Ekonomika

handlu

wewnętrznego

Praca zbiorowa

pod redakcję

Zbigniewa Zakrzewskiego

Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne

Warszawa 1989

Autorzy

Bogna Pilarczyk - rozdziały 5, 6, 7
Maria Sławińska - rozdziały 6, 8, 9, 10

Halina Szulce - rozdziały 2,3,11
Zbigniew Zakrzewski - rozdziały 1, 4, 10

lat

PWE

Teoretyczne podstawy handlu

wewnętrznego

1.1. Wprowadzenie

Zadaniem teorii jest objaśnienie danej rzeczywistości, jej istoty i trwa-

łych cech. Teoria, której przedmiotem jest dziedzina gospodarki

określana powszechnie jako handel, próbuje odpowiedzieć na na-

stępujące pytania: „Jaka jest jego istota? Co uzasadnia jego istnienie?

Jakie są jego podstawowe funkcje gospodarcze?".

Przez handel rozumiemy wyodrębnioną dziedzinę wyspecjalizowanej

pracy społecznej, polegającej na wykonywanym zawodowo pośred-

niczeniu w obrocie dobrami materialnymi. Pojęcie handlu nie od-

powiada ściśle pokrewnym pojęciom, jak: wymiana, rynek i obrót

towarowy. Istotą wymiany jest bowiem obieg dóbr, który stanowi

wprawdzie formę podziału produktów między członków społeczeństwa,

ale niekoniecznie musi dokonywać się za pośrednictwem handlu. Rynek

zaś można by określić ogólnie jako całokształt stosunków wymiennych

między sprzedającymi a kupującymi; różnorodne, nieraz przelotne więzi

między uczestnikami rynku oraz towarzyszące im współzależności

między podażą, popytem i ceną występują również poza sferą działal-

ności handlu. Podobnie obrót towarowy, oznaczający sam ruch

towarów między sferą produkcji a sferą konsumpcji przy użyciu

pieniądza, przekracza ramy handlu. O ile w pojęciu handlu akcent

spoczywa na określonym rodzaju pracy zawodowej, a więc na czynniku

ludzkim, o tyle w pojęciu obrotu towarowego istotny jest fizyczny ruch

dóbr materialnych w przestrzeni i czasie, ujęty w określone formy

prawno-organizacyjne.

13

wysuwane przez praktykę handlu mają tylko częściowo charakter

ekonomiczny, a w większości są przedmiotem zainteresowania innych

dyscyplin - prakseologii, socjologii, psychologii, technologii itd.

W celu przedstawienia problematyki handlu wewnętrznego w Polsce

w ścisłym związku z otaczającą nas rzeczywistością, przyjęto jako punkt

odniesienia naszą gospodarkę.

niczne itd. Zbudowanie teorii handlu, będącej częścią składową nauki

ekonomii, nie wymaga korzystania z twierdzeń innych nauk. Teoria

ekonomii nie wystarcza jednak do rozwiązywania wszystkich zagad-

nień, jakie wyłaniają się w praktycznej działalności handlu.

1.3. Warunki istnienia handlu

Wstępnym ogólnym warunkiem istnienia handlu jest jego udział

w powtarzających się stale aktach odnowy środków produkcji. Jest to

warunek konieczny, bowiem zawodowe pośredniczenie w wymianie

towarowo-pieniężnej - a do tego sprowadza się działalność handlu

- wymaga stałej powtarzalności procesu produkcji. Handel pośredniczy

między wytwórcami przedmiotów pracy i środków pracy a tymi, którzy

dóbr tych potrzebują do podjęcia nowego cyklu produkcyjnego;

pośredniczy również między wytwórcami dóbr spożycia a konsumen-

tami. Reprodukcja nie jest jednak wystarczającym warunkiem istnienia

handlu, bowiem stała odnowa środków produkcji odbywa się już

w gospodarce naturalnej, na większą skalę w sferze wymiany naturalnej,

a niekiedy nawet w warunkach wymiany towarowo-pieniężnej bez

udziału handlu. Drugim, oprócz występowania procesu reprodukcji,

koniecznym warunkiem wydarzenia historycznego - jakim było w od-

ległych czasach powstanie handlu jako odrębnej dziedziny gospodarki

społecznej, a jednocześnie okolicznością, która dotąd stale umożliwia

jego istnienie - jest pojawienie się, a potem ustawiczne występowanie

nadwyżek produkcji. Określenie dóbr przeznaczonych do wymiany jako

nadwyżek okazało się z czasem mniej trafne, jako że wytwórcy coraz

częściej podejmowali produkcję wyłącznie z myślą o wymianie.

