1

1. Kierunki badań nad kulturą. Na podstawie: Andrzej Paluch Mistrzowie antropologii

społecznej, PWN, 1990

1. ewolucjonizm

Edward Burnett Tylor (1832-1917), Lewis Henry Morgan (1818-1881)

2. dyfuzjonizm – reakcja na ewolucjonizm

Wilhelm Schmidt (1868-1954), Franz Boas (1858-1942)

3. funkcjonalizm

Bronisław Malinowski (1884-1942)

funkcjonalizm strukturalny

Alfred Radcliffe-Brown (1881-1955)

4. strukturalizm

Claude Levi-Strauss 1908 -

5. kultura i osobowość

Ralph Linton (1893-1953), Edward Sapir (1884-1936)

6. neoewolucjonizm i ekologia kulturowa
Leslie Alvin White (1900-1975), Julian H. Steward (1902-1972)
7. Antropologia kognitywna i symboliczna

Ward Hunt Goodenough (1919-
Clifford James Geertz (1926-2006)

1. Ewolucjonizm – Edward Tylor (1832-1917)- poglądy ogólne
 Antropologia ma być ,,naturalną historią rodzaju ludzkiego”, nauką o rozwoju kultury;
 Wierzył w rozwój cywilizacyjny, regres w kulturze jest zawsze przypadkowy, dominuje

postęp

 Wskazywał na ciągłość kultury w czasie i uporządkowanie faktów kulturowych od stanu

dzikości do cywilizacji wyższej

 Dzikość i barbarzyństwo nie jest wynikiem upadku kulturowego, ale nierównomiernego tempa

rozwoju

 O rozwoju kultury decyduje wynalazczość człowieka, która jest naturalna dla człowieka
 Zakładał tożsamość natury ludzkiej, psychiczną jedność rodzaju ludzkiego i wprowadził tezę,

że wszędzie człowiek rozwija podobne idee elementarne: czynniki zewnętrze, środowiskowe,
kontakty kulturowe powodują, że te idee elementarne przejawiają się jako idee ludowe i
różnicują poszczególne kultury

 Kultura rozwija się na mocy naturalnych procesów nakazujących człowiekowi poszukiwanie

coraz to lepszych sposobów zaspokajania potrzeb (tzw. prawo rozwoju kulturowego)

Nauka o kulturze

 Kultura jest wyuczona, a nie dziedziczona, jest atrybutem człowieka jako członka

społeczeństwa

 Pojmowanie kultury w kategoriach procesów świadomych i racjonalnych
 Istnienie kultury polega na ciągłym i powolnym jej rozwoju, chociaż czasami przerywany jest

ten rozwój regresem, elementy i całość kulturowa coraz bardziej się komplikują (czyli są
coraz bardziej ,,wypracowane, wyrozumowane, złożone”, doskonalej uporządkowane i jest
ich coraz więcej, i cały system kulturowy jest coraz bardziej bogaty – stąd uporządkowanie od
najmniej do najbardziej rozwiniętych

 Rekonstrukcja schematu rozwoju kultury stała się celem pracy antropologa – ale świat kultury

jest zbyt bogaty , niejednorodny by go sprowadzić do jednolitej sekwencji następujących po
sobie faz

 Schemat rozwoju kultury:
1. Stan dzikość – początki człowieka na Ziemi – do rozwoju rolnictwa
2. Stan barbarzyństwa – rolnictwo, osiadły tryb życia – do rozwoju społeczności terytorialnych
3. Stan cywilizacji –od wynalezienia pisma

2

 Koncepcja przeżytku kulturowego –czyni rekonstrukcję przeszłości kultury możliwą, w każdej

kulturze występują elementy pochodzące z etapów wcześniejszych i przetrwały w mniej lub
bardziej zmodyfikowanej formie, są to przeżytki kulturowe – czyli czynności, zwyczaje,
pojęcia wprowadzane przez przyzwyczajenie do nowego stanu kultury, są dowodami i
przykładami wcześniejszych etapów kultury, np. zabobony, wierzenia, praktyki
magiczne. Dzięki nim, uważał E. Tylor, można rekonstruować przeszłość kultury i wyjaśniać
pozornie niezrozumiałe zjawiska.

