ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

1 |

S t r o n a

1. Biblia – przypowieści



Przypowieść - (parabola) opowieść o charakterze pouczającym, zawierająca znaczenie
dosłowne oraz metaforyczne. Pokazuje jak powinien postępować człowiek;



Przypowieść o synu marnotrawnym

o Pewien ojciec miał dwóch synów. Jeden z nich upomniał się o swoją część majątku i

opuścił dom rodzinny. Stracił pieniądze żyjąc beztrosko i bawiąc się. Tymczasem w
kraju, gdzie żył, nastał głód, a on sam został świniopasem. Marzył by dostać trochę
karmy dla świń, bo tak był głodny. Ostatecznie postanowił powrócić do domu ojca i
prosić go, by mu dał posadę sługi u siebie. Ale kiedy się tam zjawił, ojciec przyjął go
ze łzami radości w oczach. Wyprawił na jego cześć ucztę.

o Jak każda przypowieść, również ta zawiera obok dosłownej, warstwę symboliczną.

Ojciec jest tu symbolem kochającego i miłosiernego Boga, a syn grzesznika, który
zawsze może się nawrócić.



Przypowieść o siewcy

o Pewien człowiek wyszedł siać. Ziarna padały w różne miejsca: na skałę, na drogę, na

piasek, na żyzną rolę. W zależności od tego ziarna wydały różny plon.

o Warstwa symboliczna przypowieści dotyczy reakcji ludzi na Słowo Boże. Jedni

przyjmują je chętnie i "wydają plon" - żyją pobożnie, inni je odrzucają.



Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie

o Pewien człowiek został obrabowany i ciężko pobity. Leżał na skraju drogi. Minęli go

kapłan i pracownik świątyni, ale mu nie pomogli. Później przechodził Samarytanin
(narodowość lekceważona przez Żydów), który nie tylko pomógł poszkodowanemu,
opatrując jego rany, ale zawiózł go do gospody i zapłacił za jego pobyt.

o W warstwie symbolicznej przypowieść ta dotyczy miłości bliźniego, którym powinien

być dla chrześcijanina każdy człowiek.



Przypowieść o robotnikach w winnicy

o Pewien człowiek wynajął ludzi do pracy w winnicy. Zrobił to rano, w południe i pod

wieczór. Kiedy przyszło do zapłaty, wszyscy otrzymali jednakowe wynagrodzenie.
wtedy ci, którzy pracowali od rana zaczęli zgłaszać swoje pretensje, twierdząc, że
pracowali najdłużej, a dostali tyle pieniędzy, ile ci, którzy pracowali tylko kilka godzin.
Gospodarz odrzekł im na to, że otrzymali tyle, na ile się zgodzili, podejmując pracę.

o Sens symboliczny tej przypowieści: Bóg kocha wszystkich ludzi tak samo i za pobożne

życie wynagrodzi wszystkich tak samo.



Uniwersalizm przypowieści

o Przypowieści są uniwarsalne, ponieważ dotykają problematykę, która nie zmieniła się

pomimo upływu czasu. Treść większości przypowieści ma charakter symboliczny a
świat w nich przedstawiony jest uproszczony i schematyczny, co pozwala na
odniesienia do dzisiejszego świata i problemów moralnych, społecznych itd.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

2 |

S t r o n a

2

.

Przesłanie ksiąg mądrościowych w Biblii i ich przynależność



Księga Hioba (ST)

o Temat: Księga podejmuje odwieczny problem cierpienia. Opowiada o dobrym

człowieku, Hiobie, który mimo iż stracił cały dorobek życia, to jednak zachował wiarę
w Boga.

o Przesłanie: Losy Hioba pokazują, że przyjmowane z pokorą cierpienie może służyć

pięknym rzeczom. Okazuje się, że ktoś, kto ma czyste sumienie i wie, że nie popełnił
żadnego grzechu, nie musi się niczego obawiać, a jedynie czekać na odmianę losu.
Postawa, jaką przyjął Hiob, jest godna naśladowania.



Księga Koheleta (ST)

o Temat: Księga Koheleta czyli Eklezjastesa, podobnie jak Księga Hioba, podejmuje

ponadczasowe pytanie: dlaczego życie wydaje się tak bezcelowe?

o Przesłanie: Wszystko co otacza człowieka na ziemi jest niczym, jest zwykłą marnością.

Dzieje się tak, bowiem w obliczu Boga wszystkie doczesne wartości stają się nic nie
znaczącymi drobiazgami, za którymi nie warto nawet się oglądać.



Pieśń nad pieśniami (ST)

o Temat: dialog kochanków, którzy gubią się i odnajdują, nawołują i przekomarzają,

ciągle jakby w poszukiwaniu siebie, w wymijaniu się w tęsknocie.

o Przesłanie: Bóg ma nieograniczoną miłość do człowieka; Miłość jest ciągłym

poszukiwaniem, wędrówką.



Hymn o miłości św. Pawła (NT)

o Temat: Jest to pieśń pochwalna, jak również próba wytłumaczenia, czym jest miłość,

poprzez wyliczenie jej cech.

o Przesłanie: Miłość to najdoskonalsze z uczuć, to najlepsza droga w życiu człowieka –

droga do Boga. Odpowiada na pytanie jak powinno postępować się z miłością.

3

.

Apokalipsa św. Jana



Cechy gatunku:

o Jawność osoby narratora, przez którego przemawia Bóg;
o Zapowiedzi rychłej interwencji Boga;
o Niejasny, symboliczny język i wizyjność obrazowania;
o Liczne alegorie, wypowiedź prorocza.



Styl prorocki:

o Często spotykamy krótkie, rytmiczne wypowiedzi, wprowadzane

charakterystycznymi formułami, np.: wyrocznia Pana, słuchajcie Pana, to mówi Pan

o Wypowiedzi przybierają postać groźby, napomnienia, karcącej mowy. Prorocy

posługują się także formami poetyckimi: lamentacją, pieśnią pochwalną itd.

o Szyk przestawny
o Częste rozpoczynanie zdań od spójnika „i”



Symbolika:

o ALFA I OMEGA – symbol Chrystusa. Skrót drogi człowieka od Edenu do Sądu

Ostatecznego.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

3 |

S t r o n a

o BABILON – symbol zła, nierządu i rozpusty (przeciwstawiony Nowemu Jeruzalem).
o BARANEK – symbol Chrystusa, przypominający, o tym, że został on złożony w ofierze.

Baranek apokaliptyczny ma siedem oczu.

o BESTIA – oznaczona symbolem 666, przypomina trochę leoparda, niedźwiedzia i lwa.

Staje do walki zamiast Smoka.

o CZTERECH JEŹDŹCÓW – Chrystus zwycięzca na koniu białym, Wojna na rydzym, Głód

na karym, a Śmierć na bladym.

o CZTERY ZWIERZĘTA – skrzydlate stworzenia oznaczające kolejnych ewangelistów.
o GWIAZDA PIOŁUN – spada z nieba na dźwięk trąby trzeciego anioła, by zatruć

wszystkie wody.

o KLUCZ DAWIDA – symbol władzy. W interpretacji alegorycznej – krzyż.
o KOBIETA ODZIANA W SŁOŃCE – stoi na księżycu, a wokół głowy ma wieniec z gwiazd

dwunastu. To symbol Matki Boskiej albo triumfującego Kościoła.

o NOWE JERUZALEM – miasto przeznaczone dla zbawionych, stępuje z nieba, posiada

dwanaście bram, po trzy na każdą stronę świata.

o SIEDEM – to najważniejsza z cyfr Apokalipsy, mamy tam siedem duchów, siedem

pieczęci, siedem trąb, siedmiu aniołów, siedem lamp ognistych. Ta cyfra dotyczy
wszystkiego, co boskie, święte, dostępne dla wybranych.

o SMOK – siedmiogłowy, ziejący ogniem, jest utożsamiany z wężem-szatanem

4

.

Motywy biblijne oraz antyczne i ich obecność w późniejszych epokach



Motyw trojański

o Nawiązania do mitu trojańskiego znajdujemy w utworze Jana Kochanowskiego

"Odprawa posłów greckich". Mit ten jest alegorią sytuacji panującej w
Rzeczpospolitej doby Jana Kochanowskiego. W utworze Troja jest przenośnią
Rzeczpospolitej; król Priam i jego chwiejność w podejmowaniu decyzji wykazuje
podobieństwo do króla Zygmunta Augusta oraz Rada Królewska obraduje na
podobieństwo polskiego sejmu. Kochanowski przez pryzmat mitu trojańskiego chciał
prze-strzec współczesnych mu rodaków przed błędami politycznymi, jakie mogłyby
doprowadzić (i do-prowadziły) do upadku naszej ojczyzny.



