Opracowanie

Trzecia część „Dziadów” to wielki dramat narodowy, poruszający

przede wszystkim problem sensu męczeństwa polskiego narodu,

reprezentowanego przez grupę uwięzionej młodzieży, poddanej

represjom władz carskich. Punktem wyjścia do rozważań poety jest

historyczne wydarzenie – szeroko zakrojone śledztwo senatora Nikołaja

Nowosilcowa, które doprowadziło do odkrycia i rozwiązania dwóch

młodzieżowych związków - Filomatów i Filaretów. Fabrykowanie

dowodów, zarzuty nieadekwatne do popełnionych czynów,

przesłuchania, natychmiastowe wyroki i masowe zsyłki na Sybir – taki

los przypadł w udziale członkom obydwóch stowarzyszeń. Taki los

przypadł w udziale samemu Mickiewiczowi, który na wygnaniu w Rosji

spędził kilka lat życia (1824-29). Poeta dedykuje ostatnią część

„Dziadów” towarzyszom niedoli – „Narodowej Sprawy Męczennikom”,

którzy nie przetrwali samego śledztwa, lub zesłania.Martyrologia

niewinnych więźniów stanowi podstawę do wykładni mesjanistycznych

poglądów poety. Mickiewicz porównuje cierpienia przyjaciół (i ogółu

rodaków, których dotknęły carskie represje) do męki Chrystusa. Los

zesłańców ma być „kroplą goryczy” przelewającą kielich win wszystkich

tyranów, wywołać reakcję Boga i doprowadzić do odnowy moralnej

całego świata. Motyw męczeństwa przewija się przez opowieści

uczestników tzw. „sceny więziennej” (m.in. w historii Jana o

Janczewskim i Wasilewskim) oraz w rozmowach młodych patriotów

podczas balu w salonie warszawskim. Najważniejszą sceną wizyjną jest

jednak widzenie księdza Piotra, ukazujące obraz ukrzyżowanego

narodu polskiego. Kapłan zostaje obdarzony łaską proroctwa i

zrozumienia bożych zamysłów wobec Polski. Według jego wizji,

cierpienie męczenników zostaje przyjęte przez Boga jako ofiara Panie!

Ty, co sądami PiłataPrzelałeś krew niewinną dla zbawienia

świata,Przyjm tę spod sadów cara ofiarę dziecinną,Nie tak świętą, ni

wielką, lecz równie niewinną. Nagrodą za poświęcenie i cierpliwość

będzie pojawienie się „wielkiego męża”, mściciela, który odmieni losy

narodu.Według proroctwa zakonnika mścicielem może nim być główny

bohater utworu – Konrad (Pielgrzym). Więzień-poeta to postać złożona.

W tej części dramatu odgrywa rolę wieszcza, żądającego wglądu w losy

świata. Konrad to samozwańczy prorok i buntownik, spełniający rolę

„posłańca” całej ludzkości. Jego sprzeciw wobec boskiej obojętności ma

charakter prometejski. Bluźnierczy bunt zostaje mu wybaczony ze

względu na szlachetną motywację – pragnienie wyzwolenia własnego

narodu. Konrad jest też bohaterem doświadczającym nieustannej

metamorfozy. Wiele wskazuje na jego łączność z bohaterem

pierwszych części dramatu. Ewolucja obejmuje śmierć kochanka -

Gustawa, cierpienia Więźnia, narodzenie się poety - Konrada i wreszcie

przyjęcie doli Pielgrzyma. Każda z tych ról uosabia przemianę

poglądów autora dramatu: od wiary w ideał wielkiej miłości, przez

gloryfikację poezji, aż do poświęcenia się „narodowej sprawie”.