Badania nad religią

 Dogodnym punktem wyjścia do studiów nad rozwojem myślenia i funkcji intelektualno-

poznawczych działalności ludzkiej

 Magia – kontrola natury przez moc zaklęcia
 Religia –oddanie się człowieka bóstwu przez modlitwę
 W czym tkwi istota religii? w najprostszej formie spotykana jest wśród ludów

najpierwotniejszych w postaci np. animizmu czyli wiary w duchy, według Tylora wszystkie
religie świata mają ten sam animistyczny rodowód; animizm wraz z rozwojem kultury
przekształca się w bardziej złożone formy (fetyszyzm, bałwochwalstwo, totemizm, wiara w
życie pozagrobowe, religie politeistyczne, dualistyczne, monoteistyczne)

Ewolucjonizm - Lewis Henry Morgan (1818-1881)
Zasady ewolucjonizmu

 Teza o jedności natury ludzkiej człowieka – cechy psychiczne są zawsze i wszędzie niezależne

od rasy, epoki, historii czy środowiska, ta tożsamość umysłu ludzkiego gwarantuje, że kultury
w swych podstawowych formach są zawsze te same

 Pogląd o uniwersalizmie rozwoju kulturowego, wytwory kultury są rezultatem wynalazczości

człowieka a zapożyczenia kulturowe odgrywają wtórną rolę w podstawowym procesie
ewolucji, rozwojowi (może mieć różną szybkość) podlega każda kultura i każdy wytwór,
regresja jest przypadkiem

 Uznawano genetyczną ciągłość rozwoju, rozwój jest warunkowany stanem wcześniejszym
 Pogląd o ukierunkowaniu zmiany kulturowej – proces rozwoju jest jednokierunkowy a

kierunek ma charakter progresywny, stanowi zasadę postępu gdyż rozwój jest kumulatywny,
gromadzi wciąż nowe doświadczenia ludzi

 Dyferencjacyjny charakter zmiany kulturowej, proces rozwoju od form prostszych do

złożonych, wzbogacają się poszczególne elementy, ale i komplikuje cały układ wzajemnych
powiązań

 Przekonanie o gradualizmie – czyli stadialności rozwoju, ogólny przebieg ewolucji kultury

wyznaczają następujące po sobie stadia lub etapy lub stopnie rozwoju, stadia tworzą ciąg od
najniższych do najwyższych

 Akceptacja poglądu o unilinearyzmie rozwoju w długich przekrojach czasowych,

poszczególne kultury cechuje paralelizm rozwojowy gdyż stadia rozwojowe mają zasięg
uniwersalny

 Metoda porównawcza podstawową procedurą badawczą – zbieranie przykładów z całego

świata

 Ostatecznym celem badań ewolucji było poszukiwanie genezy zjawisk kulturowych
 Analiza przeżytków dała rekonstrukcję ewolucji kultury, ich kluczowa rola

Morgan również rozwinął teorię rozwoju kultury podzieloną na trzy stadia – okres dzikości,
barbarzyństwa, cywilizacji, prowadził tez studia nad rozwojem rodziny. Jego koncepcje stały
się inspiracją dla twórców marksizmu: szczególnie Marksa.

3

2. Dyfuzjonizm (szkoła kulturowa-historyczna, szkoła kręgów kulturowych), przedst..

Wilhelm Schmidt (1868-1954) – konkurencyjna wobec ewolucjonizmu wizja rozwoju
ludzkości. Zasady dyfuzjonistów to zarzuty wobec ewolucjonistów:

 Uproszczone i zbyt optymistyczne schematy jednokierunkowego rozwoju kultury bazujące na

tezie o naturalnej wynalazczości człowieka

 Rzeczywistość zdaniem dyfuzjonistów nie potwierdza rozwoju od form niższych do wyższych
 Zasada progresywności jest subiektywna, a fakty wskazują, że często młodsze formy kultury

są regresem, zd. dyf. kultura rozwija się w różnych kierunkach, które się ze sobą krzyżują i
oddziaływają, a o procesie rozwoju decyduje dyfuzja czyli zapożyczenia oraz związane z nią
rozprzestrzenianie się elementów kulturowych, myślenie ewolucjonistyczne nie jest
odrzucone, ale neguje się tezę o istnieniu uniwersalnych praw rozwoju kulturowego,
warunkujących paralelizm rozwojowy, naturalną wynalazczość człowieka dyfuzjoniści
przypisują rolę drugorzędną

 Odrzucenie przez d. metod ewolucjonistów, a tym samym rezultatów ich badań, d. chcieli

odtworzyć historię kultury, ale przez zrekonstruowanie następstwa kontaktów i migracji
różnych społeczeństw i kultur – które to kontakty warunkowały przebieg procesów dyfuzji,
służyć temu miała analiza przestrzennego rozmieszczenia różnych elementów kulturowych.