Motyw Prometeusza (prometeizm)

o Motyw ten pochodzi z mitu o Prometeuszu. Ulepił on człowieka z gliny i łez.

Opiekował się ludźmi, dla nich to wykradł ogień z Olimpu. Za co Dzeus zesłał
nieszczęścia i troski na ludzi.. Prometeusz zemścił się za co Dzeus, go ukarał
przywiązując go do skał Kaukazu. Prometeusz jawi się w literaturze jako buntownik i
osoba, która poświęca się dla innych.

o Dziady część III - Adam Mickiewicz

 dokładnie chodzi o Wielką Improwizację, znajduję się ona w II scenie, kiedy

to Konrad jest sam w celi i prowadzi monolog z Bogiem

 Konrad chce poznać przeszłości i przyszłość, żąda od Boga władzy nad

duszami, aby mógł uratować kraj, wyzywa Boga na pojedynek, stawia siebie

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

4 |

S t r o n a

na równi z Bogiem, utożsamia się z narodem („Ja i ojczyzna to jedno./
Nazywam się Milijon – bo za milijony/ Kocham i cierpię katusze”), chce
powiedzieć ze Bóg jest carem, lecz mówi to za niego szatan

 Konrad ma poczucie wyższości nad innymi ludźmi i jest ponad nimi
 Sprzeciwia się Bogu jak Prometeusz w imię miłości dla całego narodu,

buntuje się przeciwko religii i rządom

o Dies Irae - Jan Kasprowicz

 jest to Młodo Polski hymn, który przedstawiony jest powyżej, przy

omawianiu motywu Apokalipsy

 postacią o cechach Prometejskich jest w tym utworze Adam, prosi on Boga o

litość, lecz Bóg jest głuchy i nieporuszony, Adam buntuje się przeciwko Bogu,
swój przeciw demonstruje bluźniąc, staje po stronie ludzi, poświęca się dla
nich, uważa on ze to Bóg jest winny grzesznej naturze człowieka bo to on go
stworzył, a wiec Bóg też stworzył zło

o Siłaczka - Stefan Żeromski

 jest to jedno z Młodo Polskich opowiadań Stefana Żeromskiego, utrzymane

w tradycji pozytywistycznych.

 opowiada historię Pawła Obareckiego, który jako młody lekarz przybywa do

małego miasteczka, gdy po jakimś czasie spotyka swoja dawno miłość na łożu
śmierci przypomina sobie wszystkie dawne idee których zaciekle bronił

 Stanisława jest to osobą wierną swoim ideałom, nie podała się jak Paweł, nie

miała dużo, żyła w nędzy i całkowicie poświęcała się pracy, była nauczycielką
i pomagała ludziom

 pomagając ludziom poświęca własne zdrowie, a potem życie, wciąż wierna

swym przekonaniom



Motyw Ikara i Dedala

o Ten Mitologiczny motyw wywodzi się z mitu o Dedalu i Ikarze. Dedal był rzeźbiarzem i

wynalazca, mieszkał w Atenach na dworze króla Minosa. Tęsknił za Sycylią, król nie
pozwolił Dedalowi wrócić. Więc ten skleił woskiem ptasie pióra dla siebie i Ikara.
Przestrzegła Dedal swego syna Ikara by za wysoko nie leciał ani za nisko bo słońce
stopi wosk. Syn nie posłuchał ojca i zleciał na wyspę odtąd zwana Ikarią

o Oda do Młodości - Adam Mickiewicz

 utwór napisany w epoce romantyzmu, został wydany w pierwszym tomie

poezji Mickiewicza

 podzielny na trzy części. W pierwszej dzieli świat na dwie części, mamy sferę

góry i doły. Młodzi (romantycy) na górze, a starzy (klasycy) na dole

 romantycy wznoszą się ponad przeciętność, pragną równości, zmian, są

irracjonalistami, kierują się uczuciem, ideałami i marzeniami

 klasycy są pozbawieni sfery duchowej, żyją w szarym, martwym świecie,

racjonalnie wierzą w to co widza, nie są otwarci na zmiany

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

5 |

S t r o n a

 w drugiej części jest mowa o tym, aby się połączyć się razem i walczyć z

klasykami o nowy świat, młodzi chcą to osiągnąć na drodze rewolucji, chcą
gwałtownych zmian. Trzecia cześć tyczy się stworzenia nowego świata przez
młodych

 mamy to wyraźne nawiązanie do motywu o Dedalu i Ikarze. Starzy,

konserwatyści są porównani do Dedala, do osoby trzeźwo myślącej, twardo
stąpającej po ziemi. A młodzi to Ikar, romantycy, którzy chcą zmian, kierują
się uczuciem, są marzycielami.

o Ikar - Jarosław Iwaszkiewicz

 opowiadanie współczesne, którego akcja rozgrywa się w okupowanej

Warszawie, podczas II wojny światowej. Narrator opowiada o chłopcu
Michasiu, który czytając książkę wtargnął nieostrożnie na jezdnie. Niestety
nadjechał wóz gestapo. Prawdopodobnie chłopca zabito.

 Michaś jest współczesnym Ikarem, który zapomniał ze nie może za wysoko

latać, dał się ponieść uczuciu wolności. Michaś zapomniał o gestapowcach i
czytał książkę, której nie wolno było posiadać. Dał się ponieść uczuciu
swobody, myślał że nic mu nie grozi.

o Wciąż o Ikarach głoszą choć doleciał Dedal - Ernest Bryl

 jest to utwór nawiązujący do obrazu „Upadek Ikara” autorstwa Breughela
 twierdza się że większość ludzi niepotrzebnie podziwia Ikara, bo to Dedal był

bohaterem

 podmiot liryczny podchodzi do Ikara lekceważąco, szanuje za to Dedala, który

kieruje się rozsądkiem i logika aby osiągnąć swój cel

 podmiot liryczny zwraca uwagę na to , że jesteśmy zapatrzeni w swoje

marzenia, zamiast racjonalnie spojrzeć na świat, uważa ze realiści nie są
lubiani

 autor, przenosi mit do realiów współczesnych, i udowadnia jego

ponadczasowość



Motyw Syzyfa

o Pojawił się w micie o Syzyfie. Oszukał on Hadesa i znalazł sposób by wrócić do

żywych. Gdy bogowie dowiedzieli się o jego podstępie skazali go na karę: wtaczania
ogromnego kamienia pod górę, leczy gdy już jest przy samym szczycie góry kamień
się obsuwa i Syzyf musi zaczynać od początku.

o Siłaczka - Stefan Żeromski

 utwór omawiany powyżej
 Syzyfem w tym utworze jest Stanisława Bozowska, która po studiach

medycznych stała się społecznikiem, wcielała w życie hasła pozytywistów
prace u podstaw i prace organiczna, nauczała na wsi dzieci, próbując
wykształcić tamtejszych ludzi, lecz po jej śmierci wszyscy zapominają o niej i
o nauce

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

6 |

S t r o n a

 jej ciężka praca okazuje się bezcelowa, na marne się starał i wierzyła w

głoszone hasła, ponieważ prosty lud nie rozumie jej wysiłku i poświęcenia

o Ludzie Bezdomni - Stefan Żeromski

 jest to przełomowy utwór dla Żeromskiego, ugruntował on pozycje pisarza
 powieść opowiada historie Tomasza Judyma, młodego lekarza, który za swe

posłannictwo uważa pomoc ludziom ubogim, jest wrażliwy na ludzka nie
dolę. Samotnie walczy o poprawę warunków życia najbiedniejszych

 główny bohater jest porównany do Syzyfa ze względu na trud mozolnej

pracy, na swej drodze napotyka wiele przeszkód, odnosi porażki ale brnie by
dotrzeć do celu

 Judym ma cechy charakteru Syzyfa, łatwo się nie podaje, nie rezygnuje mimo

przeciwności losu



Motyw Apokalipsy

o Słowo apokalipsa (z gr apokalipsis) oznacza odsłonięcie, objawienie. Jest to ostatnia

księga biblii opisująca koniec świata i sąd ostateczny. Została napisane przez jednego
z ewangelistów św Jana, na którego Bóg zesłał wizje.

