Konflikt polsko-rosyjski

1. Geneza:

Konflikt polsko-rosyjski miał swój początek w zmaganiach pomiędzy Wielkim

Księstwem Litewskim, a Wielkim Księstwem Moskiewskim, które rozpoczęły się w schyłku

XV w. (Moskwa realizowała politykę tzw. „zbierania ziem ruskich”) kiedy po śmierci

Kazimierza Jagiellończyka władca moskiewski Iwan III Srogi najechał ziemie litewskie.

Pierwsze dwie wojny litewsko-moskiewskie (1492-1494 i 1500-1503) doprowadziły do utraty

przez Litwę ponad 1/3 jej terytorium, a Moskwa uzyskała dobrą pozycje przed dalszą

ekspansją na ruskie ziemie Wielkiego Księstwa. Podczas trzeciej wojny toczonej w latach

1507-1508 to Litwa była stroną atakującą. To właśnie wtedy Polska po raz pierwszy

bezpośrednio wsparła państwo litewskie w walce ze wschodnim sąsiadem. Wojna ta

zakończyła się utrzymaniem istniejącego statusu quo. Pretekstem do wybuchu kolejnego

konfliktu był najazd sprzymierzonych z Litwą Tatarów Krymskich na ziemie moskiewskie w

1512r. Wielki Książę Wasyl III jeszcze tego samego roku wypowiedział Litwie wojnę.

Najważniejszymi wydarzeniami tego konfliktu (1512-1522) było zdobycie przez wojska

moskiewskie Smoleńska (31 lipiec 1514r.) oraz bitwa pod Orszą (8 wrzesień 1514r.), w której

wojska polsko-litewskie dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Konstantego

Ostrogskiego pobiły ok. 50 tys. armię moskiewską. Pomimo wielkiego zwycięstwa wojna

zakończyła się uznaniem zdobyczy Moskwy (Smoleńszczyzna ze Smoleńskiem). Piąta wojna

(1534-1537) ponownie wybuchła z inicjatywy Litwy. Dzięki ponownemu wsparciu Polski

udało się Litwie zdobyć Homel, ale był to jedyny sukces. Podpisany na 5 lat pokój był

dwukrotnie przedłużany na 7 lat (w 1542 i 1549). Następna wojna wybuchła w 1558r. i była

częścią większego konfliktu zwanego I wojną północną (1563-1570). Właśnie wtedy do

wymienionej już kwestii „zbierania ziem ruskich” doszedł kolejny element sporny,

mianowicie kwestia Inflant. Car rosyjski (od 1547, wcześniej Wielki Książę Moskiewski)

Iwan IV Groźny zamierzał zdobyć dla swojego kraju „okno na świat” w postaci dostępu do

Morza Bałtyckiego właśnie na terenie Państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych. Zbrojna

demonstracja króla Zygmunta II Augusta z września 1557 r. (tzw. wyprawa poswolska), która

przeciągnęła na stronę polsko-litewską Kawalerów Mieczowych została potraktowana przez

Iwana jako powód do wojny. W wyniku działań wojennych Rosjanie zdobyli wschodnią część

Inflant z Dorpatem, wschodnią część Estonii z Narwą oraz Połock i część ziemi witebskiej.

Jeszcze w czasie działań wojennych w 1569r. zawarta została Unia Lubelska między Polską i

Litwą. Przez inkorporację ziem ukrainnych do Królestwa Polskiego stało się ono

bezpośrednim sąsiadem Carstwa Rosyjskiego. Podłożem do konfliktów pozostały obopólne

roszczenia terytorialne (Iwan Groźny rościł sobie prawa do reszty Inflant oraz praktycznie

całości terytorium Litwy i późniejszej Ukrainy oraz wytyczenia granicy na Wiśle, a

Rzeczpospolita pragnęła odzyskać utracone ziemie i zatrzymać ekspansję rosyjską).

2. Przebieg:

Za pierwszą wojnę polsko-rosyjską (a nie litewsko-moskiewską jedynie ze wsparciem

Polski) i właściwy początek konfliktu polsko-rosyjskiego należy uznać wojnę z lat 1577-

1582. Działaniami zbrojnymi z ramienia Rzeczypospolitej kierował Stefan Batory (od 1576 r.

król polski). Początkowo działania wojenne toczyły się po myśli Iwana IV, którego wojska

zajęły resztę Inflant. Jednak od 1579 r. Rzeczpospolita przeszła do kontrofensywy. W wyniku

trzech kampanii, których głównymi wydarzeniami były oblężenia głównych twierdz na

danych obszarach (Połocka, Wielkich Łuk, Pskowa) odzyskano utracone w poprzednim

konflikcie ziemie litewskie i zagrożono odcięciem siłą rosyjskim w Inflantach. Ten fakt w

połączeniu z postępami szwedzkimi w Estonii zmusił Iwana Groźnego do rozmów. W

zawartym w styczniu 1582 r. Rozejmie w Jamie Zapolskim Rosja oddawała zajęte Inflanty

oraz Ziemię Połocką. Rozejm miał trwać 10 lat.