W antropologii punktem wyjścia badań Schmidta były założenia:

1. Człowiek rzadko wynajduje nowe elementy kultury.
2. Człowiek na ogół naśladuje czyli zapożycza elementy kultury
3. Człowieka cechuje tożsamość umysłu
4. Elementy kultury na ogół cechują dużą stabilnością.

Schmidt badał też religię, według niego najstarszą formą jest monoteizm – wśród ludów
pierwotnych mamy do czynienia z wiarą w jedna istotę najwyższą, otacza ją kult, jest traktowana
jako twórca świata i prawodawca moralny.

3. Funkcjonalizm – Bronisław Malinowski (1884-1942)

Dyfuzjonizm budził jego sprzeciw ponieważ nie uwzględniał kontekstu kulturowego i
społecznego.

Metody badawcze

Indukcja jest sposobem tworzenia teorii naukowych, a weryfikacja teorii polega na konfrontacji ze
szczegółowymi obserwacjami, odrzucał zasadę czystego doświadczenia i czystego opisu, postulował
gromadzenie czystych faktów i oddzielanie faktów od interpretacji. Najważniejsze według niego były
badania terenowe. Postulaty dobrych badań:

1. Stosować różne procedury i techniki badawcze (obserwacja, wywiad, tablice genealogiczne,

dokumentacje statystyczne)

2. Poznawać osobiście teren, zamieszkując w społeczności badanej
3. Utrzymać dystans – ale jednocześnie wtopić się w środowisko badane
4. Znać język – to pozwala odtworzyć ogólne ramy kultury, zaobserwować instytucje, strukturę,

codzienne życie, uwzględnić opinie, reakcje uczuciowe, formuły magiczne, opowieści
mityczne.
Kultura

 Obejmuje odziedziczone ludzkie wytwory materialne a także dobra, procesy techniczne, idee,

nawyki, wartości;

 Jest całością, bez kontekstu kulturowego nie da się jej opisać, jest całością zintegrowaną,

systemem

 Przedmiotem nauki o kulturze są zależności między jej elementami, przydatne do ich badania

jest pojęcie funkcji. Funkcja to zaspokajanie potrzeb ludzkich. Kultura jest więc dla niego
aparatem instrumentalnym służącym zaspokajaniu potrzeb ludzkich, a funkcja – zaspokojenie
potrzeby przez działanie.

 Kultura dominuje ale jest wtórna wobec biologii, wyróżnia się trzy rodzaje potrzeb (mają

charakter uniwersalny – spotykamy je wszedzie):

4

1. Podstawowe – biologiczne.
2. Pochodne – człowiek jako istota społeczna
3. Integratywne - kulturowe.

Przykłady

1. Metabolizm → reakcją kulturową było zaopatrzenie
2. Człowiek jako istota społeczna → powstał dział gospodarki, organizacja społeczno-prawna
3. Człowiek jako istota kulturowa → kulturowa egzystencja człowieka: wiedza, religia, magia,

etyka, umiejętność posługiwania się symbolami.
Potrzeby mają charakter uniwersalny.

 Instytucja – narzędzie heurystyczne – konstrukcja organizująca postrzeganie, opis i

interpretację rzeczywistości. Można ją rozumieć dwojako: jako grupę ludzi podejmujących i
realizujących wspólne działania lub jako zorganizowany system działań ludzkich. Instytucja
ma strukturę:
1. Zasada naczelna- karta instytucji –zespół wartości i wierzeń, określone cele instytucji
2. Personel – ludzie, role, przywileje, obowiązki.
3. Normy – wymagane umiejętności, reguły, zwyczaje.
4. Substrat materialny – narzędzia
5. Działanie
6. Funkcje – zaznaczone w karcie a faktycznie realizowane

Funkcjonalizm strukturalny – Alfred Radcliffe-Brown – termin kultura zastępuje terminem
struktura społeczna – czyli sieć stosunków społecznych + osoby, jednostki posiadające swój status i
role społeczne.
Podstawowe założenia wspólne Malinowskiemu i Radcliffowi.