Koniecznym warunkiem istnienia handlu jest również zastosowanie

w gospodarce wymiennej pieniądza. Pełniąc funkcję miernika wartości,

pieniądz jako powszechny ekwiwalent znakomicie ułatwiał porów-

nywanie wartości dóbr uczestniczących w wymianie. Zrodził on w umys-

łach wytwórców zbywających swoje produkty na rynek, a jeszcze

w większym stopniu w świadomości świata kupieckiego, odczucie

określonej skali ocen różnych towarów. Stąd też, w tych warunkach,

celowe było poświęcenie się zawodowi kupieckiemu, a więc handlowi.

Okazało się, że pieniądz jako pośrednik wymiany umożliwiał jego

15

1.2. Założenia teorii handlu

Jednym z istotnych założeń prawidłowej teorii handlu jest możliwość

ustalania w. tej dziedzinie twierdzeń ogólnych. Oznacza to, że obser-

wując pojedyncze elementy zbioru pod nazwą handel i porównując je,

możemy znaleźć w każdym z tych elementów cechy podobne. Pozwala

to na ustalanie prawidłowości odnoszących się do całego zbioru, tj.

handlu. Przejawy handlu, rozpatrywane w przekrojach: czasowym,

przestrzennym i według ustroju społeczno-gospodarczego, unaoczniają

ten fakt, że takie elementy, jak: przedsiębiorstwo handlowe, zatrud-

nienie w handlu, koszty handlowe itp., mają w sobie coś wspólnego, co

pozwala je zaliczyć do całości zwanej handlem. Poprawność teorii zale-

ży od obiektywnego ujęcia objaśnianego przez nią przedmiotu. Termin

„obiektywny" bywa używany w różnym znaczeniu. Po pierwsze - ozna-

cza on, że rozpatrujemy jakiś przedmiot niezależnie od osoby po-

znającej, jej wiedzy o tym przedmiocie i od tego, co się może

przypadkiem tej osobie wydawać; po drugie - za obiektywne przyjmuje

się to, co jest niezależne od czyjejś woli. W tym przypadku osoba

poznająca świadomie nie włącza do swego rozumowania własnej

dyspozycji psychicznej do określonych pragnień czy postanowień,

a zatem pomija w swym dochodzeniu poznawczym motywy osobiste.

Obiektywny proces myślowy nie dopuszcza woluntaryzmu, będącego

nieraz przyczyną błędnych sądów apriorycznych w naukach społecz-

nych. Nauka służy najlepiej potrzebom życia nie przez to, że popadając

w woluntaryzm wyznacza z góry cele i środki polityki gospodarczej, lecz

dzięki temu, iż zachowuje - rzecz niezmiernie trudna - pełną autonomię

w badaniu i objaśnianiu faktów.

Ogólnoteoretyczne problemy handlu mogą być w pełni rozwiązywane

na gruncie ekonomii. Handel jest jednym z rezultatów działania praw,

które rządzą produkcją i podziałem materialnych środków zaspokaja-

nia potrzeb ludzkich. Cała podstawowa problematyka handlu: jego

istota i geneza oraz przedmiot i zakres działalności kwalifikuje się jako

pole zainteresowań ekonomii. Teoria handlu obejmuje zespół ogólnych

twierdzeń mieszczących się w nauce ekonomii, objaśniających jego

istotę i działanie. Tymczasem wiedza zawodowa o handlu to zbiór

najróżniejszych wiadomości teoretycznych i praktycznych, mających

swoje źródło w dorobku nie tylko ekonomii, lecz także takich nauk, jak:

prawo, socjologia, psychologia, pedagogika, prakseologia, nauki tech-

14

i doznaje na sobie jego dobrodziejstw w postaci wspomnianych

udogodnień. Zasługą teorii usługowej handlu jest podkreślenie, że istoty

handlu nie można upatrywać w samym przekazywaniu towarów ze sfery

produkcji do sfery spożycia, lecz w wykonywaniu funkcji szczególnego

rodzaju, w czym żadna inna dziedzina gospodarki, posiadająca swoją

własną specjalność, go nie wyręcza.

