Jak ujarzmić energię słoneczną?

… choćby trochę

Sławomir M. Kuberski

Katedra Inżynierii Molekularnej

1

Energia promieniowania słonecznego docieraj ze Słońca w postaci promieniowania
elektromagnetycznego. Ziemia otrzymuje energię stanowiącą około 0,5 x 10

-9

całkowitej

energii emitowanej przez słońce. Jako wartość stałej słonecznej przyjmuje się 1368 W/m

2

.

Natężenie promieniowania słonecznego jest praktycznie stałe. Ze względu na eliptyczność
orbity Ziemi stała słoneczna zmienia się od 1389 W/m

2

{3-01} do 2308 W/m

2

{4-07}.

Rocznie do zewnętrznej warstwy atmosfery Ziemi dociera około 5,5 x 10

21

kJ energii

promieniowania słonecznego; z tego 3,94 x 10

21

kJ osiąga biosferę Ziemi. 2,52 x 10

21

kJ

jest absorbowane przez powierzchnię lądów i oceanów.

Promieniowanie docierające do powierzchni Ziemi można podzielić na dwie składowe:
promieniowanie bezpośrednie i promieniowanie rozproszone.
Całkowita energia docierająca do Ziemi ulega zmniejszeniu w wyniku selektywnej
absorpcji przez cząsteczki powietrza oraz cząstki kurzu i kropelki wody w cienkich
warstwach chmur. Gruba powłoka chmur całkowicie eliminuje promieniowanie
bezpośrednie; do powierzchni Ziemi dociera wówczas tylko promieniowanie rozproszone.

2

Energia słoneczna gromadzi się w postaci energii wewnętrznej lądów i oceanów,
materiałów naturalnych i sztucznych (przez ich ogrzanie) oraz energii biomasy
wytworzonej w procesie fotosyntezy. Energia słoneczna może być bezpośrednio
przetworzona na elektryczną w fotoogniwach (energia fotowoltaiczna). Zasadniczą wadą
energii słonecznej jako źródła energii, sprawiającą trudność w jej wykorzystaniu, jest jej
małe natężenie i nieregularna dostępność związana z cyklem dobowym i rocznym oraz
zmianami klimatycznymi.
Układy energetyczne wykorzystujące jako źródło promieniowanie słoneczne, ze
względu na jego okresowość i zmienność w czasie (godziny, dni, pory roku), muszą być
dodatkowo wyposażone w układ akumulacji energii lub wykorzystywać inne źródło
energii.
Opłacalność otrzymywania energii elektrycznej z energii promieniowania słonecznego
wymaga jak największej liczby słonecznych dni w roku i małej wilgotności (para wodna
rozprasza efektywnie światło słoneczne).

3

kW/m

2

1.

górna granica
atmosfery

o

promieniowanie docierające od
Słońca

1,36

1.

atmosfera ziemska

o

promieniowanie absorbowane

o

-"- rozpraszane

o

-"- przechodzące

0,3

~ 0,1

1,0

1.

powierzchnia Ziemi o

promieniowanie odbite i rozpraszane

o

promieniowanie efektywnie
docierające do powierzchni Ziemi

0,3
0,7

Wielkość ta zdefiniowana jest dla średniej
odległości pomiędzy Ziemią, a Słońcem i wynosi
około 1366,1 Wm

-2

(tj. 1,959 cal cm

-2

min

-1

=

0,0326 cal cm

-2

s

-1

)

4

5

Transmisja wzgl

ędna

Straty
rozpraszania

Straty absorpcji poniżej linii strat
rozpraszania

94 GHz

64 GHz

22 GHz

3 GHz

UV

Vis

IR

FIR

Mikrofale

[mikrometry]

0,1

1

10

100

1000

10000

100000

0

0,5

1,0

Absorpcja promieniowania słonecznego przez atmosferę w funkcji energii

(długości fali EM)

