wszystkich mozliwych

z

mozniejszych regionow rolniczych poludniowej Rosji Ukrainy jesieniq 1920 roku rzqd
bolszewicki

ku zachodniej Syberii, dla

kontyngenty ustalono

nie na podstawie eksportu zboz zrealizowanego w... 1913 roku! Ale

mozna byio

plony, przeznaczone na eksport i opiacane brzqczqcymi rublami w ziocie, z

nami wymuszanymi groibq rekwizycji? Tak jak wszqdzie syberyjscy chiopi powstali, by

swej pracy

sobie

Od stycznia do marca 1921 roku

Danitow,

T. Szanin,

wosstanije

63-64; 0. Radkey,

,,The Unknown...”,

-126.

Lenin,

wszystkie”, t.

51, 298.

O

D

T

AMBOWA D

O

1 1 9

bolszewicy utracili kontrolq nad ujezdami omskim, czelabinskim, jekaterynburskim

tiumenskim, czyli nad terytorium wiqkszym od Francji, a szlak Kolei

skiej, jedynej drogi

iqczqcej Rosjq europejskq z Syberiq, zostai odciqty. 21

tego ludowa armia chiopska opanowaia Tobolsk, ktory jednostki Armii Czerwonej

dopiero 30

Na drugim

kraju, w dawnej stolicy

-

Piotrogrodzie, nowej

-

Moskwie,

acja na poczqtku 1921 roku byia niemal wybuchowa. Gospodarka prawie

prze-

staiy

z braku paliwa

fabryk zostaia zamkniqta lub

w

rytmie; nie zapewniano

miastom zaopatrzenia. Robotnicy byli

albo na ulicy, albo w okolicznych wsiach, gdzie szukali jedzenia, albo w trakcie dyskusji

w zamarzniqtych na

zdemolowanych halach, z ktorych ukradziono wszystko to,

nadawaio

do

wymiany jako

za

jest powszechne

-

takie podsumowanie 16 stycznia znalazio

w jednym z raportow Departamentu Informacji Czeka.

-

W Srodowisku robotniczym

przepowiada

rychiy upadek wiadzy. Nikt juz nie pracuje, ludzie cierpiq

uchronne

strajki na duzq skalq. Jednostki garnizonu moskiewskiego

coraz mniej

pewne mogq w kazdej chwili

nam spod kontroli. Konieczne

dziaiania

prewencyjne’”.

Dekret rzqdowy z 21 stycznia nakazai zmniejszenie, poczynajqc od nastqpnego dnia,

o jednq trzeciq racji chleba w Moskwie, Piotrogrodzie, Iwanowo-Wozniesiensku,
Kronsztadzie. Krok ten, poczyniony w chwili, gdy

pobiciu ostatnich wojsk biaiych

reiim nie mogi

groibq kontrrewolucji

mas pracujqcych do

patriotyzmu

spowodowai wybuch. Od konca stycznia do poiowy marca

1921 roku dzien

dniu

strajki, wiece protestacyjne, marsze giodowe, de-

monstracje i okupacje fabryk. Zarowno w Moskwie, jak Piotrogrodzie osiqgnqiy one
szczyt w koncu lutego na poczqtku marca. Miqdzy 22 a 24 lutego doszio w Moskwie
do

miqdzy oddziaiami Czeka a robotniczymi demonstrantami,

probowali

koszar, by

z

zoinierzami.

stronie robotni-

padli zabici, a setki innych aresztowano’.

W

Piotrogrodzie zamieszki nabraiy nowego rozmachu od 22 lutego, kiedy to robot-

nicy kilku wielkich fabryk wybrali, tak jak w marcu 1918 roku,
mocnikow robotniczych” o silnym zabarwieniu mienszewickim i eserowskim. W swej
pienvszej

zgromadzenie

obalenia dyktatury bolszewickiej, tajnych

wyborow do sowietow,

siowa, zgromadzen i prasy oraz uwolnienia wszystkich

politycznych. By to

zgromadzenie

do strajku generalnego.

Dowodztwu wojskowemu nie udaio

zapobiec zwoianiu w kilku puikach

na

ktorych uchwalono poparcie dla robotnikow. 24 lutego oddziaiy Czeka

ogien

do demonstracji robotniczej, zabijajqc dwunastu jej uczestnikow. Tego dnia aresztowa-
no prawie tysiqc

dziaiaczy

Jednak szeregi

nieustannie

a tysiqce zoinierzy porzucaiy swe jednostki, by

do

M. Bogdanow,

zapadnosibirskogo kulacko-eserowskogo

Tiumed

1961.

CRCEDHC,

76131208112.

CRCEDHC,

7613116613.

V. Brovkin, ,,Behind...”,

s. 392.

PANSTWO PRZECIW SPOIECZENSTWU

botnikow. W cztery lata po wypadkach lutowych, ktore obaliiy rezim carski, powtarzai

ten sam scenariusz: zbratanie demonstrantow robotniczych ze zbuntowanymi

nierzami. 26 lutego

o

godzinie 21 kierujqcy piotrogrodzkq organizacjq bolszewickq

nowjew wysiai do Lenina telegram, z ktorego przebijaia panika:

nawiqzali

kontakt z zamkniqtymi w koszarach zoinierzami.

Oczekujemy ciqgle wsparcia

wojsk z Nowgorodu. JeSli obiecane oddziaiy nie

w ciqgu najblizszych godzin,

stracimy panowanie nad sytuacjq”.

Dwa dni poiniej doszio do zdarzenia, ktorego kierownictwo bolszewickie

najbardziej. Wybuchi bunt marynarzy na dwoch pancernikach w poiozonej

ko Piotrogrodu

w Kronsztadzie. 28 lutego o godzinie 23 Zinowjew wysiai do

nina nowy telegram:

dwa najwiqksze okrqty,

i

eserowsko-czarnosecinne rezolucje wystosowaiy ultimatum, na ktore

mamy

w ciqgu 24 godzin. Sytuacja

robotnikow Piotrogrodu

staje bardzo niestabilna. Wielkie zakiady strajkujq. Sqdzimy,

eserowcy przyspieszq

dziaiania ruchu”’’.

Postulaty, ktore Zinowjew

jako

byiy

takie same

zqdania ogromnej

obywateli po trzech latach dyktatury

bolszewickiej: ponowne wybory

do

sowietow w

po swobodnych

dyskusjach;

siowa i prasy

-

sprecyzowano jednak

-

robotnikow, chio-

pow, anarchistow i lewicowych partii socjalistycznych”; powszechne zrownanie racji

oraz uwolnienie wszystkich wiqiniow politycznych, czionkow partii

socjalistycznych, wszystkich robotnikow, chiopow, zoinierzy

marynarzy,

nych za

w ruchu robotniczym

chiopskim; utworzenie specjalnej

misji odpowiedzialnej za zbadanie spraw wszystkich osadzonych w wiqzieniach
i obozach koncentracyjnych; zniesienie rekwizycji; rozwiqzanie

specjal-

nych Czeka; absolutna

chiopow

tego,

chcq, na swojej

mi i hodowania wiasnego bydia, pod warunkiem, ze

sobie

wiasnymi

Srodkami”

W

Kronsztadzie wydarzenia nabraiy tempa. 1 marca odbyi

ogromny wiec, w

rym

udziai jedna

cywilnych i wojskowych mieszkancow bazy morskiej

-

ponad

tysiqcy ludzi. Przybyiy na miejsce w celu ratowania sytuacji Michaii

zostai odprawiony

tiumu. Nastqpnego dnia powstancy, do

rych

przynajmniej poiowa z dwoch tysiqcy kronsztadzkich bolszewikow,

utworzyli Tymczasowy Komitet Rewolucyjny, ktory sprobowai niezwiocznie
kontakt ze strajkujqcymi robotnikami zoinierzami z Piotrogrodu.