Teoria usługowa handlu budzi pewne wątpliwości. I tak, teoria ta

umieszcza usługi w zasadzie w polu działania handlu detalicznego, tam

gdzie jego klienci czynią zakupy. Tymczasem istnieją uzasadnione

podstawy, aby ujmować usługi o wiele szerzej, nie tylko jako przejawy

działania handlu w kontraktach z nabywcami, lecz jako obiektywną

konieczność o szerszym zasięgu, jako realizowanie przez cały handel

określonych funkcji gospodarczych. Na wszystkich szczeblach obrotu

towarowego: w skupie, zbycie, hurcie i detalu odbywa się - co prawda

w różnym stopniu - działalność polegająca na: przetrzymywaniu

zapasów towarowych w czasie, kształtowaniu ruchu ładunków towaro-

wych w przestrzeni, przetwarzaniu asortymentu „produkcyjnego"

w asortyment „handlowy", odpowiadający oferowanemu popytowi

ostatecznych odbiorców. Zdaniem autora przy takim ujęciu problemu,

uwzględniającym obiektywny charakter rozbieżności między wytwór-

czością a zapotrzebowaniem, istnieje możliwość celowego wykorzys-

tania określonych elementów teorii usługowej.

1.5. Funkcje handlu

Znane są nam już ogólne warunki istnienia handlu. Pozostaje jednak do

wyjaśnienia kwestia, od jakich okoliczności zależy, aby handel w danym

miejscu i czasie istotnie działał i wykonywał określone funkcje. Roz-

wiązanie tego problemu powinna ułatwić koncepcja dwóch układów

masy towarowej, między którymi rozwija się wyspecjalizowana działal-

ność handlu. Początkowy układ masy towarowej to aktualne, fizyczne

ukształtowanie dóbr materialnych, oferowanych przez producentów na

sprzedaż, a układ końcowy masy towarowej to aktualne, fizyczne

ukształtowanie efektywnego popytu ostatecznych odbiorców dóbr

materialnych. Na ukształtowanie dóbr materialnych składają się: ich

rodzaj jakość, występowanie w danym czasie i przestrzeni, ilość^dóbr

oraz ich ugrupowanie w określonych zespołach. Wspomniane układy

17

posiadaczowi i dotąd umożliwia nabywanie wszelkich, dostępnych na

rynku dóbr użytkowych. Powstanie kapitału handlowego, utrzymywa-

nego w formie pieniężnej, a przeznaczonego na zakup towarów i ich

odprzedaż z zyskiem, jeszcze bardziej zachęcało do wyboru zawodu

kupieckiego. Pieniądz stał się koniecznym i wystarczającym warunkiem

istnienia handlu i jego dynamicznego rozwoju aż do naszych czasów.

1.4. Handel wytwórcą usług

W polskiej literaturze ekonomicznej pojawiła się teoria usługowa

handlu. Według tej teorii handel różni się w swoich funkcjach

gospodarczych od przemysłu i rolnictwa tym, że zajmuje się wy-

twarzaniem usług, rozumianych jako świadczenie konsumentom okreś-

lonych udogodnień z okazji sprzedaży im towarów. Dzięki tym

udogodnieniom zakupy odbywają się w odpowiednim dla nabywcy

czasie i miejscu, w sposób zgodny z jego życzeniami, z zapewnieniem

informacji o towarze, zaofiarowania równocześnie kilku artykułów do

wyboru, możliwości zwrotu towaru, ułatwienia dostawy towaru do

domu itp.

W teorii usługowej handlu rozróżnia się:

1) usługi wolne - nabywane niezależnie od zakupu towaru, np.

odwożenie nabytego towaru do domu, sprzedaż ratalną;

2) usługi związane - nie dające się oddzielić od zakupu towaru, np.

komplementarność asortymentu towarów w sklepie, gęstość sieci hand-

lowej; w przypadku usług związanych ich zakup jest ściśle sprzężony

z zakupem towaru, a koszt wliczony do ceny towaru;

3) usługę „powszechnej spiżarni" - polegającą na tym, że aparat

handlowy, utrzymując zapasy rozmaitych dóbr, po które każdy kon-

sument może sięgnąć w dogodnym dla siebie czasie, częściowo uwalnia

go od troski o posiadanie własnych zasobów domowych;

4) usługę „pełnego asortymentu" - polegającą na tym, że handel

przyjmuje na siebie obowiązek dbałości o nieprzerwane i właściwe - co

do wielkości i struktury masy towarowej - zaopatrzenie konsumentów,

z myślą o zapewnieniu im najdogodniejszych warunków zakupu.