o Nie Boska Komedia - Zygmunt Krasiński

 utwór napisany w epoce renesansu, w odróżnieniu do innych dzieł w tej

epoce które poruszają sprawy niepodległościowe, utwór ten porusza
problematykę społeczną

 bohaterem jest hrabia Henryk, który marzy by stać się poetą, lecz nie umie

on odróżnić prawdy od kłamstwa. Uwiedziony przez ducha zapomina o
rodzinie, co powoduje śmierć jego żony. Jego syn Orcio okazuje się być
prawdziwym poetą, który traci wzrok.

 kierujący się szlachetnymi intencjami Henryk ponosi nie tylko śmierć fizyczna

ale i duchową, skazany zostaje na wieczne potępienie

 klęska arystokracji w bezpośrednim starciu z rewolucjonistami jest dowodem

na to, że klasa ta skazana jest na zagładę, a nowa władza wprowadzona przez
rewolucjonistów zapowiada totalna destrukcje

 rewolucja ukazana w tym dziele jest nieuchronna i nieunikniona, prowadzi

świat do katastrofy , utwór kończy się wizją zwycięskiego Chrystusa,
będącego znakiem boskiej ingerencji w sprawy świata („Galilejczyku,
zwyciężyłeś”)

o Dies Irae - Jan Kasprowicz

 jest to hymn, powstały w epoce Młodej Polski, tytuł oznacza dzień gniewu

czyli Sądu Ostatecznego.

 tematem hymnu jest koniec świata i sąd ostateczny czyli Apokalipsa
 obraz końca świata napawa grozą, jest przerażający, świat obraca się w

chaos, rzekami płynie krew, dokonuje się dzieło zniszczenia, mieszają się
żywioły, z grobów powstają zmarli wszystkich czasów, przyłączają się do
żywych i idą na spęd

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

7 |

S t r o n a

 ludzi są bezradni, spanikowani, samolubni, nadal grzeszą
 Bóg jest bezwzględny i niewzruszony, obojętny jest mu los ludzki (Bóg Jahwe

ST, Bóg surowy, niemiłosierny ale sprawiedliwy)

 Apokalipsa według Kasprowicza składa się tylko z katastrofy i z Sądu

Ostatecznego, dalej już nie ma Nowego Jeruzalem



Motyw winy i kary

o Po raz pierwszy motyw ten pojawiła się w Księdze Rodzaju (ST). Pierwsi ludzie na

Ziemi, Adam i Ewa, stworzenie przez Boga żyli w raju, gdzie mieli wszystkiego pod
dostatkiem. Bóg jedynie zakazał im zrywania owoców z drzewa poznania dobra i zła.
Lecz kobieta złamała ten zakaz i skuszona przez węża zerwało jabłko i poczęstowała
nim Adama. Złamali jedyny zakaz, za co Pan ich pokarał i wyrzucił ich z raju.

o Hamlet - William Szekspir

 utwór napisany(w renesansie) przez wybitnego angielskiego pisarza, służył

królowej Elżbiecie pisząc wspaniałe sztuki teatralne w tym Hamleta.

 dramat ten opowiada historie, która ma miejsce na zamku króla Danii,

opowiada o przeżyciach księcia Hamleta po śmierci jego ojca (króla), wszyscy
na dworze knują spiski, każdy chce tam każdego zabić, z tej strasznej
plątaniny w ostatniej scenie pojawia się kara. Wszyscy Ci co zasłużyli giną .

 w tym utworze wyraźnie widać, kary za grzechy. Los nie szczędził nikogo,

wszyscy którzy zasłużyli zostali ukarani. Wszystkie zbrodnie wyszły na jaw,
stawało się nawet tak że winowajcy gineli od własnej broni. Chęć władzy
zemsty i pożądania zostały ukarane.

o Lilie - Adam Mickiewicz

 utwór ten pochodzi z cyklu „Ballady i romanse” , datę wydania tego cyklu

uznaję się za początek epoki romantyzmu w Polsce

 ballada ta opowiada historie pewnej kobiety, która zdradziła męża podczas

jego nieobecności, ze strachu przed kara zabija go. Na jego grobie sadzi lilie.
Po jakimś czasie o rękę wdowy starają się bracia zmarłego. Maja upleść
wianki i przynieść na ołtarz, którego lepszy za tego wyjdzie. Wianki były z
kwiatów które rosły na grobie zmarłego. Do cerkwi przybywa upiór zmarłego
i sprawia ze cerkiew się zapada.

 od kary nigdy nie można uciec, prędzej czy później będzie ona wymierzona,

ukaranie Braci za nie poszanowanie śmierci brata

 zostały tu złamane surowe zasady moralne „nie ma zbrodni bez kary”

o Zbrodnia i Kara - Fiodor Dostojewski

 utwór napisany w okresie pozytywizmu, powieść ta jest realistyczna i

pochodzi z Rosji gdzie w okresie pozytywizmu tworzyło najwięcej realistów

 książka opowiada historie Raskolnikowa, który zabija dla pieniędzy, żył w

biedzie i na utrzymaniu matki i siostry.

 uważał ze jego zbrodnia jest doskonała, ze wszystko idealnie zaplanował, i

nikt nigdy się niczego nie domyśli, miał zbyt słaba psychikę, która nie

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

8 |

S t r o n a

uciągnęła tak wielkiego ciężaru, bohater wciąż myślał o swym czynie, i to go
właśnie zgubiło

 jego zbrodnia wychodzi na jaw, on sam przeżywa moralne katusze, jego

sumienie go straszliwie dręczy, nie może się z nim pogodzić

 kara dla niego jest zesłanie na Sybir, moim zdaniem gorsza kara dla niego są

wyrzuty sumienia, które będą go dręczyć do końca życia, upadły jego morale,
i idee.



Motyw Vanitas

o Vanitas, czyli inaczej motyw marności (łac. „Vanitas vanitatum et on mia vanitas”)

znaczy: Marność nad marnościami wszystko marność). Jest to motyw mający swoje
źródło w Księdze Koheleta (ST), która należy do ksiąg mądrościowych. Dotyczy
pesymistycznego obrazu człowieka, istoty kruchej i przemijającej.

o Rozmowa Mistrza Policarpa ze Śmiercią

 utwór jest napisany prze anonimowego autora, jest to najdłuższy polski

wiersz średniowieczny, charakter moralizatorski

 utwór przedstawia spotkanie i rozmowę Mistrza ze śmiercią ukazaną jako

kobieta, opis jest z elementami turpizmu (z oczu krew ,nie ma ust, same
żebra) ukazana w dosadny sposób by ludzie się jej bali, by pamiętali o śmierci
– memento mori-

 śmierć mówi ze przed nią nikt się nie uchroni nawet źli księża nie będzie

zważała na status społeczny, będzie karała ludzi złych i grzesznych

 wszyscy podlegają śmierci, ale powinni się jej bać ludzie którzy czynią zło
 człowiek przemija i jest sadzony za swoje czyny, wobec śmierci jest marny,

musi się jej podać, nie może się jej sprzeciwić.

o Bakczysaraj - Adam Mickiewicz

 utwór należy do cyklu sonetów zwanych „Sonety Krymskie”, napisał je

Mickiewicz podczas emigracji, na której odwiedził min. Półwysep Krymski.

 Bakczysaraj to miasto, które dawniej tętniło życiem, było ośrodkiem potencji,

teraz jest ruiną

 miejsce mieszkańców dawniej tam żyjących zajęła przyroda, która jest

wieczna, nieśmiertelna i władcza

 człowiek wobec potęgi natury jest marny , kruchy, mały bezsilny



Motyw cierpienia

o Adam Mickiewicz w III cz. "Dziadów" ukazuje mesjanizm jednostkowy, gdzie

Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra"
określono jako "czterdzieści i cztery". Ukazuje również mesjanizm narodowy, który
polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w sprawie zbawienia świata,
wyzwolenia go spod ucisku, niewoli i tyranii. Polska jawi się jako "Chrystus narodów",
a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

9 |

S t r o n a

o W utworze tym (Dziady) pojawia się również kolejny motyw jakim jest cierpienie

(Księga Hioba), które do-tyczy narodu polskiego pod zaborami ,a przede wszystkim
młodzieży polskiej, która była wywożona, przesłuchiwana i więziona.

o Jednak w literaturze cierpienie przybiera różne formy. W "Cierpieniach młodego

Wertera" J. W. Goethego cierpienie spowodowane jest miłością do Lotty, która ma
już narzeczonego i nie zwraca uwagi na Wertera. Ból z tego powodu doprowadza do
samobójstwa bohatera.

o Tragiczna jest również miłość Gustawa i Pasterki z IV cz. "Dziadów" Adama

Mickiewicza. Przyczyną cierpienia jest pochodzenie z różnych klas społecznych ,a co
się za tym wiąże kochankowie nie mogą się pobrać.

o Drugą formą cierpienia jest tęsknota za ojczyzną tak dobrze uchwycona w "Hymnie

(Smutno mi Boże)" Juliusza Słowackiego oraz w "Mojej piosence II" Cypriana Kamila
Norwida.