Codzienne raporty Czeka

o

sytuacji w Piotrogrodzie z pienvszego tygodnia marca

1921

roku dowodzq skali spoiecznego poparcia

buntu w Kronsztadzie:

Kronsztadzki Komitet Rewolucyjny oczekujc z dnia na

powszechncgo powstania w Piotro-

grodzie. Nawiqzany zostai kontakt miqdzy buntownikami a wieloma fabrykami.

w czasie wiecu w fabryce ,,Arsenal” robotnicy przegiosowali

do

przyiqczenia

do powstania.

Do

kontaktow z Kronsztadem wybrano trzyosobowq

-

mienszewika

CKCEDHC, 76131167123.
P. Avrich,

tragedie

de

Kronstadt”,

Le

Paris 1975,

CKCEDHC,

T

AMBOWA DO WlELKlEGO GtODU

W

celu radykalnego ziamania ruchu piotrogrodzka Czeka otrzymaia 7 marca

kaz

zdecydowanych akcji przeciw robotnikom”. W ciqgu czterdziestu

godzin aresztowano ponad dwa tysiqce robotnikow, sympatykow i dziaiaczy socjali-
stycznych

lub

anarchistycznych. W odroznieniu od buntownikow robotnicy nie byli

uzbrojeni nie mogli

oporu oddziaiom Czeka.

zdiawieniu zaplecza powstania

bolszewicy przygotowali starannie szturm na Kronsztad. Zadanie zlikwidowania buntu
otrzymai Michaii Tuchaczewski, pobity w kampanii polskiej 1920 roku.

do

du kazai miodym nie majqcym rewolucyjnych tradycji elewom Szkoiy Wojskowej oraz
specjalnym oddziaiom Czeka. Dziaiania rozpoczqiy

8 marca.

dni pozniej

Kronsztad padi zdobyty kosztem tysiqcy zabitych

obu stronach. Represje wobec

wstancow byiy bezlitosne. Setki wziqtych do niewoli rozstrzelano w ciqgu kilku dni
klqsce. Niedawno opublikowane dokumenty odnotowujq tylko miqdzy
a czerwcem 1921 roku 2103 wyroki Smierci 6459

wiqzienia lub obozu”. Tuz

przed zdobyciem Kronsztadu prawie

tysiqcom osob

uciec

zatoce az do Finlandii, a tam zostaiy internowane w obozach

w

rijoki, Wyborgu Ino. Oszukani przyrzeczeniem amnestii, liczni uciekinierzy

w

1922 roku do Rosji, gdzie natychmiast ich aresztowano zesiano na Wyspy

kie

do poiozonych w poblizu Archangielska Choimogorow, jednego ze

szych obozow koncentracyjnych”. Wediug zrodia pochodzqcego od anarchistow na
wiosnq 1922 roku z piqciu tysiqcy uwiqzionych w Choimogorach powstancow
tadzkich przy

zostaio mniej niz tysiqc

Poiozony na wielkiej rzece Dwinie oboz w Choimogorach miai

ze

na stosowane tam metody szybkiego i masowego pozbywania

wiqiniow. Ladowano

ich na barki wrzucano z kamieniem szyi

rqkami w nurt rzeki. Masowe

topienie zapoczqtkowai w czerwcu 1920 roku jeden z giownych kierownikow Czeka,

Kiedrow. Wediug potwierdzajqcych

licznych Swiadectw w Dwinie

miano w 1922 roku wielkq liczbq deportowanych do Choimogorow buntownikow
z Kronsztadu, Kozakow chiopow z guberni tambowskiej. W tym samym roku
na Komisja Ewakuacyjna

na Syberiq 2514 cywilow z Kronsztadu jedynie za

zostanie w twierdzy w czasie wypadkow!”

zdiawieniu buntu w Kronsztadzie rezim zaangazowai wszystkie siiy w polowanie na

dziaiaczy socjalistycznych, walkq ze strajkami i robotniczym

tiumienie

trwajqcych w najlepsze

-

mimo oficjalnego ogioszenia konca rekwizycji

-

powstan

chiopskich oraz

Cerkwi.

28 lutego 1921 roku Dzieriynski nakazai wszystkim lokalnym Czeka:

natychmiast caiq inteligencjq anarchizujqcq, mienszewickq

eserowskq, a zwiaszcza

urzqdnikow pracujqcych w ludowych komisariatach rolnictwa aprowizacji; 2. nastqp-
nie

wszystkich mienszewikow, socjalistow-rewolucjonistow i anarchistow

w

fabrykach mogqcych

do

1921, Dokumienty”, Moskwa

1997,

15.

Leggett, Cheka

328.

S.A.

,,An

Island

Hell:

A

Soviet Prison

in the Far North”, London

1926,

1921

367.

V. Brovkin, ,,Behind...”,

400.

PANSTWO

PRZECIW

Zamiast znaczqcego ziagodzenia polityki represji wprowadzeniu od marca 1921

ku

towarzyszyio ponowne zaostrzenie

umiarkowanych dziaiaczy

socjalistycznych. Represje nie byiy spowodowane groibq ich sprzeciwu wobec Nowej
Polityki Ekonomicznej, ale faktem,

domagali

jej oni od dawna, wykazujqc tym

mym

swojej analizy.

miejscem dla mienszewikow

jawnych czy zakamuflowanych

-

pisai w kwietniu 1921 roku Lenin - jest

zienie”.

Kilka miesiqcy

wciqz zbyt

Lenin pisai:

mienszewicy eserowcy wytknq jeszcze koniuszek nosa,

ich bez

Od marca do czerwca 1921 roku aresztowano ponad dwa tysiqce dziaiaczy

patykow umiarkowanych

Wszyscy czionkowie Komitetu Centralnego partii

mienszewickiej znaleili

w wiqzieniu;

zesianiem na Syberiq rozpoczqli

w styczniu 1922 roku

dwunastu

w tym Dana Nikoiajewskiego,

wtedy na przymusowq emigracjq i w lutym 1922 roku przybyli oni do Berlina.

Wiosnq 1921 roku jednym z priorytetow rezimu byio wznowienie produkcji przemy-

spadia do 10%

z roku 1913. Zamiast

na robot-

nikow bolszewicy utrzymali

nawet wzmocnili wprowadzonq w poprzednich latach

militaryzacjq pracy. Polityka realizowana w 1921 roku

ogioszeniu

w wielkim

rejonie

jakim

produkujqcy

80% stali wqgla caiego

ju Donbas, jest pod wieloma wzglqdami charakterystyczna dla dyktatorskich metod

stosowanych przez

w celu

robotnikow do pracy”. Pod koniec

1920 roku na czele Centralnego Zarzqdu Przemysiu Wqglowego stanqi Piatakow, jeden

z bliskich Trockiemu

partii.

W

ciqgu roku, za cenq bezprecedensowej

polityki wyzysku

klasy robotniczej, udaio mu

piqciokrotnie

produkcjq wqgla. Polityka ta oparta byia na militaryzacji pracy kopaln,

jqcych sto

tysiqcy

Piatakow narzucii surowq dyscyplinq:

traktowano jako

sabotazu” karano zesianiem do obozu lub Smierciq

-

w 1921 roku osiemnastu

rozstrzelano za

By

Piatakow przystqpii do wydiuzania czasu pracy (wprowadzajqc

zwiaszcza pracq w niedziele) i upowszechnii

za pomocq karty zaopatrzenia”.