Jedną z głównych zalet teorii usługowej handlu jest podkreślenie wagi

interesów konsumenta. Zdaniem autora, trafniejsze byłoby mówienie

nie o konsumencie, lecz o nabywcy, który nawiązuje kontakt z. handlem

16

w różnych miejscach, dla rozmaitych działów i gałęzi produkcji oraz dla

poszczególnych dziedzin zaopatrzenia konsumpcyjnego.

W określonych warunkach okazuje się zatem niezbędna interwencja

handlu, który podejmuje różnorodne zabiegi w celu dostosowania

podaży oferowanej przez sferę produkcji do efektywnego popytu na

rynku. Handel działa na sferę produkcji przez: informowanie wytwór-

ców o dobrach poszukiwanych na rynku, składanie u wytwórców

konkretnych zamówień na towary itd., a na sferę spożycia przez:

pobudzanie popytu na dobra oferowane przez wytwórców, prezen-

towanie konsumentom substytutów artykułów w ogóle nie produkowa-

nych, informowanie ich o ofercie handlowej itd. Podstawowa funkcja

handlu, uzgadnianie struktury rodzajowej towarów, wyrażająca się

również w innych formach jego działania, np. zawierania umów między

dostawcami a odbiorcami handlowymi, organizowania targów i giełd,

ma charakter ściśle ekonomiczny, rynkowy. Z handlem współdziała

w tej dziedzinie przemysł, z tym że dla handlu jest to funkcja

podstawowa, wynikająca z jego istoty, z roli pośredniczenia w obrocie,

podczas gdy dla przemysłu tym, co określa jego istnienie, jest wy-

twarzanie nowych dóbr materialnych.

Druga, ważna funkcja handlu to kierowanie ruchem towarów

w czasie. Na ogół, biorąc pod uwagę czas odstępowania dóbr przez

sferę produkcji i czas zgłoszeń ze strony popytu, początkowy i końcowy

układ masy towarowej nie pokrywają się ze sobą. Bywa tak, że

produkcja jest w ciągu całego roku dość równomierna, a spożycie

okresowe. Na odwrót, zdarza się, że wytwórczość ma charakter

sezonowy, a spożycie stały lub stosunkowo równomierny w czasie.

Przeważnie mamy do czynienia z taką sytuacją, że okresy produkcyjne

nie odpowiadają okresom występowania popytu. Ogólnie biorąc, od

momentu wyprodukowania jakiegoś dobra do chwili jego spożycia lub

zużycia upływa pewien czas; w przypadku łatwo i szybko psujących się

środków żywności jest on bardzo krótki, w przypadku artykułów

trwałej konsumpcji znacznie dłuższy. ;

Dystans czasu między wytworzeniem dobra i jego podażą na rynku

a występowaniem na nie zapotrzebowania to rezultat także innych

okoliczności. Zapas towaru, utrzymywany w ogniwie handlu, na ogół

nie może być skompletowany od razu, ani też rozprzedany w jednej

chwili w całości, lecz jest zarówno tworzony, jak i zbywany stopniowo,

w miarę jak dostawcy sprzedają dobra, a odbiorcy dokonują ich zakupu

19

masy towarowej są wprawdzie konstrukcjami teoretycznymi, ale nie

oderwanymi od rzeczywistości, odzwierciedlającymi jej zasadnicze

cechy.

Początkowy i końcowy układ masy towarowej na ogół nie pokrywają

się z sobą, zależą bowiem od różnych czynników: początkowy - przede

wszystkim od czynników o charakterze przyrodniczo-technicznym,

a końcowy od czynników decydujących o ukształtowaniu się popytu na

dane dobra. Rozbieżności między początkowym a końcowym układem

masy towarowej mają charakter obiektywny, są bowiem rezultatem

ogólnych prawidłowości rządzących procesami wytwarzania i podziału.

Pomimo że rozbieżności te można w pewnym stopniu łagodzić przez

celowe działania gospodarcze, utrzymują się one nadal jako nieuchron-

ne następstwo określonych, trwałych okoliczności. One to sprawiają, że

na ogół „zbiory" dóbr zaliczanych do układów początkowego i koń-

cowego -nie zgadzają się ze sobą pod względem uporządkowania:

rodzajowego, czasowego, przestrzennego, ilościowego i asortymen-

towego. Handel, wkraczając między oba te układy, wykonuje funkcje

polegające na bieżącym wyrównywaniu wspomnianych rozbieżności.