Motyw genezyjski

o Pieśń XIX, Pieśń XXV Jan Kochanowski- nawiązanie do toposu stworzenia świata ma

charakter argumentacyjny i podkreśla walory artystyczne pieśni.

o Oda do młodości - Adam Mickiewicz
o Słońce - Czesław Miłosz
o Motyw genezyjski, czyli motyw stworzenia świata według Księgi Genesis. To kolejny

motyw biblijny.



Motyw pasyjny

o Bogurodzica
o Stabat Mater
o To co wyróżnia pieśni typu Stabat Mater to perspektywa ukazania wątku pasyjnego.

Śmierć Jezusa jest przedmiotem wielu rozważań, nie tylko o charakterze literackim.
Jest to przede wszystkim fakt ewangeliczny, na podstawie którego powstały liczne
artystyczne opracowania. Dla tekstów maryjnych charakterystyczna jest właśnie
perspektywa męki pasyjnej ukazanej z punktu widzenia matki. Ona jest
współcierpiącym bohaterem zdarzeń i ich komentatorem dla odbiorców.

o Taka perspektywa i takie ukazanie Matki Boskiej w chwili cierpienie i największej

słabości, pozwala zburzyć dystans między nią a człowiekiem. W przeciwieństwie do
wizerunku z "Bogurodzicy" Maryja nie jest monumentalną i nieco abstrakcyjną
postacią, wywyższoną przez Boga. Nie ma tu tej milczącej surowości, przeciwnie,
ludzie zostają tu postawieni w roli biernych słuchaczy.



Motyw Arkadii

o Arkadia to starożytna nazwa krainy geograficznej położonej w Grecji, w środkowej

części Peloponezu. Arkadia symbolizuje miejsce wiecznej szczęśliwości.

o Mikołaj Rej - Żywot człowieka poćciwego

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

10 |

S t r o n a

 Utwór to apoteoza życia na wsi. Praca nie jest wysiłkiem, lecz przyjemnością .

Wielką radość sprawia człowiekowi zespolenie z naturą oraz korzystanie z
jej bogactw.

o Jan Kochanowski - Pieśń Świętojańska o Sobótce

 Utwór głosi pochwałę życia na wsi, gdzie człowiek wiedzie uczciwe i

szczęśliwe życie. Obraz sadów pełnych owoców, pasiek ociekających
miodem, mnóstwo ryb w rzece – to dowód obfitości i dostatku.

o Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz

 Utraconą Arkadię – „kraj lat dziecinnych” – ukazuje Adam Mickiewicz w

narodowej epopei „Pan Tadeusz”. Jest nim w dziele poety zakątek Litwy –
Soplicowo. To miejsce odizolowane od wielkiego i hałaśliwego świata,
otoczone malowniczym, urokliwym krajobrazem- pola, sady, łąki, lasy,
puszcza, rzeka itd.

o Bolesław Prus – Lalka

 Życie tej warstwy społecznej ukazane zostało w pozytywistycznej powieści

realistycznej – „Lalce” Bolesława Prusa. Codzienność tu ukazana
pozbawiona zostaje wszystkiego co zwykłe i prozaiczne, a porównana
do „wiecznego święta”. Na arkadyjskość owej egzystencji składały się
zajęcia beztroskie i przyjemne: przyjęcia, spacery, wizyty w teatrze, bale
i koncerty. Arystokracja pogrążona w całkowitej bezczynności, oddana
bez reszty lenistwu żyje z dnia na dzień – szczęśliwie, radośnie,
rozkoszują c się własnym próżniactwem.

o Stanisław Wyspiański – Wesele

 Tęsknota za Arkadią pojawiła się również w Młodej Polsce. Przesyt

pesymizmu wywołany schyłkowymi nastrojami doprowadził do
poszukiwania nowych wartości i miejsc pozwalających zapomnieć o
katastrofizmie. Znowu wieś stała się miejscem, gdzie sflustrowany dekadent
mógł znaleźć ukojenie dla swej skołatanej duszy. Ową tęsknotę za wsią –
oazą spokoju i harmonii , jedności z naturą – ukazuje Stanisław Wyspiański
w „Weselu” Wieś jawi się tutaj jako miejsce niemalże arkadyjskie – wolne
od pustki i obłudy dekadentyzmu.



Motyw Demeter (matki)

o ”Lament świętokrzyski” - Matka Boska, bezsilnie patrząca na kaźń Jezusa,

rozpaczająca pod krzyżem, jest w tym średniowiecznym wierszu przede wszystkim
kochającą matką, której przyszło utracić syna. Jej matczyna miłość ma wymiar
głęboko ludzki, Maria czuje się jedną z wielu kobiet, których spotkała podobna
tragedia.

o ”Bogurodzica” - autor przedstawia matkę Chrystusa jako błogosławioną wybrankę

Boga. Jest ona jednak bliska ludziom i pośredniczy między nimi a Bogiem.

o ”Nie-Boska komedia” - Zygmunt Krasiński jedną z bohaterek czyni Marię, żonę

hrabiego Henryka i matkę Orcia, Jest ona kobietą nieszczęśliwa w małżeństwie.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

11 |

S t r o n a

Kocha męża, ale nie jest przez niego kochana. Podobnym uczuciem darzy syna,
jednak zdaje sobie sprawę z tego, jaki czeka go los - sama mu go zgotowała, stawiając
miłość męża ponad interesem dziecka.

o ”Do Matki Polki” - Adam Mickiewicz swój wiersz kieruje do polskich matek. Twierdzi,

że niewola w kraju powoduje, że dzieci od małego powinny być przyzwyczajane do
bólu, pracy i wczesnej, męczeńskiej śmierci. Szczególnie trudna jest rola matki, która
musi wskazywać nie piękno, a okrucieństwo świata. Musi uczyć pogardy, a nie
miłości.

o ”Balladyna” - J. Słowacki opisując losy morderczyni – Balladyny, przedstawia obraz jej

matki – skromnej wdowy mieszkającej w leśnej chacie. Kidy Balladyna przenosi się do
zamku Kirkora, wstydząc się matki zabrania jej opuszczać komnaty. Ta jednak nie
przestaje jej kochać. Umiera na torturach, nie wypowiadając imienia wyrodnej córki.



Motyw Stabat Mater Dolorosa

o Motyw ten, wywodzi się z Biblii, a konkretnie z Ewangelii wg św. Jana. Jest to obraz

cierpiącej matki stojącej pod krzyżem swojego syna. wiele nawiązań i wykorzystań
tego motywu znajdziemy w literaturze średniowiecza, np; w pieśni "Lament
Swiętokrzyski"(inna nazwa "Posłuchajcie bracia miła").

o W utworze POSŁUCHAJCIE BRACIA MIŁA reprezentuje gatunek wypowiedzi

lamentacyjnej, tzw. Skargi, żalu. Przejmujące parafrazy motywu Stabat Mater…
ukazują- poza boleścią Matki- pasję (mękę) Syna. Owe sceny pasyjne, stanowiące
zwłaszcza w średniowieczu temat wielu różnogatunkowych dzieł.

o W LAMENCIE ŚWIĘTOKRZYSKIM zwracają uwagę wyraźne opozycje czasowe(

przeszłość i doświadczona dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne ( sfera
ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem
krzyża). Współcierpienie z Synem( ‘’compassio”) Marii czyni z Niej również
Współodkupicielkę; natomiast Jej współczucie dla możliwych cierpień innych
ziemskich matek pozwala uznać Ja za „ Mater Misericordiae- Matkę Miłosierdzia
pośredniczącą litościwie między ludźmi a Bogiem.

5

.

Frazeologia biblijna i mitologiczna

a) Mitologizmy:



Bunt Prometejski – bunt w słusznej sprawie, często okupiony cierpieniem.



Drakońskie prawo – prawo niezwykle surowe;

o Określenie wzięło się od Drakona, wielkiego reformatora i prawodawcy.



Ikarowy lot – szybkie osiągnięcie sukcesu po czym gwałtowny spadek [1].