Następna wojna (1609-1618) wybuchła po dłuższym okresie pokoju w 1609 r. W obawie

przed kolejnymi polskimi interwencjami (pokłosie tzw. „dymitriad” prowadzonych przez

część polskiej i litewskiej magnaterii) car Wasyl IV Szujski zawarł w tym roku w Wyborgu

wymierzony w Rzeczpospolitą sojusz ze Szwecją. Fakt ten został potraktowany przez króla

Polskiego Zygmunta III Wazę jako powód do wojny. Jeszcze w tym samym 1609 r. wyruszył

on pod Smoleńsk, pod którego murami stanął we wrześniu. Smoleńsk został zdobyty po

niemal dwóch latach w czerwcu 1611 roku. W międzyczasie armia rosyjsko wspomagana

przez korpus szwedzki idąca na odsiecz twierdzy została w 1610 r. pobita przez hetmana

polne koronnego Stanisława Żółkiewskiego pod Kłuszynem. W wyniku tej porażki Wasyl

Szujski został obalony, a hetman wkroczył do Moskwy, w której od tamtej pory stacjonowała

polska załoga. Po niepowodzeniu układów w myśl których nowym carem miał zostać

królewicz Władysław Waza w 1611 r. rozpaliło się antypolskie powstanie kierowane przez

Kuźmę Minina i Dymitra Pożarskiego. W 1612 r. zdobyta została Moskwa, a polska załoga

Kremla skapitulowała. Dalsze działania wojenne toczyły się przewlekle aż do 1618 r. kiedy

zawarty został Rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzeczpospolita uzyskała Ziemię

Smoleńską, Ziemię Siewierską oraz Ziemię Czernihowską. Rozejm ten miał obowiązywać

przez czternaście i pół roku (3 stycznia 1619 – 3 lipca 1633).

Kolejna wojna zwana smoleńską wybuchła w 1632 r. krótko po śmierci Zygmunta III ( a

więc przed wygaśnięciem rozejmu), kiedy Rosjanie zaatakowali Smoleńsk. Twierdza była

oblegana przez niemal rok do momentu przybycia odsieczy nowego króla polskiego

Władysława IV Wazy. Osaczona armia rosyjska skapitulowała, a 14 czerwca 1634 r. zawarto

Pokój w Polanowie, który potwierdzał nabytki Rzeczypospolitej z poprzedniej wojny (z

pewnymi korektami granicy na korzyść Rosji). Ponadto Władysław IV zrzekł się roszczeń do

tytułu carskiego. Pokój ten stanowił podsumowanie zmagań polsko-rosyjskich z pierwszej

połowy XVII w. i kończył okres kiedy to Rzeczpospolita była stroną ekspansywną.

Nową fazę konfliktu otworzyła wojna z lat 1654-1667. Wybuchła ona jako konsekwencja

Powstania Chmielnickiego i drastycznego osłabienia Rzeczypospolitej. Niemal równoległa z

wypowiedzeniem wojny przez Rosję była tzw. Ugoda Perejasławska, w której Kozacy

uznawali zwierzchnictwo władcy rosyjskiego. Jeszcze w tym samy roku na Litwę i Ukrainę

wyruszyły wojska Rosyjskie. Armie wysłane na Litwę pod wodzą samego cara Aleksego I

zajęły tereny aż po Berezynę i Dźwinę (3 października padł Smoleńsk). Po porażce pod

Szepielewiczami z 24 sierpnia hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł nie miał szans na

samodzielne powstrzymanie postępów rosyjskich. W wyniku kampanii 1655 r. armie

rosyjskie opanowały praktycznie całe Wielkie Księstwo. Tymczasem na Ukrainie 29 stycznia

doszło do bitwy pod Ochmatowem, w której armia rosyjsko-kozacka dowodzona przez

Wasyla Szeremietiewa i Bohdana Chmielnickiego została pobita, ale na skutek zdrady

sprzymierzonych Tatarów nie została w pełni wykorzystana. W czasie trwania Potopu