1. O swoistości systemu społecznego
2. O samoregulującym się charakterze systemu społecznego
3. O istnieniu wymagań funkcjonalnych
4. O funkcjonalności podsystemów społecznych
5. O egzogennym (zewnętrznym)) charakterze zmiany społecznej.

Podstawowe różnice między nimi:

1. system społeczny

R.B.- = struktura społeczna + normy, zwyczaje, sankcje.
Malinowski = układ instytucji

2. stan równowagi –

R.B. – konsekwencja internalizacji norm
Malinowski – efektywne działanie instytucji

3. istnienie społeczeństwa

R.B. – zasada konsensusu
Malinowski zaspokajanie potrzeb jednostki i realizacja instrumentalnych imperatywów
kultury

4. ogólna klasyfikacja podsystemów

R.B. –nie pozwala na jej zbudowanie rodzaj ich funkcji
Malinowski – istnieją instytucje zaspokajające potrzeby biologiczne, duchowe imperatywy
kulturowe

5. zmiana kulturowa

R.B. –możliwe jest tylko samoodtwarzanie się systemu lub jego rozkład pod wpływem
zewnętrznych oddziaływań
Malinowski - ,,impakt kulturowy” polega na większej efektywności zaspokajania potrzeb

4. Strukturalizm Claude Levi-Strauss
 Strukturalizm zakłada, że rzeczywistość jest uporządkowana i zorganizowana, inaczej

ustrukturyzowana i tylko przez badanie struktur można odkryć sens i funkcje elementów
rzeczywistości

5

 Struktury są samowystarczalne, czyli zrozumiałe bez brania pod uwagę elementów

zewnętrznych

 Struktury mają potrójny charakter- całości, przekształceń i samosterowania
 Metoda strukturalistyczna według L. Straussa polega na autentycznym:
1. Zdefiniowaniu badanych zjawisk jako stosunku między 2 lub większą ilością kategorii

rzeczywistych lub możliwych

2. Zbudowaniu tablicy możliwych permutacji między tymi kategoriami
3. Poddaniu tej tablicy analizie, która na tym poziomie może dotrzeć do koniecznych związków

Kultura i formy działania umysłu ludzkiego

 Ujmował ją jako całość znaczącą, a życie społeczne jako powtarzające się akty

komunikacji, wzorcowe znaczenie językoznawstwa – kultura pełni te funkcje co język

 Symbolizacja życia społecznego, przekazywanie i odbieranie znaczeń w każdym akcie

zachowania i każdej formie kultury jest zewnętrznym empirycznie dostrzeganym
przejawem działania ludzkiego umysłu, dzięki badaniom tych zewnętrznych
przejawów i analizie transformacji struktur możemy odkryć formy działania - co jest
ostatecznym celem człowieka

 Kultura jest całością znaczącą, ale nie składa się wyłącznie z symboli, to także świat

wartości i działań ludzkich, które nie dają się całkowicie sprowadzić do wymiany
znaczeń

 Umysł ludzki –atrybut mózgu człowieka – człowieka nie jest sam we wszechświecie,

by poradzić sobie z tym kontinuum , dzieli świat na odrębne części, kategoryzuje, ,
buduje z tych kategorii struktury symboliczne – i to jest uniwersalna własność umysłu
ludzkiego – znajduje ona wyraz w urządzaniu świata społecznego, kulturowego, a
więc antropologia jest nauka o kulturze

 Badając innych poznajemy siebie
Badania nad mitem

 Analiza mitów prowadzi do odkrycia logiki i struktury myślenia ludzkiego
 Wszystkie mity mówią to samo: ukazują i przezwyciężają paradoksy i sprzeczności

normalnie nie uświadamiane: życia, śmierci,, form zawierania małżeństw

 Obecność mitu jest stałym atrybutem myślenia ludzkiego


5. Kultura i osobowość Ralph Linton (inni przedstawiciele, np. Ruth Benedict, Margared

Mead, Abram Kardiner)
Antropologia i psychologia, socjologia

 Centralne zagadnienie to relacja między kulturą i jednostka ludzką, określenie

człowieka jako reprezentanta, uczestnika i twórcy kultury

 Kultura jest fikcją jeśli rozpatruje się ją w oderwaniu od jednostki, jest realizowana w