Działalność handlu jest uzasadniona przede wszystkim koniecznością

uzgadniania struktury rodzajowej towarów, która jest w układzie

początkowym i końcowym najczęściej różna. Na ogół nie ma pełnej

zgodności między zestawem artykułów oferowanych przez producen-

tów a nabywanych przez ostatecznych odbiorców, którzy zgłaszają na

nie swój efektywny popyt. Jakie czynniki powodują występowanie tej

podstawowej rozbieżności? O tym, jakie dobra się produkuje, roz-

strzygają pośrednio, i to w długich okresach, potrzeby społeczeństwa,

jednak konkretne decyzje wytwórcze co do rodzaju poszczególnych

wyrobów zależą w znacznym stopniu od czynników przyrodni-

czo-technicznych i ekonomiczno-organizacyjnych, występujących w da-

nych warunkach, miejscu i czasie. Na zapotrzebowanie producentów na

surowce, narzędzia, maszyny itp. wpływają konkretne zamierzenia

wytwórców, normy zużycia środków materialnych itd. O rodzajach

dóbr poszukiwanych przez konsumentów rozstrzygają przede wszyst-

kim różnorodne czynniki ekonomiczne, przyrodnicze, demograficzne,

socjopsychologiczne, kształtujące ich chęci pozyskania określonych

środków zaspokajania potrzeb. Motywy oraz warunki zarówno działal-

ności wytwórczej, jak i kształtowania się spożycia nie tylko zmieniają się

z upływem czasu, ale bywają niejednakowe w tym samym czasie,

18

zbytu. Warunki glebowe i klimatyczne decydują o terytorialnym

zróżnicowaniu rozmiarów i kierunków produkcji rolniczej. Lokalizacja

przemysłu zależy w dużej mierze od rozmieszczenia zasobów górniczych

i surowców rolniczych, od możliwości ich dowozu oraz od dostępu do

siły energetycznej. Każde ułatwienie w przewozie umożliwia wysyłanie

towarów z miejsc produkcji na coraz dalsze odległości. Wspomniana

rozbieżność to także rezultat wymagań efektywnego popytu. Popyt,

zamiast zadowolić się dobrami, które są produkowane i dostępne na

miejscu, kieruje się chętnie ku towarom wytwarzanym gdzie indziej,

nieraz w odległych krajach. Człowiek doprowadza nieraz poprzez

celowe zabiegi do skrócenia odległości między miejscami produkcji

i konsumpcji. Odległość między punktami wytwarzania a punktami

spożywania i zużywania różnych dóbr zmusza do wykonywania szcze-

gólnej funkcji - kierowania ruchem towarów w przestrzeni. Wyręczając

się w sensie organiżacyjno-technicznym pracą transportu, funkcję tę

spełnia handel jako „dyspozytor" tego ruchu. Spełnia ją dlatego, że

w jego sferze zbiegają się informacje zarówno od strony podaży, jak

i popytu. Handel skupia produkcję terytorialnie rozproszoną, roz-

prowadza towary z jednego miejsca w różnych kierunkach lub na

szerszy rynek zbytu oraz ustala drogi przerzutów międzyregionalnych.

Czwarta funkcja handlu to kształtowanie pojedynczej partii towa-

ru. Funkcja ta jest spełniana w czasie realizacji dostaw lub składowania

towarów. Na ogół nie ma zgodności między układem masy towarowej

początkowym i końcowym z punktu widzenia rozmiaru ilościowego

pojedynczej partii dostawy. Istnieją też organizacyjno-techniczne racje

zmuszające do dokonywania w sferze obrotu odpowiednich zmian

wielkości każdej przesyłki towarowej. Ilości danego dobra zbywane

jednorazowo przez producentów przeważnie nie są zgodne z ilościami

stanowiącymi indywidualne zapotrzebowanie ostatecznych odbiorców.

Na ogół wytwórcy sprzedają jednorazowo stosunkowo duże ilości

poszczególnych dóbr, stąd w sferze obrotu niezbędne jest ze względów

ekonomicznych łączenie dostaw w większe przesyłki. Następnie, w mia-

rę jak towary zbliżają się - niekiedy za pośrednictwem przetwórstwa

- do sfery konsumpcji, rozdziela się je znowu na niewielkie partie. Aby

wyjaśnić, jakie czynniki wpływają na wielkość partii towarów przygoto-

wywanej przez producenta, a jakie - na przeciętny rozmiar jed-

norazowego zakupu dokonywanego przez ostatecznego nabywcę, moż-

na posłużyć się przykładem rynku artykułów rolno-spożywczych.