6

Elektrownie słoneczne

Elektrownie słoneczne można podzielić według zasady działania na
heliotermiczne i helioelektryczne.
1. W elektrowniach heliotermicznych energia promieniowania słonecznego jest
zamieniana w kolektorach energii na energię cieplną, następnie w układach opartych na
obiegach cieplnych (np. obiegu Rankine’a) jest zamieniana na energię mechaniczną i z
kolei elektryczną. Stosuje się albo rozproszony układ kolektorów słonecznych, albo układ
z kolektorem centralnym.
2. W elektrowniach helioelektrycznych wykorzystuje się połączone szerego-równolegle
układy fotoogniw (ogniw słonecznych), w których następuje konwersja energii
promieniowania słonecznego bezpośrednio na energię elektryczną. Obecna sprawność
fotoogniw dostępnych na rynku wynosi, zależnie od ich konstrukcji 12 – 16%.

7

Produkcja i magazynowanie energii przez konwersję fotochemiczną ma jak się wydaje,
duże możliwości. Dzięki zanurzonemu w ciekłym elektrolicie półprzewodnikowi energia
słoneczna może być albo bezpośrednio przemieniana w energię elektryczną, albo
magazynowana jako energia chemiczna w wyniku produkcji paliwa chemicznego, zwłaszcza
wodoru. W układzie elektrochemicznym światło słoneczne zastępuje konwencjonalne źródło
energii w procesie elektrolitycznego rozkładu wody.
Każdy z tych układów można wykorzystywać jako uzupełniające źródło energii
działające tylko wtedy, gdy świeci Słońce. Układ powinien być wyposażony w urządzenia
do chwilowego magazynowania niewielkiej ilości energii (np. wystarczające na 1 godzinę
pełnej mocy wyjściowej), dzięki któremu może dostarczyć energię w czasie krótkotrwałego
zniknięcia Słońca za chmurami. System ten można również uzupełniać konwencjonalnym
układem wytwarzania energii elektrycznej, zastępującym układ słoneczny w nocy i w dni
pochmurne. Mogą istnieć również układy wyposażone w akumulatory energii o dużej
pojemności, dzięki którym możliwe jest ciągłe dostarczanie energii.

8

Elektrownia słoneczna Nellis w USA

Wieże słoneczne PS10 i PS20 koło
Sewilli w Hiszpanii
W wysokich temperaturach (ponad
2500 K) następuje termiczny rozkład
pary wodnej na wodór i tlen. Otrzymanie
tak wysokiej temperatury jest możliwe
dzięki zastosowaniu

9

Rozkład nasłonecznienia kuli ziemskiej z uwzględnieniem
wpływu atmosfery ziemskiej. Zaczernione obszary (kropki)
mogłyby pokryć całkowite światowe zapotrzebowanie na
energię pierwotną tj. 18 TW czyli 568 Eksadżuli (EJ)
rocznie),

gdyb

y zostały pokryte ogniwami o efektywności 8%.

Teoretycznie dostępna energia
źródeł odnawialnych w
porównaniu z aktualnym
światowym zapotrzebowaniem

10

Region

2006

2008

2010

2011

2012

2013

Wzrost

2013/2012

Udział

Niemcy

2899

6120

17554

25039

32643

35948

10,1%

25,7%

Chiny

80

140

800

3300

7000

18300

161,4%

13,1%

Włochy

50

458

3502

12803

16139

17600

9,1%

12,6%

Japonia

1709

2144

3618

4914

6743

13643

102,3%

9,8%

Stany

Zjednoczone

624

1169

2534

3910

7271

12022

65,3%

8,6%

Hiszpania

148

3635

4110

4472

4685

4828

3,1%

3,5%

Francja

44

186

1054

2660

3692

4632

25,5%

3,3%

Australia

70

105

571

1377

2407

3255

35,2%

2,3%

Belgia

4

108

1055

2057

2768

2983

7,8%

2,1%

Wielka

Brytania

14

23

70

976

1900

2892

52,2%

2,1%

Grecja

7

18

205

624

1536

2579

67,9%

1,8%

Indie

30

71

161

481

1176

2291

94,8%

1,6%

Czechy

1

64

1952

1959

2072

2160

4,2%

1,5%

Poniższa tabela przedstawia sumaryczną moc ogniw

fotowoltaicznych

w

poszczególnych krajach w MW :