życiu tworzących takie same lub inne ugrupowania społeczne, a wyjaśnić kulturę
oznacza wyjaśnić jej realizacje w indywidualnych biografiach uczestników życia
społecznego

 Badanie kulturowych aspektów osobowości, kulturowej genezy osobowości, procesów

dojrzewania i funkcjonowania jednostek w tej kulturze

Kultura – jest konfiguracją wyuczonych zachowań i ich rezultatów, których elementy
składowe są podzielane i przekazywane przez członków danego społeczeństwa. Wyróżnia się
w kulturze wzory jawne i ukryte: jawne: - dające się bezpośrednio obserwować zachowania
ich materialne rezultaty; wzory ukryte: - wiedza, postawy, wartości właściwe uczestników
danej kultury. Ukryte są tylko z jawnych, są jednak ich źródłem, bezpośrednio w procesie
socjalizacji przekazujemy wzory jawne, ukryte w sposób pośredni.
Jądro kultury – wspólnie podzielane całkowicie przez wszystkich członków społeczeństwa,
jest konfiguracją wzorów kulturowych, zwłaszcza ukrytych, wspólne wszystkim jednostkom,
dzięki niemu możliwe jest zrozumienie, interpretacja społeczna, trwanie w społeczności.
Osobowość

 Założenie o tożsamości i plastyczności natury ludzkiej i tezie, ze doświadczenia

człowieka układają się w zorganizowany układ cech nazywany osobowością ,

6

osobowość kształtuje się tylko w procesach integracji jednostki z otoczeniem, nie jest
uwarunkowana biologicznie, człowiek nie mam osobowości w chwili narodzin tylko
możliwość rozwoju jednego lub kilku elementów, które zostaną zintegrowane w
końcową figurację.

 Osobowość składa się z zorganizowanego, względnie trwałego rdzenia nawyków oraz

sfery reakcji behawioralnych podlegających procesowi redukowania do nawyków. U
podstaw jawnego zachowania i reakcji zewnętrznych leżą reakcje ukryte, które Linton
nazywa systemem wartości – to są postawy.

 Osobowość podstawowa (nawiązanie do Kardinera) – jej istnienie kształtowane jest

przez praktyki socjalizacyjne, jest warunkiem porozumienia się społeczeństwa jako
zintegrowanej grupy. Żadna osobowość nie zna jednak kultury w całości, nie ma
społeczeństw doskonale homogenicznych, występują złożoności w strukturze
społecznej, a wpływ społeczeństwa na jednostkę wiąże się z jej adaptacją do
zajmowania pozycji w strukturze społecznej. Możemy więc wyróżnić typ osobowości
podstawowej danego społeczeństwa jako całości. Są to elementy osobowości wspólne
wszystkim członkom społeczeństwa i tworzą zintegrowaną konfigurację, leżą u
podstaw osobowości statusu.

Edward Sapir
Kultura według niego to „systematyczna lista wszystkich społecznie dziedziczonych wzorów
zachowań”, właściwym polem konstytuującym kulturę jest interakcja poszczególnych jednostek oraz
świat znaczeń, która każda z tych jednostek konstruuje sobie nieświadomie na podstawie swego
udziału w tej interakcji

 Strategiczne znaczenia badań językoznawczych dla uchwycenia mechanizmów zjawisk

kulturowych ze względu na nieświadomy charakter działających w nim sił , układ wzorów
kulturowych konstytuujących dana kulturę jest zawsze w pewnym sensie odzwierciedlony w
jej języku, a język jest symbolicznym przewodnikiem po kulturze, środkiem ekspresji w
kulturze

 Badania nad językiem mogą stanowić wzór dla innych dyscyplin humanistycznych.

Jednostka –każda jednostka wchodząc w interakcję z innymi tworzy kulturę manifestując różne
wzory zachowania , kultura pozostaje jednak wszelako zawsze własnością jednostek i zawsze te
badania powinny być prowadzone w zespoleniu z badaniami nad osobowością, kultur jest wyrażana w
konkretnych realizacjach osobowości. W badaniu między związków między kult. a osob. ważne jest
to, że normy i wzory kulturowe faktycznie rządzące postępowaniem ludzi nie zawsze są dostępne
potocznej obserwacji, są raczej intuicyjnie wyczuwalne niż świadomie postrzegane, stąd z faktu
istnienia nieświadomych wzorów zachowań mamy trudność interpretacji zachowań z innych
kontekstów kulturowych.
Język – wyłącznie ludzka i nieinstynktowna metoda komunikacji idei, uczuć, pragnień za pomocą
systemu spontanicznie wytwarzanych symboli. Symbole te są słuchowe i wytwarzane przez organy
mowy., j. jest doskonałym narzędziem ekspresji i komunikacji we wszystkich społecznościach
ludzkich, jest przede wszystkim systemem symboli fonetycznych.