Wszystkie te Srodki przedsiqwziqte zostaiy w czasach, gdy caiq

robotnikow

trzecia

lub najwyzej poiowa niezbqdnej do

racji chleba i gdy

oni

zakonczeniu dnia pracy

jedynq

kolegom z nastqp-

zmiany. Jak przyznawai Zarzqd Przemysiu Wqglowego, licznymi przyczynami duzej

absencji byiy, poza epidemiami,

caikowity brak ubran,

spodni

Aby

liczbq

do wyiywienia w okresie zagrozenia

dem, 24 czerwca 1921 roku Piatakow zarzqdzii wysiedlenie z miast

wszyst-

kich

ktore nie pracowaiy w kopalniach, a wiqc byiy

Rodzinom

gorniczym odebrano karty

racjonowania dostosowano bardzo

Sle do indywidualnej

kazdego gornika wprowadzono tez prymitywnq for-

wynagrodzenia akordowego”.

Wszystkie te zarzqdzenia sprzeczne byiy z ideaiami

i

ra-

w

wierzyio jeszcze wielu robotnikow, oszukanych przez robotniczq

” A .

Graziosi, ,,At the Roots

of Soviet Industrial Relations and Practices. Piatakov’s

in

du Monde Russe” 199.5,

t.

36

(1-2),

O

D

T

AMBOWA D

O

1

23

bolszewickq, stanowiiy przejrzystq

antyrobotniczych

z lat trzydziestych. Masy robotnicze byiy tylko

roboczq),

nalezalo

wy-

w mozliwie najskuteczniejszy sposob, przy

prawa pracy bezu-

zwiqzkow zawodowych, zredukowanych do roli prostych

wzmaga-

jqcych

Militaryzacja pracy

najbardziej skutecznq formq opa-

nowania tej narowistej siiy roboczej, zagiodzonej malo wydajnej. Rzuca

w oczy

pokrewienstwo tej formy wyzysku wolnej pracy

z pracq przymusowq wielkich

wiqziennych, utworzonych w poczqtku lat trzydziestych. Tak jak wiele innych

tych ksztaitujqcych formy bolszewizmu lat

-

nie mozna

tylko do

wojny domowej

-

to,

dziaio

w 1921 roku w Donbasie, zapowiadaio metody,

rymi miai

stalinizm.

Wiosnq 1921 roku

innych najwazniejszych dla rezimu bolszewickiego opera-

cji znalazia

wszystkich

kontrolowanych przez bandy i od-

dziaiy chiopskie. 27 kwietnia 1921 roku Biuro Polityczne

Tucha-

czewskiego odpowiedzialnym za

zlikwidowania band Antonowa w guberni

tambowskiej”. Dysponujqc prawie stu tysiqcami zoinierzy

-

znacznq

sta-

oddziaiy specjalne Czeka

-

wspartych

artyleriq

lotnictwem

-

Tucha-

czewski rozbil oddziaiy Antonowa z niesiychanym okrucienstwem. Tuchaczewski

przewodniczqcy Komisji Pelnomocnej Centralnego Komitetu Wykonawczego

now-Owsiejenko, mianowany w celu zbudowania prawdziwego systemu okupacyjnego

w guberni tambowskiej, stosowali masowo branie zakiadnikow, egzekucje, internowa-

nia w obozach koncentracyjnych, duszenie gazem i deportacje caiych wsi, podejrzanych

o

sprzyjanie

lub ich ukrywanie’’.

Podpisany przez Tuchaczewskiego i Antonowa-Owsiejenkq rozkaz dzienny nr 171

z 11 czerwca 1921 roku naiwietla metody, jakimi

guberniq tambow-

skq. Dokument ten nakazywai zwiaszcza:

1.

na miejscu bez sqdu kazdego obywatela, ktory nie chce

nazwiska.

2. W

wioskach, w ktorych

jest bron, komisje polityczne ujezdu lub gminy majq pra-

do decyzji

o

wzigciu zakladnikow rozstrzelaniu ich w przypadku, gdyby bron nie zostala

wydana.

3. W

przypadku znalezienia ukrytej broni

na miejscu i bez sqdu najstarszego

znq w rodzinie.

4.

Rodzina, ktora

w swym

bandytg, podlega aresztowaniu i wysiedleniu poza

granice guberni.

majqtek zostaje skonfiskowany, a najstarszy mqzczyzna w rodzinie zostanie

na miejscu i bez sqdu rozstrzelany.

jak bandytow rodziny

krewnych lub majqtek bandytow

na

miejscu i bez sqdu najstarszego

w rodzinie.

6.

W

wypadku

rodziny bandyty,

jej majqtek migdzy wiernych wladzy sowiec-

kiej

i

lub

opuszczone domy.

7.

niniejszy rozkaz

i bezlitoinie’”.

Nazajutrz

ogioszeniu rozkazu nr 171 Tuchaczewski wydai rozkaz zagazowania

buntownikow.

T.

Szanin,

wosstanije

s.

Tamze.

124

PRZECIW

Resztki pobitych band

i

pojedynczy bandyci wciqz zbierajq

lasach.

Lasy,

w

bandyci,

powinny

oczyszczone za pomocq gazu duszqcego. Naleiy

obliczen tak,

by

chmura

gazu

przeniknqia do

zabiia wszystkich,

w

nim

Inspektor

artylerii

powinien natychmiast

koniecznq

gazu

kompetentnych

w

tego typu operacjach

Na skutek sprzeciwu licznych

bolszewickich wobec tej ekstremalnej

formy

rozkaz nr 171 zostal

w lipcu 1921 roku wojskowe wladze Czeka zorganizowaiy siedem

koncentracyjnych, w

wedle

jeszcze danych, zamkniqto

naj-

mniej

50

tysiqcy

w

kobiety, dzieci,

i

rodzin chiopskich

Sytuacja w obozach byla straszna, panowaiy w nich en-

demicznie tyfus i cholera, a

brakowaio wszystkiego. W lecie 1921

roku

jesieniq

15

do 20% miesiqcznie!

1

wrze-

Snia 1921 roku istnialo juz tylko kilka

liczyly nie wiqcej niz ty-

siqc uzbrojonych ludzi, a w chwili apogeum powstania chiopskiego, w lutym, bylo ich
40 tysiqcy. O d listopada 1921 roku, czyli dawno

wiele tysiqcy naj-

zdrowszych

zeslano do

koncentracyjnych na

Rosji, do

Ar-

changielska i do

Jak dowodzq cotygodniowe raporty Czeka dla

bolszewickich,

wsi

w wielu regionach

-

na Ukrainie, zachodniej Syberii, w

na Kaukazie

-

najmniej do drugiej

1922 roku.

bylo

nabytych w poprzednich latach, i

zostaiy zniesione w marcu

1921 roku, podatek w naturze pobierano czqsto w wyjqtkowo brutalny

Bardzo

Srubowane,

pod uwagq katastrofalnq sytuacjq rolnictwa w 1921 roku, kontyngen-

ty

stale napiqcie na wsiach, gdzie wielu

bron.

Opisujqc swe wrazenia z

do guberni tulskiej, orlowskiej i woroneskiej

w maju 1921 roku, zastqpca ludowego komisarza rolnictwa

iz

lokalni urzqdnicy

przekonani o

rekwizycji na jesieni. Miejscowe

dze

inaczej

jako urodzonych

Raport przewodniczqcego

Komisji Pelnomocnej o Srodkach

represji zastosowanych wobec

z guberni tambowskiej.

10

lipca 1921 roku

Operacje, oczyszczajqce

wolost’

Kudriukowskq, rozpoczqly

27 czerwca we wsi Osinowki,

w

schronienia grupom

Postawa

wobec naszych

karnych nacechowana

byla

Chlopi nie denuncjowali

a na zadawane py-

tania odpowiadali, ze

nie wiedzq.

Tamze,

226-227.

CRCEDHC,

512124411.

GARF,

3931891182; 3931891231;

O

D

T

AM

B

O

WA

D

O

1

25

40 zakiadnikow,

w wiosce stan wyjqtkowy

dwie godziny na wydanie bandytow i ukrytej broni. Zebrani miesz-

kancy wsi wahali

jak

ale

nie zdecydowali

aktywnego

udziaiu w polowaniu na bandytow.