11

W 99% składa się na nie krótkofalowe promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali
od 0,1 do 4 µm z czego 45% przypada na promieniowanie widzialne Vis (0,38÷0,76 µm),
46% stanowią promienie podczerwone IR odczuwane przez nas w postaci ciepła
(0,76÷2000 µm), a 6-8% to promieniowanie nadfioletowe UV o długości fali < 0,38 µm.
Pozostały l% promieniowania to promieniowanie EM spoza wymienionego zakresu oraz
emisja korpuskularna, w skład której wchodzą głównie protony i cząsteczki α.
Napromieniowanie całkowite to suma energii promieniowania słonecznego.

Dla Polski przyjmuje się średnią wartość 3600 MJ/m

2

w ciągu roku.

12

Natural weathering plant Arizona

13

Wysokość

Słońca

Ilość energii słonecznej docierającej do

powierzchni Ziemi

45º

55%

30º

34,5%

10º

6,5%

Ważnym wskaźnikiem określającym, jaka część promieniowania słonecznego jest
pochłaniana przez Ziemię jest albedo, czyli stosunek natężenia promieniowania
słonecznego odbitego od powierzchni Ziemi do natężenia promieniowania padającego na
tą powierzchnię.

świeży śnieg - 75-95%

zielona trawa - 26%

asfalt - 5-10%

woda - 2-6%

las liściasty - 10-20%

czarnoziem - 10%

Średnie albedo kuli ziemskiej wynosi w zależności od źródła od 30% do 49%.
Obecnie średnia roczna temperatura powierzchni Ziemi wynosi 15,0°C. Gdyby nasza
planeta była pokryta lasami jej temperatura sięgałaby 24,0°C, gdyby pokrywała ją
pustynia -13,0°C. Pokrycie całej Ziemi przez oceany spowodowałoby wzrost temperatury
do 32,0°C, gdyż wody oceanu są ciemne i mają niższe albedo, zaś gdyby całą Ziemię
pokrył lód to temperatura spadłaby do 1414(według J. Gourdeau, LaMP Clermont-
Ferrand, Francja).

14

Przetwarzanie energii solarnej

Metody:
o

Termosłoneczne (kolektory słoneczne, stawy słoneczne,

elektrownie słoneczne

)

oFotofizyczne (

fotoogniwa

)

oFotochemiczne (biomasa, etanol, metanol, olej rzepakowy, biogaz)
o

Mechaniczne wody (Młyny wodne, elektrownie wodne, elektrownie falowania mórz,

elektrownie dyfuzyjne, elektrownie prądów morskich)
o

Mechaniczne wiatru (wiatraki, pompy wodne, siłownie wiatrowe)

Metody można pogrupować w trzy podstawowe rodzaje konwersji energii słonecznej:
o

Fototermiczną (przetworzenie na ciepło)

o

Fotowoltaiczną (przetworzenie na energię elektryczną)

o

Fotochemiczną (energia wiązań chemicznych)

15

Konwersja fototermiczna polega na zamianie energii promieni słonecznych w ciepło.
Można ją jeszcze podzielić na dwa typy, pasywną i aktywną, w zależności od tego czy
wytworzone ciepło transportowane jest bez udziału dodatkowych mechanizmów zasilanych
z innych źródeł energii czy też z ich udziałem.
o Pasywny typ konwersji znajduje zastosowanie głównie w małych, indywidualnych
instalacjach, np do ogrzewania domu, gdzie różnica gęstości powietrza zimnego oraz
nagrzanego powoduje swobodny, pasywny przepływ ciepła.
o Konwersja fototermiczna aktywna znajduje zastosowanie tak w instalacjach
indywidualnych jak i przemysłowych, np do ogrzewania wody, której transport
wspomagany jest m. in. przez pompy zasilane z innych źródeł energii, przeważnie
tradycyjnych.