Jabłko niezgody – przyczyna poważnej kłótni, niezgody;

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

12 |

S t r o n a

o Jabłko z napisem "dla najpiękniejszej" rzucone przez boginię Eris. Kandydatkami o ten

zaszczytny tytuł zostały: Hera, Atena i Afrodyta. O pomoc w rozwiązaniu sporu
poproszono Parysa.



Koń trojański – podstępny i niebezpieczny podarunek, ukryte niebezpieczeństwo, chytry
plan;

o Wyrażenie związane z wojną trojańską i podstępem Odyseusza, który zaplanował

podarować Trojańczykom konia wykonanego z drewna. Okazało się, że podarunek
wypełniony był w środku żołnierzami armii greckiej.



Koszula Dejaniry - działanie w dobrej wierze, lecz przynoszące fatalne skutki;

o Dejanira była ostatnią żoną Heraklesa, którą pewnego razu, gdy wraz z mężem

przeprawiała się przez rzekę, porwał centaur Nessos. Herakles dogonił go i zabił, lecz
przed śmiercią umierający stwór szepnął Dejanirze, że jego krew zapewnia wieczną
wierność małżeńską. Dejanira postanowiła umoczyć koszulę w owej krwi, po czym
dała ją Heraklesowi. Kiedy tylko heros ją założył, poczuł ogromny ból i umarł w
cierpieniach.



Męki Tantala – torturowanie wizją czegoś pozornie bliskiego, lecz niedostępnego (podobnie
do Syzyfowej pracy)

o Tantal został skazany za zdradzanie sekretów bogów na wieczny głód (nie mógł

dosięgnąć owoców wiszących nad jego głową), pragnienie (nie mógł napić się wody,
w której był zanurzony po kolana) i strach (tuż nad nim chwiał się głaz, grożąc mu w
każdej chwili zmiażdżeniem).



Miecz Damoklesa – wyrok losu, niebezpieczeństwo, kara nieubłaganie wisząca nad
człowiekiem.



Między Scyllą a Charybdą – być w sytuacji bez wyjścia.



Nić Ariadny – pomoc; coś, co pozwala wyjść z trudnej sytuacji;

o Ariadna pomogła Tezeuszowi wydostać się z labiryntu, dając mu kłębek nici, który

rozwijając zaznaczał drogę powrotną.



Olimpijski spokój – powaga, hamowanie emocji;

o Czas pokoju podczas trwania Igrzysk.



Odpowiedź lakoniczna - odpowiedź krótka, zwięzła, treściwa.



Odpowiedź pytyjska - odpowiedź niejasna, dwuznaczna. Nazwa wzięła się od kapłanki Pytii w
świątyni w Delfach, która odurzona ziołami odpowiadała na zadawane pytania.



Ośle uszy – symbol głupoty;



Paniczny strach – ogromny strach, obawa.



Pięta Achillesa – słaby, czuły punkt;

o Matka herosa, boginka morska Tetyda, aby zapewnić synowi nieśmiertelność,

wykąpała go w źródle uodparniającym ciało na wszelkie rany. Jednak zanurzając
dziecko, trzymała je za piętę, która pozostała nieodporna.



Pole Elizejskie – raj;

o Miejsce biesiad w krainie wiecznej radości.



Powracać do Itaki – powracać do domu, do ukochanej ojczyzny; dążyć do swoich celów;
dochodzić do czegoś po długim czasie, pokonując wiele trudności i niepowodzeń.



Prometejski czyn – buntowniczy, heroiczny, wielki czyn.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

13 |

S t r o n a



Puszka Pandory – przyczyna zmartwień i kłopotów;

o Pandora była według mitu, dziewczyną, która sprowadziła na Ziemię smutek,

ponieważ otworzyła puszkę wypełnioną nieszczęściami.



Pod egidą - w opiece.



Pyrrusowe zwycięstwo – zwycięstwo okupione dużymi stratami;

o Od imienia króla Epiru, Pyrrusa, który okupił zwycięstwo ogromnymi stratami.



Róg obfitości – nieskończone bogactwo;

o Róg kozy Amaltei, która karmiła Zeusa, miał moc ciągłego napełniania się jedzeniem.



Spartańskie wychowanie – dyscyplina, niezwykle surowe wychowanie



Stajnia Augiasza – miejsce szczególnie zaniedbane;

o Oczyszczenie tej stajni było jedną z 12 prac Heraklesa.



Strzała Erosa – miłość; rodzące się uczucie

o Eros był bogiem greckim, który trafiając w ludzi strzałami miłości sprawiał, że ci się

zakochiwali.



Suknia Dejaniry – ogromne cierpienie;

o Dejanira, żona Heraklesa darowała mu strój nasycony jadem.



Syzyfowa praca – praca nie przynosząca efektu, daremna praca;

o Kara Syzyfa polegała na wtaczaniu pod górę głazu, który jednak przed wierzchołkiem

zawsze wymykał mu się z rąk, staczał się na sam dół i nieszczęśnik musiał zaczynać
pracę od nowa.



Tytan pracy – pracoholik.



Węzeł gordyjski – zagmatwana, trudna sprawa;

o Kunsztowny węzeł z łyka złożony w świątyni Zeusa przez Gordiosa I. "Rozwiązał" go

Aleksander Wielki przecinając go mieczem.



Wieniec laurowy – symbol i nagroda zwycięstwa w równej walce.



Wierna Penelopa – wierna żona.

o Penelopa czekała na powrót swojego męża Odyseusza 20 lat.



Wizja Kasandry – zapowiedź klęski;

o Kasandra - Wróżbiarka z mitologii greckiej.



Złote Runo – bezcenny, legendarny skarb.

b) Biblizmy:



Arka Noego - symbol przymierza



Wieża Babel - zamęt, bałagan



Krzak Gorejący - cud



Manna z nieba - nieoczekiwany dar, zysk, niespodziewane dochody, ratunek w trudnej
sytuacji



Miska soczewicy - coś bezwartościowego





Pocałunek Judasza - pocałunek zdrady



Judaszowe srebrniki - zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze



Zakazany owoc - rzecz niedozwolona i dlatego pociągająca, niepożądane

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

14 |

S t r o n a



Plagi egipskie - dotkliwe, nieznośne wydarzenia



Jabłko Adama - chrząstka u mężczyzn



Kainowe znamię - piętno zbrodniarza, bratobójcy



Żona Lota - symbol ciekawości kobiecej



Zmienić się w słup soli - skamienieć z wrażenia



Sodoma i Gomora - miejsce w którym odbywają się rzeczy niemoralne, występne



Salomonowa mądrość - sprawiedliwy wyrok



Wdowi grosz - ofiara lub dar okupiona wieloma wyrzeczeniami



Syn marnotrawny - człowiek, który zawinił i opamiętał się



Trąba jerychońska - krzykacz



Łono Abrahama - odpoczynek po śmierci



Alfa i Omega - człowiek któty wszystko wie



Mury Jerycha - trudne przeszkody



Ciemności egipskie - nieprzeniknione ciemności



Przenieść się na łono Abrahama - umrzeć



Umyć od czegoś ręce - nie brać za coś odpowiedzialności

6

.

Biblijna i mitologiczna historia powstania świata

Według mitologii „Na początku był chaos...”, czyli otchłań pełna siły twórczej oraz boskich nasiani, a
zarazem i mieszanina ziemi, wody, ognia, powietrza. Natomiast w Biblia stan przed stworzeniem
świata określa się mianem pustkowia i chaosu. ”Ciemność była nad otchłanią, a duch boży unosił się
nad powierzchnią wód”. Istniało więc coś w rodzaju wielkiej nieprzeniknionej próżni, nad którą pieczę
sprawował sam Bóg.

Wiara starożytnych Greków opierająca się na mitologii była politeistyczna. Wierzono więc w wielu
bogów, z których żaden nie był wszechmogący, ani też nie idealny. Przypominali oni bardziej
wyglądem oraz zachowaniach zwykłych ludzi. Kłócili się ze sobą, walczyli o władzę, a ich życie
podlegało przeznaczeniu. Bogowie greccy byli także jednym z elementów mitologicznego świata.
Większość z nich miała swoją siedzibę na górze Olimp.

Natomiast religia pierwszych chrześcijan jest monoteistyczna. Wierzono w jednego Boga, który jest
idealny, wszechwładny i wszechmogący. Istnieje on poza czasem i nie należy do świata, który
stworzył. Wszystko na ziemi i w kosmosie zależy od woli Boga, a on sam jest symbolem dobra.