Z

nie brali powaznie naszej groiby

rozstrzelania

oznaczonego czasu

na

oczach zgromadzenia wiejskiego 21 zakiadnikow. Publiczna egzekucja

-

strzeliwanie po kolei z caiq

w

piqciu

Komisji Peinomocnej, komunistow

-

pozqdany efekt

...

JeSli

chodzi

Kariejewkq, ktora ze

na

swe poiozenie byia

bionq

grup bandyckich

...

Komisja

z mapy.

deportowano, a

dobytek

skonfiskowany, z wyjqtkiem rodzin

nierzy Armii Czenvonej,

zostaiy przeniesione do osady Kurdiuki i

czone w domach skonfiskowanych rodzinom bandytow.

zabraniu

cenniejszych rzeczy

-

ram okiennych,

ze

drewna

-

pod

domy wioski podiozono ogien

...

3

lipca

operacjq w

Bogosiowka. Rzadko dotqd

tak

zorganizowaiiych

Podczas rozmowy wszyscy

-

od

najmiodszego d o najstarszego

-

odpowiadali ze zdziwieniem:

,,U

nas bandyci? Nie ma mowy!

ich moze raz, jak przemykali

w

okolicy. My

spokojnie, nie

krzywdy nikomu,

nie wiemy”.

te same kroki,

w Osinowce,

58

4

lip-

ca

publicznie pienvszq

21

osob,

a nazajutrz

bandyckich rodzin, to jest okoio 200

W

koncu

nasz

chiopi zmuszeni zostali

do

na bandytow i ukrytq bron

...

Oczyszczanie wymienionych

wiosek osad zakonczono

lipca.

cja uwienczona zostaia sukcesem i wykroczyia nawet poza dwie przylegie gminy.
Elementy bandyckie nadal siq poddajq.

Przewodniczqcy

Komisji Petnomocnej, Uskonin.

T. Szanin,

wosstanije w

bowskoj gubiernii w

Tambow 1994, 218).

W celu przyspieszenia poboru

na Syberii, ktbra

wiqk-

produktow rolnych w okresie, gdy

wszystkic gubernie

skie, w grudniu 1921 roku

zostai na Syberiq w roli

ka Feliks Dzieriynski. Zorganizowai tam

sqdy rewolucyjne”,

wioski natychmiast

na kary wiqzienia lub obozu

zalegajqcych

z podatkami”. Podobnie jak oddziaiy rekwizycyjne sqdy te, wspierane przez
podatkowe”,

tyle

ze sam przewodniczqcy Najwyzszego

Krylenko

dochodzenie w sprawie

nawczych, wyznaczonych przez szefa Czeka. Pewien inspektor

14

lutego z Omska:

CRCEDHC,

76131237.

126

PANSTWO PRZECIW

oddziaiow rekwizycyjnych

niewyobrazalny poziom. Zamyka

systema-

tycznie aresztowanych chlopow w nie ogrzewanych barakach,

ich i grozi

im

zekucjq. Tych,

nie

ze wszystkich dostaw,

glownq

wioski, a potem zamyka w lodowatym baraku. Pobito do utraty

wiele kobiet,

wpychano

do jam wykopanych w Sniegu

...

We wszystkich guberniach panowaio bardzo

napiqcie. Swiadczq o tym

menty raportu policji politycznej z pazdziernika 1922 roku, czyli w poitora roku

po

wprowadzeniu

W

guberni pskowskiej kontyngenty wyznaczone na podatek stanowiq

zbiorow. Cztery ujezdy

za bron.

W

gubcrni nowgorodzkiej kontyngenty nie zostanq wykonane, i to mimo

przyznanej w zwiqzku ze zlymi zbiorami 25-procentowej obnizki.

W

guberniach riazanskiej

zrealizowanie 100% kontyngentu skazaloby chlopstwo na SmierC giodowq.

W

okolicach Nowo-Nikolajewska chiopom zagraza

totez robiq oni zapasy trawy

i

korzeni

na wlasne potrzeby.

Jednak wszystkie te fakty wydajq

niewinne w porownaniu z

jakie dochodzq do nas guberni kijowskiej, gdzie

niespotykana dotqd fala sa-

Chiopi zabijajq

masowo, gdyz nie

w stanie

podatku ani ponownie

za bron, ktorq

skonfiskowano. Epidemia glodu,

ogarnia od roku wiele

sprawia, ze

bardzo czarno patrzq w

A przeciez jesieniq 1922 roku najgorsze

giodowych latach ci,

do

zbiory,

przetrzymak zimq,

pod warunkiem jednak, i e nie zaiqdano by od nich

,,W tym roku

plony

bqdq nizsze od Sredniej z ostatnich dziesiqciu

-

w takich siowach

wspomniaia 2 lipca 1921 roku po raz pierwszy, na ostatniej stronie w

kiej wzmiance,

o

istnieniu

dni poiniej

przewodniczqcy Centralnego Komitetu Wykonawczego Michaii Kalinin przyznai

w opublikowanym w

z

12 lipca

do wszystkich obywateli

ze

wielu ujezdach tegoroczna

zniszczyia zbiory”. Uchwaia Komitetu

nego z 21 lipca

ta jest nie tylko wynikiem

Ma ona swe

w caiej naszej

w

nieniu naszego rolnictwa, braku organizacji, siabym poziomie

agronomicznego,

technice, przestarzaiych formach piodozmianu.

skutki wojny blokady,

nieustajqca walka z nami prowadzona przez posiadaczy ziemskich, kapitalistow i ich siugusow
oraz nieprzenvane dzialania bandytow, wykonujqcych zlccenia organizacji wrogich Rosji sowiec-
kiej i jej ludowi

W diugiej wyliczance przyczyn owej

ktorej

jeszcze nie

brakowaio zasadniczego czynnika: polityki rekwizycji, ktora od lat wysysaia

soki z tak j u i

rolnictwa. Zwoiane w czerwcu 1921 roku do

Moskwy

kierownic-

two dotkniqtych giodem guberni

rzqdu,

a

wszechmocnego Ludowego Komisariatu Aprowizacji za rozszerzenie

zaostrzenie klqski giodowej. Przedstawiciel guberni samarskiej, niejaki Wawilin,

CRCEDHC,

z 21

1921; M. Heller, ,,Premier avertissement:

u n coup de fouet. L‘histoire de

des

hors de

en

du Monde Russe

et

IV-VI 1979,

t.

20

O

D

T

AMBOWA DO

1

27

od wprowadzenia rekwizycji gubernialny komitet aprowizacji zawyzai systema-

tycznie prognozy

Mimo

w 1920 roku zarekwirowano

milionow pudow

Zabrana zostaia caia rezenva, w tym ziarno siewne na rok nastqpny. Wielu

nie

miaio

od stycznia 1921 roku.

w lutym. W ciqgu

lub trzech miesiqcy w guberni samarskiej zaprzestano praktycznie antyrzqdowych

powstan buntow.

-

tiumaczyi Wawilin

-

nie ma

za to nowe

zjawiska: wielotysiqczne, wygiodzone tiumy oblegajq pokojowo Komitet Wykonawczy
Sowietow

Partii i caiymi dniami oczekujq

niewiadomej, cudownej dostawy

Nie udaje

nam

tego tiumu, w

ludzie umierajq codziennie

jak muchy.

ze w guberni giod cierpi

najmniej 900 tysiqcy ludzi”’”.