Granice podziału pomiędzy dwoma wymienionymi sposobami wykorzystania

konwersji termicznej są dość płynne. Z jednej strony w systemach pasywnych dopuszcza się
stosowanie pewnych elementów regulujących przepływ energii uzyskanej z promieni
słonecznych. Gdy zastosowane są w tym celu urządzenia mechaniczne można mówić o
systemach semiaktywnych. Często celowo stosuje się uzupełniające się wzajemnie w jednej
instalacji grzewczej systemy pasywne i aktywne jednocześnie. Mówi się wtedy o systemach
kombinowanych.

16

Konwersja fotowoltaiczna polega na bezpośredniej zamianie energii promieniowania
słonecznego na energię elektryczną. Odbywa się to dzięki wykorzystaniu tzw. efektu
fotowoltaicznego polegającego na powstawaniu siły elektromotorycznej w materiałach
podczas ich ekspozycji na promieniowanie EM. Tylko w ogniwach wystawionych na
promieniowanie słoneczne, efekt fotowoltaiczny jest na tyle duży, aby mógł być praktycznie
dwykorzystywany do generacji energii elektrycznej. Ogniwa słoneczne łączy się ze sobą w
moduły fotowoltaiczne, a te z kolei w systemy fotowoltaiczne.






Systemy fotowoltaiczne można podzielić na systemy podłączone do sieci trójfazowej poprzez
specjalne urządzenie zwane falownikiem oraz systemy autonomiczne zasilające bezpośrednio
urządzenia prądu stałego, z wykorzystaniem okresowego magazynowania energii w
akumulatorach elektrochemicznych.
Klasyfikacja powyższa nie obejmuje słonecznych systemów z koncentratorami słonecznymi
oraz systemów dużej mocy wykorzystujące heliostaty stosowane na świecie w elektrowniach,
elektrociepłowniami i piecach słonecznych. Urządzenia te wykorzystują promieniowanie
bezpośrednie. W Polsce promieniowanie to stanowi w zależności od pory roku 25 -50%
promieniowania całkowitego. Znaczenie praktyczne tych technologii dla naszego kraju jest
marginalne.

17

Drewno w postaci kawałkowej, rozdrobnionej (zrębków, ścinków, wiórów, trocin, pyłu
drzewnego) oraz skompaktowanej (brykietów, peletów). Słoma i pozostałe biopaliwa z
roślin nie-zdrewniałych są wykorzystywane w postaci sprasowanych kostek i balotów,
sieczki jak też brykietów i peletów.

Korzyści z energetycznego wykorzystania biomasy
Korzyści inwestora to:
•wytworzenie energii tanim kosztem,
•redukcja opłat za korzystanie ze środowiska,
•efektywne zagospodarowanie bioodpadów (bez konieczności ich utylizacji),
•możliwość uzyskania pomocy finansowej z funduszy ekologicznych.

Korzyści globalne wiążą się z obniżeniem ujemnego wpływu na środowisko
wynikającego z zastosowania paliw kopalnych (emisja zanieczyszczeń, powstawanie
odpadów, degradacja gleb i krajobrazu), stanowią szansę zwiększenia przychodów dla
rolnictwa, gospodarki leśnej czy sadownictwa oraz stworzenia nowych miejsc pracy w
sektorze pozyskiwania i przygotowania biopaliow.
W warunkach polskich, w najbliższej perspektywie można spodziewać się, znacznego
wzrostu zainteresowania, wykorzystaniem biopaliw z drewna i słomy. Wykorzystanie
osadów ściekowych i makulatury jest marginalne. Naturalnym kierunkiem rozwoju
wykorzystania biopaliw z drewna i słomy jest i będzie produkcja energii cieplnej. W
dłuższej perspektywie przewiduje się wykorzystanie biopaliw stałych w instalacjach
kogeneracji ciepła i elektryczności (wytwarzania ciepła i elektryczności w skojarzeniu).

18

Metoda fotochemiczna to konwersja energii promieniowania słonecznego na energię
chemiczną. Jak dotąd na szeroką skalę nie jest wykorzystywana w technice, ale zachodzi w
organizmach żywych i nosi nazwę

fotosyntezy

. Wydajność energetyczna tego procesu

wynosi 19–34%, w przeliczeniu na energię jaka jest gromadzona w roślinach (ok. 1%),
jednak istnieją

ogniwa fotoelektrochemiczne

dysocjujące

wodę

pod wpływem światła

słonecznego.