21

w określonych ilościach. Niezmienny rytm obrotów, dzięki któremu

dane ogniwo handlu mogłoby liczyć na dopływ towarów w przewidywa-

nych terminach, a tym samym na pełne zaopatrzenie rynku, ulega nieraz

zakłóceniom z powodu nieprzewidzianych okoliczności, np. opóźnienia

się dostaw na skutek nieoczekiwanych trudności w przewozach lub też

nagłych niepokojów na rynku, wywołujących zjawisko masowego

wykupywania towarów. Różne okoliczności sprawiają, że produkcja

i podaż kształtują się na ogół nierównomiernie w czasie. Jest to

zwłaszcza wyraźne w sferze rolnictwa i przetwórstwa kampanijnego.

Oddalenie terminów konsumpcji od terminów produkcji wynika rów-

nież z trudności synchronizowania rozmiarów wytwarzania z wielkością

konsumpcji, jak również faktycznego czasu trwania przewozu towarów.

Nieciągłość lub nierównomierność popytu efektywnego oraz

konsumpcji powodują między innymi warunki przyrodnicze, w tym

klimat, moda, rozmaite wydarzenia kulturalne - jednorazowe lub

okresowe, dni świąteczne itd. Wszystkie te okoliczności, wyjaśniające

występowanie rozbieżności między produkcją a konsumpcją, wymagają

kształtowania ruchu towarów w czasie poprzez utrzymywanie zapasów,

przy czym najczęściej funkcję tę wykonuje handel, dysponujący bazą

magazynową.

Trzecia ważna funkcja handlu to kierowanie ruchem towarów

w przestrzeni. Początkowy i końcowy układ masy towarowej różnią się

między sobą także pod względem przestrzennym. Miejsca produkcji

określonych dóbr, a dość często ich oferowania przez wytwórców

najbliższym nabywcom, na ogół nie pokrywają się z miejscami popytu,

spożycia lub zużycia. Produkcja bywa niekiedy rozproszona na rozleg-

łym obszarze, a konsumpcja skoncentrowana w pewnych ośrodkach.

Na odwrót, zdarza się, że dużemu skupisku wytwórczości w jednym

miejscu przeciwstawiają się przestrzennie rozproszone ośrodki spożycia.

W odniesieniu do niektórych dóbr można zauważyć wyraźnie wyodręb-

niające się rejony produkcyjne i konsumpcyjne. Rejony wytwarzania nie

zawsze pokrywają się z rejonami konsumpcji. Na ogół miejsca produkcji

określonych dóbr nie znajdują się tam, gdzie sieje nabywa i konsumuje,

a to stwarza konieczność przesuwania dóbr w rozmaitych kierunkach.

Jakie czynniki wpływają na utrzymywanie lub zaostrzenie się wspo-

mnianej rozbieżności? Niejednokrotnie wprowadzenie nowych metod

produkcji oraz jej specjalizacja sprawiają, że dla wzrastającej masy

wytwarzanych dóbr trzeba szukać coraz to bardziej odległych rynków

20

stanie ich nabyć, gdyby nie były one oferowane w ugrupowaniach

powiadających poszczególnym rodzajom potrzeb.

Jakie czynniki wpływają na „produkcyjne" i „konsumpcyjne" ugru-

powanie towarów? Rozwój nauki i techniki przyczynia się do wzrostu

specjalizacji wytwórczości, do jej podziału na coraz liczniejsze gałęzie, co

komplikuje odbiór przez handel masy towarowej z przemysłu. Długofa-

lowy proces wzrostu zamożności oraz rozwoju cywilizacji sprawia, że

potrzeby ludzkie nie tylko śię zwiększają, ale także różnicują, co zmusza

handel do oferowania towarów w wąskich zespołach, odpowiadających

wyspecjalizowanym kierunkom popytu. W celu wyrównania tych

rozbieżności handel pobiera w różnych gałęziach przemysłu towary

ugrupowane w „asortymencie produkcyjnym", a następnie poprzez

celowy ich dobór i kompletowanie przetwarza go w asortyment

„handlowy", odpowiadający rodzajowemu układowi potrzeb rynku.