 J. charakteryzują też właściwości psychologiczne, zawartość treściowa kultury daje się

wyrazić w języku;

 We wszelkim zachowaniu językowym występują 2 układy splecione: układ odniesienia – o

czym się mówi i układ ekspresji – jak się mówi

Hipoteza Sapira i Whorfa – o względności językowej – różnice językowe warunkują odmienne
sposoby percepcji świata przez człowieka i z kolei odmienne sposoby postrzegania przyrody, siebie i
społeczeństwa warunkują różne sposoby ludzkiej działalności;

1. Język w którym jednostka jest socjalizowana kształtuje sposób widzenia świata
2. Różnice między językami wywołują różne postrzeganie świata przez ludzi myślących w tych

językach.

7

Dla Sapira język jest kluczem umożliwiającym zrozumienie całego ludzkiego świata , który różni się
od przyrosty tym że jest to świat znaczeń, co ostatecznie decyduje o istocie człowieczeństwa.

6. neoewolucjonizm Leslie Alvin White (1900-1975)

przyczynił się do rozwoju studiów ekologicznych w kulturze, skrajny determinizm kulturowy:
niezależnie od tego jak wiele w ludzkim zachowaniu może wypływać z głębokich warstw osobowości
wszystko jest produktem czy refleksem kultury , wszelkie indywidualne idee, wartości wywodzą się
także ze środowiska kulturalnego”.
Proces kulturowy ciąg wzajemnych oddziaływań między elementami kultury, który prowadzi w
określonym ogólnym kierunku i którego to kierunku nie zmienią działania nawet tych jednostek, które
zajmują czołowe miejsca w strukturze społecznej.
Swoistość kultury wiązał z ludzką zdolnością tworzenia i posługiwania się symbolami , dzięki nim
rzeczy są wyposażone w znaczenia, cała kultura zależy od symbolu. Jego wykorzystanie było tym, co
przywiodło kulturę do istnienia, a użycie symbolu tym, co ją utrwala. Symbol według niego to rzecz ,
której posługujący się nią człowiek nadaje wartość i znaczenie, znak to rzecz lub zdarzenie, które
wskazuje na inną rzecz lub zdarzenie.
Kultura jest systemem, który White definiuje jako organizację rzeczy i zdarzeń tak powiązanych, że
relacje części do części są zdeterminowane przez relację części do całości.
System kultury ma właściwą sobie strukturę: cztery rodzaje składników, które nazywa komponentami:

1. ideologiczny – np. wierzenia
2. socjologiczny – zwyczaje, instytucje, wzory zachowań
3. psychologiczny – sentymenty, uczucia, postawy
4. technologiczny – narzędzia i technologie.
Kultura dzieje się – a to polega na progresywnym rozwoju – czyli dlatego neoewolucjonizm –
uprzywilejowane miejsce w tym rozwoju ma komponent technologiczny – istnienie kultury
warunkowane jest procesami technicznymi, zmiana technologiczna powoduje zmianę w innych
sektorach. White dążył do rekonstrukcji ewolucji kultury.

Antropologia kognitywna – początek połowa lat 50.nawiązywała do tradycji badań lingwistycznych
Edwarda Sapira i Radcliffa-Browna. Miała być naturalną nauką o społeczeństwie, dąży do opisywania
systemów poznawczych różnych kultur na podstawie danych pochodzących z oryginalnych
kontekstów kulturowych, głównie językowych. Przedmiotem a. k. stały się zasady lezące u podstaw
ludzkich zachowań oraz ich wytwory , którzy kognitywiści chcieli zrozumieć. Przedmiotem
zainteresowania nie są same zjawiska, ale postać jaką przyjmują w ludzkich umysłach. Kognitywiści
badali komunikaty językowe, bo w nich upatrywali dostępu do wiedzy, pojęć, sądów zawartych w
kulturze, w jej organizacji poznawczej. Ward Hunt Goodenough (1919-0, kultura nie jest zjawiskiem
materialnym, nie składa się z rzeczy , ludzi, zachowań, uczuć, ale organizuje te wszystkie składniki ,
jest formą tego, co ludzie przechowują w swym umyśle, ich modeli postrzegania , kojarzenia,
interpretowania świata.