19

Zasilany energią słoneczną

Tramwaj

Wodny

na

Brdzie

w centrum

Bydgoszczy

Zastosowanie ogniw
fotowoltaicznych do zasilania
budynku

Metoda fotochemiczna nie znajduje obecnie szerokiego zastosowania w energetyce, ale
jest wykorzystywana przez organizmy żywe i nosi nazwę fotosyntezy. Dzięki fotosyntezie
energia promieni słonecznych jest akumulowana w biomasie, która następnie w procesie
spalania wydziela ciepło. Ciepło można wówczas przekształcić w energię elektryczną.

ENERGIA BIOMASY

Charakterystyka
Biopaliwa, ze względu na stan skupienia podzielić można na stałe, płynne oraz biogaz
występujący w postaci gazowej. Biopaliwa stałe używane mogą być na cele energetyczne
w procesach bezpośredniego spalania, gazyfikacji oraz pyrolizy w postaci:
•drewna i odpadów drzewnych (w tym zrębków z szybko-rosnących gatunków
drzewiastych tj.: wierzba, topola)
•słomy jak i ziarna (zbóż, rzepaku)
•słomy upraw specjalnych roślin energetycznych z rodziny Miscanthus, Topinambur itp.
•osadów ściekowych,
•makulatury,
•szeregu innych odpadów roślinnych powstających na etapach uprawy i pozyskania jak też
przetwarzania przemysłowego produktów (siana, ostatek kukurydzy, trzciny cukrowej i
bagiennej, łusek oliwek, korzeni, pozostałości przerobu owoców itp.)
Różnorodność materiału wyjściowego i konieczność dostosowania technologii oraz mocy
powoduje, iż biopaliwa wykorzystywane są w rożnej postaci.

20

Zasoby energii słonecznej w Polsce
Z punktu widzenia wykorzystania energii promieniowania słonecznego w kolektorach
płaskich najistotniejszymi parametrami są roczne wartości nasłonecznienia (insolacji) tj.
ilość energii słonecznej padającej na jednostkę powierzchni w określonym czasie. Rozkład
sum nasłonecznienia na jednostkę powierzchni poziomej wg Instytutu Meteorologii i
Gospodarki Wodnej. Roczna gęstość promieniowania słonecznego w Polsce na płaszczyznę
poziomą waha się w granicach 950 - 1250 kWh/m

2

, natomiast średnie nasłonecznienie

wynosi 1600 godzin na rok

.

Około 80% całkowitej rocznej sumy nasłonecznienia
przypada na sześć miesięcy sezonu wiosenno-
letniego, od początku kwietnia do końca września,
przy czym czas operacji słonecznej w lecie wydłuża
się do 16 godz/dzień, natomiast w zimie skraca się do
8 godzin dziennie.

Rejon

Rok

(I-XII)

Półrocze

letnie

(IV-IX)

Sezon

letni

(VI-VIII)

Półrocze

zimowe

(X-III)

Pas nadmorski

1076

881

497

195

Wschodnia część Polski

1081

821

461

260

Centralna część Polski

985

785

449

200

21

W rzeczywistych warunkach terenowych, wskutek lokalnego zanieczyszczenia atmosfery i
występowania przeszkód terenowych, rzeczywiste warunki nasłonecznienia mogą odbiegać
od podanych. Innym parametrem, decydującym o możliwościach wykorzystania energii
promieniowania słonecznego są średnioroczne sumy promieniowania słonecznego.
Wartości godzin nasłonecznienia (ilości godzin trwania promieniowania słonecznego w
ciągu roku) dla Polski wg IMGiW

Potencjał kolektorów słonecznych
w Polsce do produkcji ciepłej wody
użytkowej wynosi 24 PJ.
Potencjał kolektorów słonecznych
do suszenia płodów rolnych sięga
21 PJ.

22

23