1.6. Elementy teorii handlu socjalistycznego

Poszukując istotnych elementów teorii handlu w warunkach socjalizmu,

warto zacząć od określenia podstawowych właściwości tej formacji

ustrojowej.

Pierwotną, najistotniejszą jej cechą jest społeczna własność środ-

ków produkcji. Powstaje problem, czy uspołecznienie środków produ-

kcji nie podważa racji istnienia produkcji towarowej, a wobec tego

również handlu. Właścicielem majątku wytwórczego i dystrybucyjnego

jest całe społeczeństwo. Wobec tego, jakie są racje dokonywania aktów

kupna i sprzedaży między odrębnymi przedsiębiorstwami czy też między

całym aparatem gospodarczym a ludnością? W koncepcjach naukowe-

go socjalizmu utrzymywało się przekonanie, że przejęcie środków

produkcji przez społeczeństwo znosi produkcję towarową. W Rosji,

w okresie tzw. komunizmu wojennego postulowano, aby handel został

zastąpiony zorganizowanym w skali ogólnopaństwowej podziałem

produktów. Nastanie „nowej ekonomicznej polityki" sprawiło, że

istnienie handlu było odtąd uzasadnione potrzebą powiązania gos-

podarczego masy drobnych rolników z uspołecznionym przemysłem.

Po latach okazało się, że po przeprowadzeniu pełnej socjalizacji

rolnictwa utrzymują się racje dalszego istnienia handlu. Występowanie

produkcji towarowej, a tym samym i handlu, wyjaśniano wówczas

23

Wielkość pojedynczej dostawy z indywidualnego gospodarstwa rolnego

zależy między innymi od rozmiarów produkcji i różnych czynników,

które na nią wpływają, od odległości gospodarstwa od najbliższego

punktu skupu itd. Przeciętna ilość danego artykułu żywnościowego,

nabywanego przez kupującego w handlu detalicznym, zależy między

innymi od liczebności rodziny, jej dochodów pieniężnych, posiadania

lodówki lub spiżarni domowej itd.

Konieczność przemieszczania ładunków towarowych z rejonów

produkcyjnych do rejonów konsumpcyjnych zmusza do skupienia

w jednym miejscu dostaw od drobnych rozproszonych wytwórców.

Utworzone w ten sposób w rejonach produkcyjnych duże partie

towarów kieruje się do rejonów konsumpcyjnych, gdzie są one roz-

dzielane pomiędzy licznych odbiorców. Na rynku lokalnym oraz

w systemie zamówień danego towaru u producentów łatwiej można

uzgodnić wielkość transakcji. W innych przypadkach interweniuje

handel, wyrównując rozbieżności pod względem przeciętnej partii

dostawy w ten sposób, że: kompletuje produkcję powstałą w małych

partiach, rozdrabnia produkcję masową, dostosowuje ładunki do

wymagań stawianych przez przetwórstwo lub aparat przewozowy,

a wreszcie - wykonuje związane z tymi operacjami czynności dozowa-

nia, mierzenia, ważenia, przepakowywania itd.

Handel realizuje jeszcze jedną ważną funkcję, a mianowicie kształ-

towania struktury asortymentowej towarów. Na ogól ugrupowanie

różnych rodzajów towarów w momencie, gdy opuszczają one sferę

produkcji nie jest zgodne z efektywnym popytem ostatecznych odbior-

ców. Poszczególne dobra w czasie przechodzenia ze sfery produkcji do

sfery obrotu są grupowane według gałęzi przemysłu, przy czym

podstawą podziału są najczęściej: surowiec i metody wytwarzania.
0 sposobie uporządkowania dóbr w momencie ich rozprzedaży ostate-

cznym odbiorcom decyduje przede'Wszystkim rodzaj zaspokajanych

potrzeb. Jeśli odbiorcami są konsumenci indywidualni, są to np.

potrzeby: wyżywienia, ubrania, urządzenia mieszkania, higieny osobis-

tej; jest to podstawowe kryterium podziału branżowego w handlu

detalicznym. Konsumentom ułatwia się nabywanie towarów także

przez to, że asortymenty w sklepach układa się stosownie do od-

czuwanych przez nich preferencji związanych z komplementarnością
1 substytucyjnością popytu. Warto sobie uświadomić, że przy obecnym,

olbrzymim zróżnicowaniu towarów w obrocie, nabywcy nie byliby

22