Z

lektury raportow Czeka i

wojskowego

ze od 1919 roku w wielu

gionach zapanowaia nqdza. Przez caiy rok 1920 sytuacja

bezustannie pogarszaia.

ka oraz Ludowy Komisariat Aprowizacji,

zdawaiy sobie Swietnie tego sprawq,

latem 1920 roku listq ujezdow i guberni

lub

w

Pewien raport ze stycznia 1921 roku

przyczyn giodu ogarniajqcego guberniq

tambowskq

rekwizycji roku 1920. Dla prostego ludu byio jasne,

a Swiadczq o tym wypowiedzi zanotowane w raportach policji politycznej,

wiecka chce, by zdechli z giodu wszyscy

chiopi,

jej

Rzqd, mimo iz

doskonale poinformowany o nieuniknionych skutkach polityki rekwi-

nie

niczego. Nawet wtedy, gdy

coraz wiqkszy obszar

kraju, Lenin i Moiotow wysiali

30 lipca 1921 roku telegram do wszystkich przewodniczg

cych komitetow regionowych i gubernialnych partii z zqdaniem

aparatu

podatki

rozwiniqcia nasilonej propagandy

ludu wiejskiego,

mu ekonomiczne polityczne znaczenie punktualnego piacenia

oddania do dyspozycji agencji

podatek w naturze caiej wiadzy par-

tii

i peinego potencjaiu represyjnego aparatu

Wobec takiej postawy wiadz,

kontynuowaiy za wszelkq cenq politykq

czania chiopstwa, zmobilizowaiy

dobrze poinformowane

Srodowiska

gencji. W czenvcu 1921 roku agronomowie,

i wykiadowcy uniwersyteccy

utworzyli przy Moskiewskim Stowarzyszeniu Rolniczym Spoieczny Komitet Pomocy
Giodujqcym.

pienvszych

komitetu znaleili

znani

dratiew

Prokopowicz, byiy minister zaopatrzenia w

Tymczasowym, bliska

Gorkiemu dziennikarka Jekatierina Kuskowa oraz pisarze, lekarze

agronomowie.

Dziqki

Gorkiego, dobrze wprowadzonego w kierownicze krqgi bolszewic-

kie, delegacja Komitetu,

przyjqcia Lenin

uzyskaia w poiowie lipca

1921 roku

Lwa Kamieniewa.

tym spotkaniu Lenin, ciqgle nieufny

bolszewickich, posiai notatkq kolegom

z Biura Politycznego:

Kuskowq.

Wyrazamy zgodq na

to, by Kuskowa firmowaia dokument swoim nazwiskiem, oraz na

paru

od jej

I

GARF, 10641111133;

cyt. za:

M. Wehner,

1921-1922

w Samarskoj

du

Monde

Russe” 1997 (1-2), 230.

CRCEDHC,

M. Heller, ,,Premier...”, 141.

1 2 8

Ostatecznie czionkom komitetu udaio

kierownictwa o swej

z tych najznamienitszych i znanych na Zachodzie

nauki, literatury kultury rosyjskiej uczestniczyia juz aktywnie w pomocy dla ofiar

giodu w 1891 roku.

poza tym

kontakty

intelektualistow caiego

Swiata mogli

gwarantami sprawiedliwego rozdzielenia ewentualnej pomocy

miedzynarodowej

giodujqcych.

gotowi

ale zqdali

nia Komitetowi Pomocy Giodujqcym oficjalnego statusu.

przetargach 21 lipca 1921 roku rzqd bolszewicki zdecydowai

komitet, ktory

Ogolnorosyjskiego Komitetu Pomocy Giodujqcym

otrzymai atest Czerwonego

on prawo do zdobywania w Rosji za granicq

paszy i lekarstw oraz do

tych dobr pomiqdzy potrzebujqcych, do

zowania specjalnych transportow w celu przewiezienia dostaw, rozdawnictwa

dla

gich”, tworzenia sekcji komitetow lokalnych,

porozumiewania

ze

przez siebie za granicq instytucjami peinomocnikami”, a nawet do

do stosowanych przez wiadze centralne lokalne Srodkow,

majq jego zdaniem

zwiqzek z

z

Nigdy w historii panstwa sowieckiego nie nadano podobnych

praw organizacji spoiecznej.

rzqdu byiy proporcjonalne do rozmiaru

cego krajem

wstydliwego, bo w cztery miesiqce

oficjalnym

Komitet nawiqzai wspoipracq z przeiozonym Cerkwi prawosiawnej, patriarchq

chonem, ktory utworzyi natychmiast Ogolnorosyjski Cerkiewny Komitet Pomocy
dujqcym. 7 lipca

kazai

we wszystkich cerkwiach list pasterski:

Dla wygiodzonej

wyszukanym daniem staia

padlina, a i to danie trudno

Piacz i jyki rozlegajq siq ze wszystkich stron. Dochodzimy juz do ludozerstwa

...

Wyciqgnijcie

mocnq dion do waszych braci siostr! Za zgodq wiernych

do ratowania

cych majqtku cerkiewnego, ktory nie jest

iancuszkow i bransolet,

racji zdobiqcych

ikony

wsparciu przez

Ogolnorosyjski Komitet Pomocy Giodujqcym

takt z

organizacjami

w rodzaju Czenvonego Krzyza, American

Relief Administration (ARA) kwakrow, a wszystkie one

odpowiedzi.

Jednak wspoipraca

komitetem a rzqdem

miaia tylko

tygodni. 27 sierpnia

1921 roku, w

dni

podpisaniu umowy z przedstawicielem American Relief

Administration, na ktorego czele stai Herbert Hoover, komitet

Teraz, gdy

rykanie

pienvsze statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu byia

na:

Kuskowej”

bolszewikom jako

I to wystarczaio.

-

pisai Lenin

-

komitet jeszcze dzii, w piqtek

26

sierpnia.

Prokopowicza za wywrotowe wypowiedzi

przetrzymak

go

przez

trzy

miesiqce w wiqzieniu.

Natychmiast, nawet dzii,

z Moskwy pozostaiych czionkow komitetu i wysiai. ich

dzielnie do mozliwie najbardziej oddalonych od kolei stolic ujezdow i tam trzymac w areszcie
mowym. [...] Jutro opublikujemy w

linijkach

i suchy komunikat rzqdowy: Komitet

rozwiqzano za odmowq

Przekazai. do dziennikow dyrektywy w sprawie rozpoczycia

od jutra nie przebierajqcych w

ludzi z komitetu. Tatusiowi synkowie, biaio-

gotowi do przejazdzki za granicq, ale duzo mniej

do

udania

na

ich wszystkimi sposobami

przez dwa miesiqce przynajmniej raz w tygodniu“’.

Tamze,
Tamze,

T

AMBOWA DO WlELKlEGO GtODU

29

Drobiazgowo przestrzegajqc instrukcji, prasa rozpqtaia burzq wokoi wchodzqcych

w

skiad komitetu

znanych intelektualistow. Tytuiy artykuiow Swiadczq

wymownie

o

charakterze tej oszczerczej kampanii:

mozna

giodem!

30 sierpnia 1921);

na giodzie!”

31 sierpnia 1921);

Pomo

cy...

kontrrewolucji”

30 sierpnia 1921).

Unszlicht, jeden z zastqpcow Dzieriynskiego w Czeka, udzielii

odpowie-

dzi osobie

w sprawie aresztowanych zesianych czionkow komitetu:

ze

komitet

zadnej

To

prawda.

Ale

okazai

stwa przyciqgajqcym magnesem.

A

na to nie mozemy

Wiecie, ze kiedy wstawia

do

szklanki z wodq

bez

zaczyna ona szybko

Komitet zaczqi

rownie

szybko

w zbiorowoici spoiecznej.