Początek świata w mitologii ukazany jest jako walka o władzę bogów, którzy pierwsi wyłonili się z
chaosu. Dopiero później na skutek ich działań tworzą się kolejne elementy natury. „Razem z bogami
rodził się świat. Nad ziemią, która jako ląd stały wydobyła się z chaosu, świeciło młode słońce, a z
chmur spadały deszcze obfite.” Całe kształtowanie się świata odbywa się stopniowo w dość dużej
rozpiętości czasowej.

W biblii czynnikiem sprawczym jest sam Bóg, a wszystko powstaje dzięki jego ingerencji. Tworzenie
się świata ukazane jest jako proces trwający siedem dni. „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

15 |

S t r o n a

(...) I tak upłynął wieczór i poranek – dzień pierwszy” itd. Cały opis powstania świata jest
uporządkowany, precyzyjny, odbywa się w małej rozpiętości czasowej. Wszystko powstaje w sześć
dni, a siódmy dzień Bóg przeznacza na odpoczynek.

Zarówno w biblii, jak i mitologii powstały świat wygląda tak samo. Na ziemi żyją zwierzęta i ludzie
oraz rosną rośliny. Kolejnym podobieństwem jest wygląd samego kosmosu. W obu przypadkach jest
on ukazany wręcz identycznie. Otóż płaska ziemia unosi się nad wodami, a zawieszone nad nią jest
sklepienie niebieskie.

Człowiek według mitologii jest tworem jednego z tytanów – Prometeusza. Ulepił on istotę ludzką z
gliny pomieszanej z własnymi łzami. Natomiast dusza jej pochodziła z ognia niebieskiego. Sam
człowiek na początku jest słaby i niezbyt rozwinięty, nie posiadał żadnej władzy.

W biblii człowieka przedstawia się, jako koronę w dziele kreowania świata. Zostaje on stworzony
przez Boga, na jego podobieństwo oraz posiada rozum i władzę nad wszystkimi istotami żyjącymi. „ A
wreszcie Bóg rzekł: Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niechaj panuje nad rybami
morskimi, nad ptactwem powietrznym, (...) wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi”.

Warto również podkreślić, iż wszystko co stworzone przez Boga jest dobre. W Biblii to On ustanawia
ład moralny, a zło zawinione jest przez człowieka. W mitologii występuje sytuacja odwrotna. Zło,
choroby, głód zesłane zostaje na ludzi przez bogów w postaci puszki Pandory, na skutek działalności
Prometeusza.

7

.

Antyk – gatunki literackie o starożytnym rodowodzie



HYMN:

o To uroczysta pieśń pochwalna, opiewająca np. czyjąś sławę lub czyn patriotyczy.

Może to być także patetyczny utwór liryczny, o treści patriotycznej lub religijnej.
Utwór ten nacechowany był najczęściej patetyzmem i wzniosłością.



LAMENTACJA (TREN):

o Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana na

cześć zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zasługi, zalety. Tren jest
gatunkiem należącym do poezji żałobnej.



MODLITWA:

o Jeden z podstawowych aktów wiary każdej religii, pojmowany jako myślowy lub

słowny kontakt z bóstwem. Modlitwy dzielą się na błagalne i dziękczynne.



PIEŚŃ:

o Utwór liryczny, silnie związany z muzyką. Tematyka pieśni obracać się może wokół

zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm,
nieśmiertelność poezji czy afirmacja życia, natury, świata i miłości. Poglądy
filozoficzne stanowią najczęściej tematykę pieśni refleksyjnych.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

16 |

S t r o n a



ELEGIA:

o To utwór liryczny, bez określonej miary wierszowej, zwykle o tematyce żałobnej i

refleksyjnym, smutnym nastroju, utrzymany w tonie skargi.



ODA:

o To patetyczny utwór poetycki, opiewający wybitną postać, doniosłe wydarzenie czy

wielkie idee. Oda wywodzi się ze starożytnej Grecji. Cechuje ją wzniosłość i
patetyczność stylu, odpowiednia d poruszanych problemów.



PEAN:

o Okrzyk na cześć Apollina.



DYTYRAMB:

o Okrzyk na cześć Dionizosa.



EPIGRAMAT:

o To gatunek literacki, wywodzący się z napisów umieszczanych pierwotnie na

pomnikach i grobach. Charakteryzuje się on dużą zwięzłością. Tematem takiego
utworu mogą być ogólne prawdy filozoficzne i moralne, zamknięte i podsumowane
dowcipną pointą. Największym twórcą epigramatów był Symonides.



ANAKREONTYK:

o Utwór literacki opisujący uroki życia, o tematyce zazwyczaj biesiadnej lub miłosnej.

Gatunek ukształtowany przez greckich poetów aleksandryjskich, wzorowany na
twórczości Anakreonta. Anakreontyki tworzyli również poeci nowożytni, począwszy
od odrodzenia; w poezji polskiej m.in.: J. Kochanowski, J. A. Morsztyn, F.D. Kniaźnin.



EPIGRAMAT:

o Początkowo dwuwierszowy napis na grobowcach, pomnikach itp. Później krótki,

dowcipny utwór poetycki o zaskakującej poincie, który opiera się na paradoksalnym
koncepcie, często satyrycznym, uprawiany od starożytności. W Polsce: J.
Kochanowski, A. Mickiewicz, J. Słowacki i in.



TREN:

o (lamentacja) - pieśń żałobna, lamentacyjna. Tematem jest żal spowodowany śmiercią

danej osoby. Pisane po śmierci wybitnej osobistości, przypomina chwalebne uczynki,
wszelkie zasługi i liczne zalety zmarłego.



SIELANKA:

o Gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego - rolników,

pasterzy, rybaków, myśliwych itp. Składa się najczęściej z lirycznego lub opisowego
wprowadzenia oraz wypowiedzi bohaterów, może też stanowić liryczny monolog.
Sielanka jest gatunkiem, któremu nadał kształt grecki pisarz Teokryt.



SATYRA:

o Utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad

ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra
nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

17 |

S t r o n a

Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska. Satyra
ukształtowała się ostatecznie w literaturze starożytnego Rzymu w postaci pisanych
heksametrem pouczających gawęd bądź napastliwych monologów, dialogów i in.
form narracyjnych, m.in. w twórczości Lucjusza, Warrona, Horacego, Juwenalisa.



BAJKA:

o Bajka, epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca

naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami),
niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach, przedmiotach. Forma znana już
w starożytności.

8

.

Tragedia antyczna



Jest to gatunek dramatyczny, powstały w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego
klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Obejmuje on utwory, w
których motorem akcji jest konflikt pomiędzy dążeniami jednostki wybitnej, a siłami
wyższymi. W tragedią nierozerwalnie wiąże się pojęcie tragizmu, czyli pozostawienia
bohaterowi dwóch równorzędnych rozwiązań, które i tak nieuchronnie prowadzą do
nieszczęśliwego zakończenia.

9

.

Epos starożytny



Jest to jeden z gatunków epickich, wykształconych w starożytności. Utwór ten jest z reguły
wierszowany i bardzo rozbudowany. Przedstawia on losy legendarnych lub mitycznych
bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności. Na plan pierwszy wysuwa się
fabuła. Charakterystyczny dla eposu jest jego podniosły i patetyczny styl. Epos wyróżnia się
także obecnością inwokacji, rozpoczynającej utwór, obiektywnością narratora (jedynie w
rozpoczęciu jest on subiektywny), szczegółowym i realistycznym opisem zdarzeń i
bohaterów, licznymi porównaniami homeryckimi, epizodycznością akcji oraz rozgrywaniem
wydarzeń na dwóch płaszczyznach - ludzkiej i boskiej.
W Grecji wykształciła się postać klasyczna, będąca ukoronowaniem długotrwałego rozwoju
ludowej pieśni epicznej (aojdowie). Epos antyczny to przede wszystkim twórczość Homera
(Iliada, Odyseja) oraz Wergiliusza (Eneida).