Antropologia symboliczna –lata 60 i 70 – XX wieku. Wiele wspólnego z kognitywną, ale były i
punkty sporne. Obie traktują kulturę jako system semiotyczny, ale dla a.s. ważniejsze jest przekonanie,
że stanowi on system symboli albo splot znaków czyli nosicieli wiadomości i ich znaczeń, który
stanowi podstawę do konstruowania rzeczywistości. Interpretacja znaczenia tekstu oraz interpretacja
jego struktury jest celem a.s. Holizm – k. jako sieć komunikacyjna uwzględnia znaki werbalne i
niewerbalne, empiryczne i nieempiryczne oraz różne aspekty życia społecznego: ekonomiczne,
polityczne itp…

Clifford James Geertz (1926-2006) – postmodernista – antropologia interpretatywna,
stanowisko tekstualistyczne. Cofnięcie do etnografii jako domeny tekstowej reprezentacji
różnych fragmentów rzeczywistości kulturowej. Odrzucenie badań empirycznych wiązało się
z negacją ich fundamentalnego znaczenia dla obiektywnego poznania świata obcej kultury,
niemożność zrozumienia tubylczego widzenia – więc trzeba poszukiwać sensu symboli
używanych w życiu społecznym , sztuka interpretacji , dyskursy i teksty kultury SA
przedmiotem badania.

8

Najwcześniejsze okresy rozwoju kultury ludzkiej.
Powstanie podgatunku homo sapiens sapiens – ok. 40 tys. lat rozpoczął się gwałtowny rozwój
kultury.

1. Górny paleolit - najwcześniejszy faza kultury ludzkiej – 35 tys. –ok. . 8 tys. lat temu.

W tym okresie powstała większość instytucji społecznych i form życia zbiorowego,
których jesteśmy spadkobiercami. Człowiek ówczesny zwany jest Kromaniończykiem
– czyli człowiekiem z Cro-Magnon wytwarzał wiele przedmiotów, których podstawy
do dzisiaj służą nam współczesnym.

Kultura górnego paleolitu – jednolita a zarazem zróżnicowana w czasie i przestrzeni. Cecha
wspólna to zbieractwo i myślistwo, techniki i surowce, np. kamienne, drewno, kości.
Zmarłym urządzano pogrzeby, groby wyposażano w wiele przedmiotów codziennego użytku,
ciała zmarłych posypywano ochrą, czerwonym barwnikiem mineralnym symbolizującym
krew i życie. Sztuka górno paleolityczna: przystrajano się; paciorki, bransoletki, naszyjniki.
Wyrabiano figurki z gliny, zwierząt i ludzi, częściej kobiet – gdzie akcentowano płeć –
symbol płodności, malarstwo naskalne (ryty, płaskorzeźby, malowidła na skałach).
Najważniejsze kultury tego okresu: oryniacka, solutrejska, perigrodzka, magdaleńska

2. Rewolucja neolityczna – zmiany niezależne od natury biologicznej człowieka,

dokonała się za sprawą immanentnych sił kulturowych, adaptacja człowieka do
przemian przyrody.

Przejście od myślistwa i zbieractwa do hodowli i rolnictwa czyli osiadłego trybu życia. W
związku z tym przemiany w organizacji życia zbiorowego, rocznym rytmie życia zbiorowego,
umysłowości. Pojawienie się zamieszkania na danym terytorium, poczucie własności
gromadzenie i powiększanie dobytku, powstało garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo, potem
metalurgia, myślenie perspektywiczne, bo trzeba było planować i działać w wyprzedzeniem.
Wzrost liczby ludności, spadła bowiem umieralność niemowląt (nowe pokarmy, np. mączka
zbożowa, gdy matka nie mogła wykarmić wszystkich dzieci, lepsza opieka i warunki w
osiadłym trybie życia). Natężenie kontaktów międzyludzkich owocowało kulminacją kultury
– wzrost wiedzy, wymiany doświadczeń, informacji skupionych w zwarte systemy
intelektualne.