Trzeba byio

z wody

Na miejsce komitetu rzqd zorganizowai ziozonq z urzqdnikow roznych ludowych

komisariatbw Centralnq

Pomocy Giodujqcym, organizm nieruchawy,

kratyzowany, zupeinie nieskuteczny skorumpowany. Latem 1922 roku w najgorszym
okresie

giodowej, kiedy

byio okoio 30 milionow ludzi, Centralna

Komisja byia w stanie

pomoc

niespeina 3 milio-

nom. ARA, Czenvony

organizacja kwakrow

okoio 11 milionow ludzi

dziennie. Mimo miedzynarodowej mobilizacji w latach 1921-1922

najmniej

5

29 milionow dotknietych giodem

Ostatnia wielka

giodu,

dotknqia Rosjq w 1891 roku, przyniosia na mniej wiqcej tym samym obszarze

wa dolna

Kazachstanu) od 400 do

500

tysiqcy ofiar.

i

czenstwo

wowczas we

o

pomoc dotkniqtym

chiopom. Miody adwokat, Wiadimir Uljanow

-

Lenin, mieszkai na poczqtku lat dzie-

XIX

wieku w Samarze, stolicy jednej z najbardziej dotkniqtych giodem

w

1891 roku guberni.

jedynym przedstawicielem miejscowej inteligencji, ktory nie

tylko nie

w pomocy spoiecznej dla giodujqcych, ale wypowiedziai

gorycznie przeciw niej. Jak wspominai jeden z

Wiodzimierz Iljicz Uljanow

odwagg otwarcie

iz giod niesie wiele konsekwencji

takich jak pojawienie sig proletariatu

grabarza burzuazyjnego

rzqdku.

Niszczqc

gospodarkg

-

przybliza nas

tywnie do naszego ostatecznego celu, socjalizmu, ktory to etap
talizmie.

niszczy

wiarg nie tylko w cara, ale i w Boga”.

lat pozniej dawny miody adwokat,

zostai szefem rzqdu bolszewic-

kiego,

do swej idei:

mogi i powinien

,,do Smiertelnego uderzenia

wroga w

Wrogiem tym byia Cerkiew prawosiawna.

zastqpi Boga.

chiopu

do

a

przez

wiqkszq

wiadzy

niz nieba”

-

Lenin w 1918 roku, w czasie dyskusji Leonidem Krasinem na te-

mat elektryfikacji Rosji. Stosunki miqdzy nowym rezimem a

prawosiawnq

od samego

do wiadzy bolszewikow.

5

lutego 1918 roku rzqd zadekretowai

Tamze,

Adamets, ,,Catastrophes

en Russie

cn

(praca doktorska,

“ A .

Moskwa

1960,

cyt. za: M.

Heller, ,,Premier...”,

EHESS,

130

rozdziai panstwa i szkolnictwa od Cerkwi,

sumienia wyznania oraz

cjonalizacjq majqtku cerkiewnego. Patriarcha Tichon zaprotestowai gwaitownie w czte-
rech

pasterskich do wiernych przeciw temu zamachowi na

kwi, utnvalonq przez fakt, iz prawosiawie byio religiq panstwowq. Bolszewicy
prowokacje, dopuszczajqc

-

to znaczy profanacji

-

ganizujqc

antyreligijne” podczas wielkich

cerkiewnych, domagajqc

by poiozony w poblizu Moskwy wielki klasztor Troicko-Siergijewski w osadzie

Posad [w latach 1930-1991 Zagorsk

-

przyp. red.], w ktorym pochowane byiy

Sergiusza z Radoneza,

w muzeum ateizmu. W takiej

mocno juz napiqtej atmosferze,

aresztowaniach broniqcych

przed prowokacjami

popow i biskupow, kierownictwo bolszewickie

na wniosek Lenina

giodu jako pretekstu do rozpoczqcia wielkiej kampanii politycznej przeciw Cerkwi.

26 lutego 1922 roku prasa

dekret rzqdu, ktory nakazywai

stowq konfiskatq w cerkwiach wszystkich cennych wyrobow ze ziota

srebra oraz

wszystkich kamieni szlachetnych, ktore nie

kultowi. Przedmioty te

zostanq oddane organom Ludowego Komisariatu Finansow, ktory przekaze

do

duszy Centralnej Komisji Pomocy Giodujqcym”. Konfiskaty rozpoczqiy

w pienv-

szych dniach marca i towarzyszyiy

bardzo liczne incydenty miqdzy oddziaiami, skie-

rowanymi do zabrania

cerkiewnych, a wiernymi.

Do najgrozniejszych doszio

15 marca 1922 roku w Szui, maiej przemysiowej stolicy ujezdu

w

guberni

skiej. Wojsko strzelaio tam do demonstrantow zabiio

osob.

Lenin

stai

rzez do wzmocnienia kampanii antyreligijnej.

W

skierowanym 19 marca 1922 roku do Biura Politycznego, tiumaczyi z

Sciwym sobie cynizmem, jak mozna

do

uderzenia

w

w ramach generalnego planu walki na tym froncie w sprawie wypadkow w Szui,

o

rych bqdzie dyskutowak Biuro Polityczne,

teraz trzeba

stanowczq decyzjq.

Biorqc

pod uwagq doniesienia prasowe na temat postawy duchowienstwa wobec konfiskaty majqtku
cerkiewnego oraz wywrotowe stanowisko patriarchy Tichona, staje

caikiem

ze czarno-

secinne duchowienstwo przygotowuje plan zadania nam

teraz decydujqcej

nasz wrog

ogromny strategiczny biqd.

W

rzeczywistoki obecna chwila jest

wyjqtkowo

dla nas, a

dla nich. Mamy

szans na zadanie

wrogowi imiertelnego ciosu w

z caikowitym powodzeniem na zagwarantowanie sobie

cji, dla nas zasadniczych, na przyszle dziesiqciolecia.

W

chwili gdy tyle zagiodzonych

ludzkim

gdy drogi

setkami, tysiqcami

teraz i tylko teraz mozemy

(a

w konsekwencji musimy) skonfiskowak majqtek Cerkwi ze strasznq, bezlitosnq energiq.

tcraz i tylko teraz moze nas

ogromna

chlopow

raczej nie

w stanie

podtrzymai tej

czarnosecinnych klerykaiow i drobnoburzuazyjnych reakcjonistow

...

zemy w ten

sposob

zdobyk skarb wartoici

rubli w zlocie (pomyilcie

o

bogactwie

klasztorow!). Bez tego skarbu nie do pomyilenia jest zadna dziaialnoik panstwowa,

a

szczegolnie

budowa gospodarki i wreszcie zadna obrona naszych pozycji. Musimy za

wszelkq cenq

ten wart setki milionow (a

moze nawet kilka

rubli skarb.

A

moze

to

tylko teraz.

W

innym momencie nie osiqgniemy celu,

tylko rozpacz

giodem moze

masy do postawy wobec nas

lub przynajmniej

...

Jestem wiqc przekonany, ze jest

to

moment do zgniecenia czarnosecinnego du-

chowienstwa w najbardziej zdecydowany i bezlitosny

sposob

i z takq brutalnoiciq, by

o

niej latami. Przewidujq

sposob

uruchomienia naszego planu wojcnnego: Tylko

warzysz Kalinin wystqpi publicznie. Towarzysz Trocki nie powinicn w zadnym wypadku

w prasie lub na forum publicznym ... Trzeba bqdzie

do

...

Szui kogoi z

O

D

T

AMBOWA D

O

1

3

1

szych i

najinteligentniejszych cztonkow Centralnego Komitetu Wykonawczego

z

ustnymi

strukcjami jednego

z

Biura Politycznego. Zgodnie

z

tymi instrukcjami bqdzie

za

zadanie aresztowanie

w

Szui jak

liczby duchownych burzujow, nie mniej niz

kilka

ktorych

o

lub

stawianie

oporu wobcc

dekretu

o

konfiskacie majqtku cerkiewnego.

powrocie wystannik ten

sprawozdanie

na

plenum Biura Politycznego, albo dwom

z

jego cztonkow.