Szwedzkiego Rosjanie zajęli Wilno, Kowno i Grodno, a na Ukrainie hetman Stanisław

Potocki został pobity w bitwie pod Gródkiem. W tym samym jednak roku Tatarzy otoczyli

wojska rosyjsko-kozackie zmuszając Bohdana Chmielnickiego do ugody z Rzeczpospolitą. W

1656 r. wybucha wojna szwedzko-rosyjska, a 3 listopada zostaje zawarty rozejm w Niemieży

(w wyniku jego postanowień min. car Aleksy miał zostać królem polskim jeszcze za życia

Jana Kazimierza). W latach 1658-1659 doszło do wznowienia działań zbrojnych (oficjalnie w

1659 r. wznowiono działania wojenne). Kampania roku 1660 okazała się ogromnym

sukcesem strony polskiej. 27 czerwca armia pod wodzą Stefana Czarnieckiego i Jana Pawła

Sapiehy kompletnie rozbiła pod Połonką armię rosyjską operującą na Litwie pod

dowództwem Iwana Chowańskiego. Na Ukrainie w dniach 14-27 września armia rosyjska

pod wodzą Szeremietiewa zostały pobite przez siły polsko-tatarskie pod wodzą Stanisława

Potockiego i Jerzego Lubomirskiego. Idące na odsiecz Rosjanom wojska Jerzego

Chmielnickiego (nowego hetmana kozackiego) zostały zatrzymane 7 października pod

Słobodyszczami przez Lubomirskiego. 17 października Kozacy zawarli ugodę. W tym czasie

Potocki osaczył Rosjan pod Cudnowem. W dniach 14 października – 2 listopada doszło do

bitwy wygranej przez stronę polską, która wymusiła kapitulację pozostałych sił rosyjskich.

Faktyczne zniszczenie obu armii polowych było dla Rosjan wielkim ciosem i znacznie

zmieniło sytuację. Na Litwie po bitwie nad Basią (8 października 1660 r.) i pod Kuszlikami (4

listopada 1661 r.) siły rosyjskie nie były już w stanie przejść do ofensywy. Od tej pory

Rosjanie skupili się niemal wyłącznie na obronie zajmowanych twierdz. Wielki sukces

Rzeczypospolitej z poprzednich kampanii w sporej mierze zmarnowała nieudana wyprawa z

1664 r. (oblężenie Głuchowa). Skrajne wyczerpanie obydwu stron (min. Rokosz

Lubomirskiego) oraz rysujący się konflikt z Tatarami i Kozakami skłonił obie strony do

rozejmu zawartego 30 stycznia 1667 r. w Andruszowie. Przyznawał on Rosji województwo

smoleńskie i czernichowskie oraz ok. połowę województwa kijowskiego z Zadnieprzem i

samym Kijowem (oryginalnie na 15 lat w praktyce na stałe). Rosja uzyskała także prawo do

opieki nad prawosławnymi w Rzeczypospolitej (późniejszy pretekst do ingerowania w sprawy

wewnętrzne). Miał on obowiązywać trzynaście i pół roku. Z powodu zaangażowania w wojnę

z Turcją 6 maja 1686 r. postanowienia rozejmu potwierdzono w Pokoju Grzymułtowskiego,

który ustabilizował granicę pomiędzy oboma krajami aż do pierwszego rozbioru w 1772 r.

3. Skutki:

Do najważniejszych skutków konfliktu polsko-rosyjskiego należy zaliczyć:

- Wyniszczenie wielkich połaci państwa polsko-litewskiego, ich ruina gospodarcza i

demograficzna

- Ostateczna utrata znacznych terenów takich jak np. Ziemia Smoleńska z samym

Smoleńskiem (twierdzą o wielkim znaczeniu strategicznym), czy Lewobrzeżna Ukraina z
Kijowem

- Uzyskanie przez państwo carów wygodnego pretekstu do interwencji w sprawy

wewnętrzne Rzeczypospolitej (opieka nad prawosławnymi w Polsce i na Litwie)

- Zakończenie okresu ekspansji polsko-litewskiej na wschód i początek coraz dalszej

ekspansji Rosji na zachód

- Osłabienie pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej, umocnienie się pozycji Rosji

- Początek dążenia Rosji do hegemonii w rejonie Europy Wschodniej i Środkowo-

Wschodniej, stopniowo coraz mniejsze znaczenie pastwa polsko-litewskiego w regionie