3. Narodziny i rozwój cywilizacji

Korzenie cywilizacji – tkwią w przemianach neolitycznych – osadzanie się ludności
neolitycznej nad wielkimi rzekami regularnie wylewającymi i nawadniającymi ziemię,
ubóstwo metod uprawiania ziemi, ale możliwość ogromnych nadwyżek żywności. Pojawiały
się więc grupy, które nie musiały już oddawać się tylko czynnościom związanym z uprawą
ziemi i zdobywaniem pożywienia. Specjalizacja, rozkwit rzemiosła i sposoby zaspokajania
potrzeb luksusowych. Wyodrębniła się osobna grupa (warstwa) specjalistów w dziedzinie
kultu czyli kapłanów – pośredników między ludźmi a światem sił nadprzyrodzonych.
Instytucja kapłana pojawiła się już w kulturze neolitycznej, ale wówczas kapłani byli tak
samo zaangażowani w zwykłe czynności codzienne, produkcję żywności itp. dopiero
narodziny cywilizacji związane z rozwojem kultury miast zwolniły ich z wszelkich
obowiązków gospodarczych. Społeczności utrzymywały kapłanów, rozwinęły się zachowania
religijne, ceremonie.
Zróżnicowanie społeczne – rozwój specjalizacji we wszystkich sferach życia, nadwyżki
żywności, tworzenie się dużych skupisk życia ludzi spowodowały rozwój hierarchicznej
struktury społecznej., a następnym etapie powstała administracja centralna – pierwsza
organizacja państwowa.

9

Około 5000 lat temu pierwsze ośrodki w Egipcie
Około 4500 lat temu pierwsze ośrodki w Chinach
Około 4600 lat temu – pierwszy ośrodek w Mezopotamii

Około 3000 lat temu - pierwsze ośrodki w Ameryce Północnej, potem w Peru.
O zróżnicowaniu społecznym świadczą między innymi grobowce: skromne i niezwykle
bogate, stąd wniosek podziału na arystokrację i pospólstwo, pozostałości domów
mieszkalnych, królewskie rejestry obowiązków podatkowych zapisy handlowe. Babilońskie
dokumenty z wczesnego okresu tej cywilizacji wymieniają trzy warstwy: arystokrację,
pospólstwo i niewolników – każda zniż miała odmienna prawa i przywileje. Podobnie u
Azteków – szlachta, ludzi zwykłych i służbę. Pojawiło się między tymi grupami również
zróżnicowanie kulturowe związane ze stopniem zamożności i rodzajem przywilejów, a co za
tym idzie odmiennymi wartościami i normami.
Administracja i pismo – sztab urzędników potrzebny do sprawnego funkcjonowania takiej
organizacji, nie był w stanie wraz z rozwojem cywilizacji zapamiętywać wszystkich praw,
zobowiązać itp., powstało pismo, zdaniem Levi-Strausa związane z administracją państwową
(mnemotechniczny

{ułatwiający

zapamiętywanie}

charakter,

dopiero

później

wielofunkcyjny).
Urbanizacja – miasta stwarzały szereg problemów natury biologicznej, społecznej,
gospodarczej, kulturowej, np. higiena, choroby, zagęszczenie ludności, wojny, konflikty, -
konieczność tworzenia pisanych kodeksów prawnych, by ci ludzie mogli jakoś w miarę
funkcjonować – 1 kodeks – Hammurabiego, obowiązywał ludzi wszystkich warstw,
wprowadzał element równości.
Gdyby chcieć zróżnicować i wymienić cechy społeczeństw pierwotnych, które wyróżniały
te społeczności od pierwszych cywilizacji można wskazać na:

1. Mała

liczebność, rozproszenie, izolację społeczności pierwotnych, kultur

tradycyjnych, słaba więź społeczna.

2. Prostota technik i systemu gospodarczego, brak specjalizacji zawodowej, instytucja

darów i zobowiązań.

3. Bezklasowy charakter struktury społecznej, egalitaryzm w dziedzinie władzy i

prestiżu.

4. Typ więzi społecznej – za Durkheimem – mechaniczna typu gemeinschaft. Ścisła

kontrola społeczna, rzadkie kontakty zewnętrzne.

5. Brak pisma, a co za tym idzie tradycjonalizm, ustne przekazywanie treści z pokolenia

na pokolenie, powolna kumulacja kultury.

6. Stabilność, statyczność, skostnienie, niezmienność.

7. Ahistoryczność – myślenie bez historii.