Na

podstawie tego raportu Biuro

Polityczne udzieli dokiadnych wskazowek

sqdowniczym, jako ze proces buntownikow

z

Szui musi

przeprowadzony

jak

najszybciej,

z

jedynym mozliwym zakonczeniem

-

przez rozstrzelanie bardzo wielu

z

Szui, ale

z Moskwy

innych

klerykalnych ... Im

cztonkow reakcyjnego duchowienstwa

sic;

rozstrzela,

tym

lepiej dla nas.

Musimy

natychmiast

lekcji wszystkim tym ludziom, i to

w

taki sposob,

by

przez caie

dziesiqciolecia nawet nie zamarzyli

o

oporze

Jak Swiadczq cotygodniowe raporty policji politycznej, kampania konfiskaty

ku cerkiewnego

swe apogeum

marcem a majem 1922 roku, a

tem bylo 1414 odnotowanych incydentow aresztowanie kilku tysiqcy

mnichow

i mniszek. Wediug zrodel cerkiewnych w 1922 roku zamordowano 2691 popow, 1962

3447

Rzqd

wielkie publiczne procesy duchowienstwa

w

Moskwie, Iwanowie, Szui, Smolensku Piotrogrodzie. 22 marca, w tydzien

kach w Szui, Biuro Polityczne zaproponowaio, zgodnie z instrukcjami Lenina, calq

synodu i patriarchy powinno

nie teraz, lecz mniej

wiqcej za

dni.

wypadkow w Szui

do

publicznej, winnych szujskich popow osoby Swieckie

pod

w

ciqgu

godnia. Prowodyrow buntu

W nocie skierowanej do Biura Politycznego

Dzieriynski stwierdzal:

Patriarcha Tichon

i

otaczajqca go zgraja

prowadzq niczym

zamaskowanq akcjq przeciw-

ko przcjmowaniu cerkiewnych kosztownoici.

Podstawy do aresztowania Tichona najbar-

dzicj

rcakcyjnych czionkow synodu

wystarczajqce. GPU uwaza:

1.

jest teraz

moment

na

aresztowanie synodu i patriarchy;

2.

wolno

do wybrania nowego synodu;

3.

wszystkich popow

przeciwko przejmowaniu kosztownoici naleiy

jako

wrogow ludu do dotkniqtych

rejonow

W Piotrogrodzie 76 duchownych skazano na kary obozu, a 4

-

w tym

bardzo

go prostym ludziom,

w 1917 roku

Piotrogrodu Beniamina,

przeciez uparcie

za rozdzieleniem Cerkwi od panstwa

-

rozstrzelano.

W

Moskwie 148 duchownych Swieckich skazano na oboz, a 6 na wykonanq

miast karq Smierci.

Tichona umieszczono w areszcie domowym

w

skim klasztorze

W

kilka tygodni

tej parodii zaprowadzania prawa, czerwca 1922 roku, rozpoczqi

w

Moskwie zapowiadany

w

prasie od 28 lutego wielki publiczny proces trzydziestu czte-

rech

o

terrorystycznq

przeciw

CRCEDHC,

Prawosiawnaja Cerkow’

gosudarstwo,

Moskwa

1096,

Woikogonow, ,,Lenin”, 377.

Tamze.

69.

1 32

rzqdowi

miqdzy innymi

o

zamach na Lenina z 31 sierpnia 1918 roku

i o

przywodztwo” powstania chiopskiego na

Wedle majq-

siq szeroko

w latach trzydziestych praktyki oskarzeni stanowili

rodnq grupq prawdziwych przywodcow politycznych

-

byio w niej miqdzy innymi

stu czionkow Komitetu Centralnego Partii

Socjalistow-Rewolucjonistow

z Abramem Go-

cem i Dmitrijem Donskojem na czele

-

oraz

ktorych zadaniem byio

wspoioskarzonych

swych zbrodni”. Jak pisze

proces ten

takze

metodq oskarzen,

na

sadzie matrioszki:

od prawdy

-

od 1918 roku eserowcy

przeciw-

kierowniczemu absolutyzmowi bolszewikow

-

dochodzi

do twierdzenia

...

kazda opozycja oznacza w rezultacie wspoipracq z miqdzynarodowq

Na

zakonczenie tej parodii

podczas ktorej wiadze

ludowe demonstracje,

kary Smierci dla

jedenastu

nych

-

kierownictwo Partii Socjalistow-Rewolucjonistow

-

skazano 7 sierpnia 1922

ku na najwyzszy wymiar kary. Wobec protestow zmobilizowanej przez rosyjskich
listow na wygnaniu

miqdzynarodowej,

a

jeszcze bardziej wobec realnej

groiby ponownego wybuchu powstan na wsiach, w ktorych pozostai

wykonanie wyrokow zostaio zawieszone, ,,pod warunkiem,

Partia

zaprzestanie wszelkiej

konspiracyjnej, terrorystycznej

i powstanczej”. W styczniu 1924 roku wyroki zamieniono na kary piqciu lat obozu.
zanych nigdy jednak nie uwolniono,

a

stracono ich w latach trzydziestych, kiedy

rownictwo bolszewickie nie

juz

ani z opiniq miqdzynarodowq, ani

z groibq powstan chiopskich.

W

procesie eserowcow zastosowano nowy kodeks karny, wprowadzony w

1

czer-

wca 1922 roku. Lenin szczegolnie uwaznie Sledzii prace nad kodeksem, ktory miai

przemoc wobec wrogow politycznych, jako ze usprawiedliwiona wojnq

faza pospiesznej eliminacji zostaia

zakonczona. Przedstawione sobie pienv-

sze projekty Lenin

uwagami,

15 maja 1922 roku przesiai ludowemu

komisarzowi

Kurskiemu:

zdaniem naleiy

stosowanie

kary Smierci przez rozstrzelanie (z

na karq deportacji za granicq)

do wszystkich rodzajow

mienszewikow, eserowcow itp.;

nie, ktore wiqzaioby te poczynania z miqdzynarodowq burzuazjq”’”. Dwa dni poiniej pisai

Towarzyszu Kurski!

W

naszej rozmowy

wam szkic dodatkowcgo

grafu

Karnego.

[...]

przewodnia, spodziewam sic;, jest jasna: otwarcie

zgodnq z zasadami i pod

politycznym

(a nie tylko

prawnq)

sadniajqcq

i

tcrroru, jego

jego granicc. Sqd nie powinicn

stosowania terroru; takie zapcwnienie

oszukiwaniem siebic lub oszukiwaniem in-

nych

-

powinien natomiast

i zalegalizowac go pryncypialnic,

bez falszu bez

trzcba mozliwie szcroko, gdyz

rewolucyjna

prawna i rewolucyjne sumienie

warunki stosowania terroru w praktycc na wiqkszq

mniejszq

H.

Malheur

400.

Lenin,

wszystkie”,

t.

Tamzc.

188.

T

AMB

OWA DO WlELKlEGO GtODU

Zgodnie z instrukcjami Lenina kodeks karny definiuje jako kontrrewolucyjnq

zbrodniq kazdy akt,

na celu obalenie

osiabienie ustanowionej przez

proletariackq wiadzy

robotniczych i chiopskich”, a

nie z organizacjami przyczyniajqce

do udzielania pomocy tej

wej burzuazji,

nie uznaje

komunistycznego systemu

zajmujqcego miejsce kapitalizmu,

do obalenia go przemocq, czy to poprzez

czy tez blokadq, szpiegostwo, finansowanie prasy i tym podobne Srodki”.

Karze Smierci

nie tylko kazda

jako

(bunt, zamieszki,

szpiegostwo itd.), lecz rowniez przy-

do

organizacji

wsparcie jej

formie pomocy

dowej burzuazji”. Nawet ,,propaganda wspomagajqca

miqdzynarodowej

uwazana byia za kontrrewolucyjnq zbrodniq, podlegajqcq karze pozbawienia

najmniej trzech lat” lub wydalenia

z

kraju na zawsze.