„Iliada” Homera jest poematem o wojnie Achajów (Greków) z Trojanami Treścią „Iliady” jest
epizod z dziesiątego roku wojny trojańskiej. Akcja utworu rozgrywa się wokół Achillesa, który
obraził się na wodza naczelnego Agamemnona, gdy ten zabrał mu brankę i postanowi l
wstrzymać się od dalszego udziału w walce. Trojanie w ten sposób przewagę i zagrozili
okrętom greckim. Patroklos chciał dodać otuchy Grekom i włożył zbroję Achillesa i ruszył na
czele wojsk greckich przeciwko Trojanom. Sam widok zbroi Achillesa wystarczył, by Trojanie
cofnęli się. Jedynie Hektor stawił czoła rzekomemu Achillesowi i zabił Patroklosa zabierając
mu cenną zbroję. Zrozpaczony po stracie przyjaciela, Achilles zapomniał o obrazie i po
wykuciu przez Hefajstosa nowej zbroi, pragnąc zemsty, ruszył w bój pod mury Troi pod
którymi oczekiwał go Hektor. Na widok Achillesa, Hektorowi zabrakło odwagi by podjąć z nim
walkę. Ogarnął go lęk i rzucił się do ucieczki. Obaj trzykrotnie obiegają mury Troi. W tym

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

18 |

S t r o n a

momencie Atena chcąc wspomóc Achillesa, podstępnie zachęca Hektora do podjęcia walki
przybrawszy postać jego brata Deifoba i obiecując mu pomoc. Hektor daje się zwieść.
Dochodzi do pojedynku między nimi. Achilles jako pierwszy ciska włócznią. Hektor unika
Ciosu, a włócznia wbija się w ziemię. Atena dyskretnie podnosi włócznię i podaje ją
Achillesowi. Grot włóczni przebija odsłoniętą szyję Hektora, najdzielniejszego obrońcy Troi.
Umierający Hektor prosi Achillesa, aby jego zwłoki zwrócił ojcu za duży okup, lecz ten mści się
za śmierć swego przyjaciela Patroklosa i oświadcz, że nie spełni jego prośby Ogarnięty
niepohamowanym gniewem, zdziera z martwego Hektora zbroję, a nagie ciało każe
przywiązać za nogi do swojego rydwanu i odjechał w stronę greckiego obozu. Ten akt
bezczeszczenia zwłok obserwują Trojanie oraz rodzina Hektora, opłakująca jego śmierć.
Najwyżej wśród bohaterów Iliady cenione jest męstwo, nieustraszona odwaga. Homer
podkreślił szlachetne męstwo Hektora, który ma poczucie odpowiedzialności za los narodu,
Achilles natomiast, mimo okrucieństwa i zajadłości w zemście, potrafi wzruszyć się losem
Priama - zbolałego ojca, potrafi być przyjacielem. Bohaterowie homeryccy podejmują swój
los, wypełniają obowiązek, nie uchylają się od działań dlatego są oni wzorem, symbolami
bohaterstwa czy heroizmu, odzwierciedleniem w utworach innych epok.

10

.

Horacy i jego twórczość

a) Horacy:

Horacy był pierwszym poetą rzymskim, któremu udało się zdobyć tak ogromną sławę. Przed
wydaniem jego Pieśni w roku 23 p.n.e. liryka rzymska była dość uboga, nawet jeśli zaliczymy do niej
również elegie, jamby czy szeroko pojętą melikę. Nie dorównywała swym poziomem literaturze
greckiej.



Horacjanizm jest to nurt w poezji, który nawiązuje do twórczości rzymskiego poety -
Horacego. Można wyróżnić trzy główne prądy charakteryzujące ten nurt:

o refleksyjność oraz powściągliwość w wyrażaniu uczuć (tu również dążenie do

panowania nad emocjami odbiorcy),

o dążenie do formy doskonałej w połączeniu z prostym stylem,
o wykorzystywanie motywów zaczerpniętych z mitologii (tu również korzystanie ze

wzorców poezji greckiej).



Horacjanizm mógł oznaczać również postawę wobec życia, która polegała na
współwystępowaniu dwóch kierunków filozoficznych: stoicyzmu i epikureizmu oraz
poszukiwaniu tzw. „złotego środka”. Według Horacego życie na ziemi jest chwilą, w czasie
której nie powinny się liczyć żadne dobra materialne ani społeczna pozycja. Wszystkich
połączy kiedyś śmierć. Zwyczajne, prozaiczne rzeczy są nietrwałe, przemijające, wieczna jest
tylko poezja. Naśladowcami horacjańskiego stylu byli między innymi: Franciszek Petrarka, Jan
Kochanowski, Szymon Szymonowic.

W dorobku Horacego znajdują się następujące dzieła:

- Epody – krótkie utwory o treści politycznej,

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

19 |

S t r o n a

- Satyry – teksty ośmieszające wady i słabości ludzi, aktualne w każdych czasach,

- Pieśni – zwane inaczej Carmina (słowo „carmina” oznacza w języku łacińskim „utwory
poetyckie”), badacze nazywają je jednak odami. Tworzą je aż trzy księgi. Stanowią największe
osiągnięcie Horacego. Cechuje je ogromna różnorodność tematyczna – znajdziemy tu
utwory refleksyjne, filozoficzne, patriotyczne, autotematyczne (poświęcone własnej
twórczości), religijne, biesiadne, a także okolicznościowe,

- Listy – wśród nich znajduje się słynny List do Pizonów, znany również jako Sztuka
poetycka(Ars poetica). Utwór ten jest wierszowanym esejem, w którym poeta wyłożył swoje
poglądy na temat literatury i procesu jej tworzenia.

Poezja Horacego w dużym stopniu ukształtowała twórczość Jana Kochanowskiego i Macieja
Kazimierza Sarbiewskiego, który zasłynął w Europie jako „Horacy Sarmacki” (Horatius Sarmaticus).

Światopogląd Pieśni, najważniejszego zbioru poezji Horacego, tworzy synteza stoicyzmu i
epikureizmu, koncepcji mających swoje źródło w filozofii greckiej. Poeta stworzył na ich
podstawie ideę złotego środka, wedle której zalecał umiar wobec porażek i sukcesów oraz
poszukiwania radości w małych, codziennych przyjemnościach. Przyjęcie takiej postawy (tj.postawy
horacjańskiej) odsuwa cierpienie, zapewnia pogodę ducha, zadowolenie z życia oraz akceptację
przemijania i perspektywy śmierci. Ponadto artysta ten sławił także cnotę, piękno moralne, tężyznę
fizyczną, zdrowie i patriotyzm. Mimo że Horacy stworzył swój światopogląd w oparciu o znane
greckie modele filozoficzne, udało mu się zachować dużą niezależność w myśleniu. W swoich
utworach najczęściej występuje w roli mędrca, autorytetu moralnego, przypisującego sobie funkcję
wychowawcy społeczeństwa (podobnie będzie z Janem Kochanowskim). Ukoronowaniem uznania,
jakie spotkało Horacego za życia, było powierzenie mu przez cesarza Augusta stworzenia hymnu na
uroczyste rozpoczęcie nowego wieku (I w. n.e.). I tak powstała Pieśń wiekowa.

O ogromnej popularności dzieł rzymskiego poety świadczy to, jak wiele sformułowań z jego utworów
funkcjonuje w potocznym języku. Non omnis moriar – nie wszystek umrę, nuda veritas – naga
prawda, carpe diem – chwytaj dzień, exegi monumentum aere perennius – wybudowałem pomnik
trwalszy niż ze spiżu – to tylko niektóre ze znanych formuł Horacego.

b) Horacy a twórczość Kochanowskiego:

Choć Kochanowskiego i Horacego dzieli kilkanaście wieków, ich poezja i wyznawane wartości są
podobne. Kochanowski, dużo młodszy (żył w XVI w. n. e.) od Horacego z I w. p.n.e. przejął od swego
mistrza sposób patrzenia na świat.

Dla twórcy najważniejsze jest to, że ma on możliwość tworzenia. Status poety pozwala na odsunięcie
innych spraw na bok. Zarówno Horacy, jak i Jan z Czarnolasu nie marzą o bogactwach materialnych.
Za nic mają skarby i nietrwałe majątki. Ważne dla nich jest to co posiadają w chwili obecnej. To w
sam raz wystarczy na dobre, proste życie.

Horacy mówi, że nie chce trzody, wielkich pól, kości słoniowej. Za nim Kochanowski powtarza, że i on
nie potrzebuje marmurowych pałaców czy też wytwornych tkanin.

Sprawą wielkiej wagi jest zdrowie, potrzebne do cieszenia się tym, co się już posiada.

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

20 |

S t r o n a

Nie dla nich również wystawne jedzenie i wytworne wino w drogocennych kielichach. Wyrzekanie się
bogactwa nie jest oczywiście próbą powiedzenia, że do życia potrzeba bardzo mało. Żaden z poetów
nie chce żyć w biedzie i głodzie. Afirmują to co mają, to, na co zapracowali.