W

zwiqzku z

w poczqtku 1922 roku legalizacjq przemocy politycznej wypada

nominalnq przemianq policji politycznej. Dekret z 6 lutego 1922 roku

Czeka, a na jej miejsce

niezwiocznie podlegie Ludowemu

riatowi Spraw Wewnqtrznych GPU

-

Gosudarstwiennoje Politiczeskoje

(Panstwowy

Zarzqd Polityczny). Zmieniaia

nazwa, ale kierownictwo i struktury

zostaiy te same,

Swiadczyio jasno o

instytucji. Coz miaia wiqc

zmiana etykietki? Czeka byia nominalnie komisjq nadzwyczajnq,

charakter jej istnienia i uzasadniajqcych je

G P U oznaczaio za to,

ze panstwo

kontroli represji

litycznej. Za zmianq

kryio

legalizacja terroru jako sposobu

konfliktowych stosunkow miqdzy panstwem a spoleczenstwem.

nieznanych

rozwiqzan nowego kodeksu karnego znalazio

z kraju na zawsze, z zakazem powrotu do ZSRR pod karq natychmiastowej egze-

Zastosowano

poczynajqc od jesieni 1922 roku na zakonczenie wielkiej operacji

usuwania z kraju prawie dwustu znanych intelektualistow,

podejrzewano

o

wobec bolszewizmu. Na poczesnym miejscu figurowali miqdzy nimi czlonkowie

27 sierpnia 1921 roku Spoiecznego Komitetu Pomocy Giodujqcym.

19 maja 1922 roku Lenin

w

do Dzierzynskiego szeroki plan

za granicq pisarzy profesorow, pomagajqcych kontrrewolucji”.

Trzcba to

-

pisal

-

Zebra6

Messinga, Mancewa jeszcze

jakiei osoby w Moskwie.

czlonkow Biura Politycznego, by

2-3

godziny

tygodniowo

publikacji i ksiqiek

systcmatycznie informacje o

politycznym, pracy oraz

literackiej profesorow i pisarzy.

Lenin

przykiady:

Inna sprawa to czasopismo piotrogrodzkie

Moim zdaniem to jawny oirodek

W

nrze

3

trzecim! ! !

To

notabene!) wydrukowana jest

na

lista

Jestem przekonany,

prawic wszyscy to

kandydaci

za granicq. Wszystko to

kontrrewolucjoniici, poplecznicy Ententy, organizacja jej

i szpiegow, demoralizatorow

Trzeba

sprawq tak,

tych

szpiegow”

i

stale i systematycznie, i

za

W.I.

t.

45, Ksiqzka Wiedza, Warszawn

1

34

22 maja Biuro Polityczne

Komisjq Specjalnq,

miqdzy innymi

z Kamieniewa, Kurskiego, Unszlichta, Mancewa (dwaj ostatni to

zastqpcy

Dzieriynskiego), ktbrej zadaniem byio zebranie materialu obciqzajqcego niektorych
intelektualistow w celu ich aresztowania, a nastqpnie wydalenia z kraju. Pierwsi na li-
Scie do wydalenia w czerwcu 1922 roku byli dwaj

przedstawiciele Spoiecznego

Komitetu Pomocy Giodujqcym, Siergiej Prokopowicz Jekatierina Kuskowa. Pierwszq
grupq stu

znanych intelektualistow, filozofow, pisarzy, historykow i

fesorow uniwersytetow aresztowano

16 17 sierpnia

statkiem we wrzeiniu.

Znalazio

nich kilka nazwisk, ktore

albo

miaiy

miqdzynarodowq siawq:

Bierdiajew, Siergiej Buihakow, Siemion Frank,

Lew Karsawin, Fiodor Stiepun, Siergiej Trubeckoj, Aleksandr Izgojew, Iwan

Michaii Osorgin, Aleksandr Kiesewetter.

nich musiai

ment stwierdzajqcy,

w razie powrotu do

ZSRR zostanie w trybie natychmiastowym

rozstrzelany. Osoba wydalana z kraju miaia prawo do zabrania piaszcza zimowego
i letniego, garnituru i bielizny osobistej na zmianq, czterech

w tym dwoch

nych,

par kalesonow oraz dwoch par skarpetek! Poza rzeczami osobistymi kaidy

miai prawo do zabrania dwudziestu

JednoczeSnie z tymi deportacjami

polityczna kontynuowaia tworzenie

tek wszystkich podejrzanych intelektualistow o mniej znanych

ktorych

oczekiwaio

zalegalizowane dekretem z 10 sierpnia 1922 roku administracyjne

sianie do odlegiych

kraju,

zamkniqcie w obozie koncentracyjnym.

5

wrze-

inia 1922 roku Dzieriynski pisal do swego

Unszlichta:

Towarzyszu Unszlicht! Tworzenie kartotek inteligencji wciqz

metodq chalupniczq!

Od

Agranowa

mamy

tu kompetentnego kierownika. Zarajski jest trochq

za miody. Wydaje mi

ze dla podgonienia prac sprawy powinien

w rqce towarzysz

jest opracowanie dobrego planu pracy,

bqdzie nastqpnie

larnie

Trzeba

inteligencjq w

grupach

i podgrupach:

1.

pisarze;

2.

dziennikarze i politycy;

3.

jest utworzenie

podgrup: a)

b)

od spraw energii,

c)

specjaliici od transportu, d) handlowcy,

e)

od wspolpracy itd.);

4.

specjaliici z dziedzin technicznych (tu tez narzucajq

grupy: a) inzynierowie, b) agronomowie,

lekarze itd.);

5.

profesorowie uniwersyteccy i ich

stenci itd.,

Informacje o wszystkich tych panach powinny

z naszych

tow

usystematyzowane przez Departament do spraw Inteligencji. Kazdy intelektualista

winien

swoje akta.

Trzeba

zawsze na uwadze fakt,

celem naszego

tamentu jest nie tylko wydalenie

aresztowanie

osobnikow, ale udzial

w opracowaniu

linii politycznej w stosunku do specjalistow: ich

nadzoru i

nienia, ale

i promocji tych,

gotowi nie tylko

ale i czynem

wiadzq

Kilka dni poiniej Lenin wystosowai do Stalina diugie memorandum, w

lokrotnie i z maniackq

powracai do

oczyszczenia”

sji ze wszystkich socjalistow, intelektualistow,

innych

W sprawie wydalenia mienszewikow, ludowych socjalistow,

chciatbym

ka pytan, bo kroki rozpoczgte przed moim

nie zostaiy jeszcze doprowadzone

do

CRCEDHC,

O

D

D

O

1

35

ca. Czy postanowiono

wszystkich ludowych socjalistow? Pieszechonowa, Miakotina

Gornfelda? Pictriszczewa innych?

ze naleiy

wszystkich.

bardziej niebez-

pieczni od eserowcow, bo majq wiqcej sprytu. A takie Potriesowa, Izgojewa wszystkich tych lu-
dzi z redakcji

(Ozierowa

innych). Mienszewikow: Rozanowa (lekarz, prze-

Wiktorczyka

czy

tak), Lubow

Radczenko wraz z

(mowi

ze to najbardziej

wrogowie bolszewizmu),

A.

Rozkowa (musi by6

wyrzucony, jest niepoprawny).

Komisja Mancewa i Messinga powinna

listy kilkuset

tych panow powinno

bezwzglqdnie

raz na zawszc.

Takzc

wszystkich

z Domu Pisarzy i Domu

(w Piotrogrodzie). Charkow powinicn by6

gruntownie przeszukany, bo

wiemy

tam

jest to dla nas zagranica.

Miasto powinno by6 szybko radykalnie oczyszczone,

przed koncem procesu eserow-

autorami i pisarzami

adresy

w

Mysl" nr

4,1922,

a takie

prywatnych

(s.

29).

T o