Twórcy zwracają się z prośbą do bogów o zdrowie. Pragną być sprawni fizycznie i psychicznie. By ich
twórczy umysł pracował jak najdłużej. Ideałem dla nich jest spokojne przeżycie jesieni swego życia.
Łagodna starość, którą spędzą w zaciszu własnego domu, ma przynieść owoce w postaci nowych
dzieł.

Ten własny, spokojny kąt łączy się nierozerwalnie z ziemią ojczystą. Ukochany dla poety jest kraj, w
którym się urodził, dorastał i stawał się artystą. Tutaj jest odpowiednie miejsce na śmierć.

Poglądy, które Horacy i Kochanowski wyznają, są pozostałością po epikureizmie. To przekonanie o
tym, że najważniejsze w życiu, to zdrowie, czyste sumienie, zacisze ogniska domowego i łagodna
starość. Radość życia i przeżywanie każdej chwili, oto sposób na dobre życie.

Obaj poeci cieszą się też z daru otrzymanego od boga. Daru, który pozwala im tworzyć.

11

.

Filozofie starożytne i ich obecność w literaturze



Sofiści (Protagoras z Abdery) - nauka przekonywania innych - nie ma prawd absolutnych - za
pomocą sztuki wymowy można wszystko udowodnić



Platonicy (Platon) - mądrość źródłem piękna i dobra - dyskusje o idealnej naturze bytu oraz
sztuce życia



Stoicy (Zenon z Kition) - nauka praktycznej sztuki życia - spokój w każdej sytuacji -
równowaga wewnętrzna - zasada "złotego środka"



Arystotelicy (Arystoteles) - wszystko składa się z formy i materii - Rozum/ Bóg poruszycielem
wszelkiego bytu - dusza to forma dla ciała



Epikurejczycy (Epikur z Samos) - przyjemność rozumiana jako unikanie bólu niż aktywne
poszukiwanie szczęścia - "carpe diem" - korzystanie z chwili - życie w zgodzie z naturą



Cynicy (Diogenes z Synopy) - życie w zgodzie z naturą - pogarda dla dóbr doczesnych - drwina
z autorytetów



Sceptycy (Pyrron z Elidy) - sztuka wątpienia - prawda jest niedostępna dla ludzi

W szczególny sposób z myśli antycznej czerpali twórcy renesansowi. Pisarze renesansu wybierali
elementy różnych starożytnych systemów filozoficznych i wiązali je, nadając im często nową jakość.
Jan Kochanowski we fraszce Do góry i lasów ujawnia także swój optymistyczny stosunek do
rzeczywistości w myśl epikurejskiego "carpe diem" - chwytaj dzień. Kochanowski pisze: "A ja z tym
trzymam,/ Kto co w czas uchwyci".

J. Kochanowski cenił zwłaszcza epikureizm i stoicyzm. Uważał, że należy spędzać życie w radości i
szczęściu, które umożliwiają biesiady, umiejętność wykorzystania dobrze każdej chwili dnia, dbałość o
czyste sumienie, spokój duszy, poczucie humoru. Kochanowski był bliski ideałom stoicyzmu, kiedy
zaleca poprzestawania na małym, radość z tego co się ma, zachowanie spokoju duchowego zarówno

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

21 |

S t r o n a

w szczęściu jak i w chwilach trudnych (pieśń "Nie porzucaj nadzieje"). W pieśniach "O dobrej sławie" i
"O cnocie" zaleca trzymanie się ideałów cnoty, dbanie o swoje dobre imię, bo ono jest rzeczywistym
majątkiem człowieka tu, na ziemi. Wszystkie inne dobra przemijają, ale nie cnota i dobra sława.

W cyklu poświęconym zaletom życia na wsi "Pieśń świętojańska o sobótce" Kochanowski, wzorem
mistrzów antycznych, opiewa uroki życia na łonie natury, pracy rolnika i pasterza, ład moralny
panujący w rodzinie ziemiańskiej, uroki wiejskich zabawa w czasie odpoczynku. Człowiek żyjący na
wsi jest zdrowy i piękny wewnętrznie, śpiewa, tańczy, cieszy się, bo żyje w zgodzie z samym sobą, jest
niezależny od kaprysów możnych tego świata, samowystarczalny, nikt nie może go dotknąć,
upokorzyć.

12

.

Uniwersalne znaczenie mitów i postaci

We współczesnej literaturze można zauważyć wiele motywów, nawiązujących do mitów. W odprawie
posłów greckich Jan Kochanowski wykorzystuje zaczerpnięty z Iliady fragment mitu, opowiadającego
o uprowadzeniu przez Parysa pięknej Heleny.

Stefan Żeromski wykorzystuje mit o Syzyfie w swej powieści „Syzyfowe prace”. Autor przytacza w
tytule swego dzieła bezsensowny wysiłek Syzyfa jako przenośnię. Pokazuje ona daremność wysiłku
rusyfikatorów, którym nigdy nie uda się pochłonąć młodzieży polskiej.

We współczesnej literaturze do mitologii nawiązuje w wielu wierszach Zbigniew Herbert. W wierszu
p.t. „Ikar” Stanisław Grochowiak stara się uchwycić relację miedzy mitem, a rzeczywistością. Postać
wzbijającego się Ikara porównuje z kobietą pochylającą się nad balią. W wierszu „Wciąż o Ikarach
głoszą” Erneedalryl ocenia Ikara i Dedala. Uważa on, że nie powinno się narażać życia w imię
bezsensownych choć efektownych gestów.

Archetypami postaw ludzkich są w mitach:

Dedal – wzór człowieka rozważnego, poważnego, doświadczonego. Realista. Wynalazca. Uosabia
tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności.
Ikar – człowiek przełamujący granice za wysoką cenę – z jednej strony; człowiek lekkomyślny, łatwo
upajający się swobodą – z drugiej.
Edyp – postać mityczna symbolizująca przewrotność losu, tragiczną ironię. W micie zabił swego ojca i
ożenił się ze swoją matką – nie wiedząc o tym.
Herakles – symbol odwiecznego snu o potędze, marzeń człowieka, by być silnym i szlachetnym jak
bogowie.
Kasandra – archetyp złej wieszczki, zwiastującej katastrofy i nieszczęścia.
Niobe – archetyp cierpiącej matki. Niobe, żona Tantala szczyciła się siedmioma synami i siedmioma
córkami, bogowie zabili wszystkie jej dzieci. (Parandowski natomiast zapierwszą mater
dolorosa uznaje Demeter, gdy ta cierpiała po stracie córki do tego stopnia, że przybrała postać
żebraczki).
Orfeusz – boski muzyk i wierny mąż, który po swoją żonę zszedł do Tartaru, gdzie wzruszył Hadesa
swoim śpiewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia

ZNAJOMOŚĆ KONTEKSTU ANTYCZNEGO I BIBLIJNEGO

22 |

S t r o n a

małżonki.
Prometeusz – archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Chrystus został także nazwany
Prometeuszem, ponieważ, będąc Bogiem, poświęcił życie z miłości do ludzi.
Syzyf – archetyp człowieka, którego ciężka i wyczerpująca praca nie daje żadnych efektów, jest
bezowocna.
Narcyz - mitologiczny piękniś, który zakochał się we własnym odbiciu i został zamieniony w kwiat;
archetyp człowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego tylko na własnych potrzebach.
Pigmalion - mityczny rzeźbiarz, który zakochał się w swoim dziele (Galatei) i ożywił je mocą miłości;
archetyp artysty stwarzającego rzeczy niezwykłe, zakochanego w swym dziele.
Penelopa - żona Odyseusza, czekała na niego bardzo długo; archetyp wiernej żony, czekającej
niestrudzenie na swego męża.

Mitologiczne toposy to:

Chaos - nieporządek, zamieszanie, olbrzymi nieład.
Olimp - miejsce dla wybranych, elita.
Parnas - w mitologii siedziba muz, oznacza siedzibę artystów.
Labirynt - w mitologii budowla Dedala, siedziba Minotaura; współcześnie: miejsce, z którego nie da
się wyjść.
Hades - zaświaty (kraina zmarłych).Tartar - piekło, miejsce potępieńców.
Pola Elizejskie, Wyspy Szczęśliwe - raj, kraina szczęśliwości.
Arkadia - kraina starożytnej Grecji w środkowej części Peloponezu, górzysta i pokryta lasami,
zamieszkała przez ubogich i prymitywnych pasterzy. W Antyku uchodziła za pasterską krainę prostoty
i szczęśliwości, rodzaj raju, kraina wiecznego dzieciństwa, w której panuje dobro i miłość.