Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 10:

Pierwsza gospodarka przemysłowa: Anglia w XVI-XVIII w. (cz. II)

I. Rewolucja przemysłowa

A. Przemysł Anglii w XVI-XVII

1. W drugiej połowie XVI w. Anglia przeżywała szybki rozwój gospodarczy związany w dużym stopniu z

ekspansją angielskiego włókiennictwa

2. W XVI w. Anglia była jednym z największych producentów sukna; sukiennictwo usadowiło się przede

wszystkim we wschodnich i południowych regionach kraju; powstawały pierwsze manufaktury

produkujące sukno – najwięksi sukiennicy zatrudniali nawet do kilkuset pracowników.

3. Drugą szybko rozwijającą się gałęzią przemysłu było górnictwo węglowe (węgiel stał się popularnym

paliwem do ogrzewania domów, szczególnie wobec deficytu drewna i ograniczania wyrębu na

początku XVII w.); według szacunków w połowie XVI w. wydobycie węgla na wyspach brytyjskich

wynosiło rocznie ok. 210 tys. ton

4. Trzecia dziedziną przemysłu rozwijającą się w tym czasie w Anglii jest hutnictwo i metalurgia

wykorzystujące nową technologię wielkiego pieca (wykorzystanie w hutnictwie węgla drzewnego

będzie na początku XVII w. jedną z przyczyn deficytu drewna i wprowadzenia zakazów wyrębu

lasów)

5. Charakterystyczną cechą przemysłu angielskiego było jego powiązanie nie z miastem a z wsią i

posiadaniem ziemi.

6. W XVII w. gospodarka brytyjska, podobnie jak cała gospodarka europejska przeżywała kryzys,

a. Na początku wieku załamała się produkcja w najważniejszej branży przemysłu angielskiego -

sukiennictwie (jej wielkość spadła o połowę)

b. W przeciwieństwie do sukiennictwa druga gałąź gospodarki angielskiej – górnictwo węgla – w

XVII w. przeżywało swój rozkwit związany z wzmiankowanymi wyżej kłopotami z drewnem

c. Hutnictwo nie przeżywało tak głębokiego załamania jak sukiennictwo, jednak problemy

technologiczne (konieczność stosowania węgla drzewnego, przy niedoborach tego surowca)

stanowiły pewną barierę w rozwoju tej gałęzi przemysłu

B. Pierwsza gospodarka przemysłowa – Anglia w XVIII w.

1. Warunki wstępne i towarzyszące industrializacji

a. Zmiany w rolnictwie w XVI-XVIII w. miały dwa istotne skutki dla industrializacji:

-

uwolniły część ludzi pracujących dotychczas na roli zwiększając podaż siły roboczej
poszukującej nowego zajęcia (choć jak już była o tym mowa nowy typ grodzenia nie

spowodował tak dużych konsekwencji jak wcześniejsze grodzenia)

-

grodzenie zmieniło charakter pracy – wielkie rzesze ludzi stały się pracownikami
najemnymi (chłopi przekształcili się w robotników najemnych)

-

produkcja towarowa w rolnictwie i wzbogacenie się farmerów, spowodowało powstanie
rosnącego popytu na produkty przemysłowe śród wzbogaconych rolników (w efekcie

nastąpiło sprzężenie zwrotne: zwiększający się popyt na wsi będzie stymulował rozwój

przemysłu, wzrost przemysłu będzie się wiązał z wzrostem zapotrzebowania na produkty

wsi – zwiększający się popyt na żywność i surowce – co będzie podwyższało popyt ze

strony farmerów itd.)

b. Zmiany w zarządzaniu finansami publicznymi (również system podatkowy) po „Wspaniałej

Rewolucji” i powstanie rynku finansowego w pierwszej połowie XVIII w. spowodowało potanienie

kredytu i większą możliwość jego uzyskiwania – miało to wpływ zarówno na zwiększone

inwestycje w rolnictwie jak i wytwórczości – wysoka stopa zwrotu z inwestycji powodowała

powstawanie nowych nadwyżek kapitałowych lokowanych w systemie bankowym bądź w

papierach wartościowych (to nie zawsze z korzyścią – zob. historię uchwalenia Bubble Act) i

możliwość nowych inwestycji

c. Transport

-

rozwój transportu w XVIII i XIX w. w Anglii, podobnie jak to było z rolnictwem, był
stymulowany przez rozwój gospodarczy i sam ten rozwój stymulował

-

do XVIII w. system dróg lądowych w Anglii opierał się na źle utrzymanych gościńcach
parafialnych

-

pewnym udogodnieniem w przypadku Anglii było jej wyspiarskie położenie i możliwość
wykorzystywania w transporcie żeglugi przybrzeżnej

-

rozwój gospodarki angielskiej w coraz większym stopniu wymagał lepszej (ale również
taniej) infrastruktury transportowej, z tego względu od 1660 do 1749 parlament uchwalił

ponad dwieście ustaw mających spowodować poprawę stanu infrastruktury

komunikacyjnej (przy czym wzrost aktywności zgromadzenia rósł w tempie

geometrycznym: 1660-1689: 15, 1690-1719: 59, 1720-1749: 130)

1

-

pierwszy etap rozbudowy sieci transportowej poszedł dwoma torami – rozbudowy
śródlądowych kanałów wodnych oraz budowy sieci tzw. dróg mytniczych

-

w latach pięćdziesiątych XVIII w. rozpoczęto rozbudowę sieci kanałów śródlądowych; w
latach 1750- 1820 sieć kanałów powiększyła się o dodatkowe 3000 mil (wcześniej istniało

1000 mil); eksploatację kanałów prowadziły spółki nastawione na zysk (w tym przypadku

ustawowo odstąpiono od Bubble Act) – pobierały one opłaty od kapitanów niezależnych

statków lub barek

-

w związku z zapotrzebowaniem na gęstszą siec dróg lądowych parlament uchwalił ustawę
o utworzeniu przedsiębiorstw mytniczych, mających budować i utrzymywać drogi, za

korzystanie z których użytkownicy wnosili opłaty; firmy mytnicze powstawały z reguły z

inicjatywy lokalnych przedsiębiorców, właścicieli ziemskich i farmerów, pragnących

poprawić transport do ośrodków handlowych, największe nasilenie budowy tych dróg

nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w.: w 1750 r. było ich ok. 3400

mil, a w 1770 15 000 mil, w szczytowym momencie ich rozwoju (1836 r.) liczyły 22 000

mil, ale wówczas były już uważane za przestarzałe ze względu na rozwój kolei

-

przełom w komunikacji i transporcie nastąpił wraz z wynalezieniem a następnie rozbudową
kolei w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w.; powstanie sieci kolejowej było

konsekwencją rewolucji przemysłowej – kolej odpowiadała na potrzeby transportowe

rozbudowanych gałęzi przemysłu (górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego), w tej

sytuacji wynalazek lokomotywy George’a Stephensona (1814) został szybko zastosowany

w praktyce

d. Nieprzypadkowo przyśpieszenie rozwoju gospodarczego Anglii nastąpiło po „Wspaniałej

Rewolucji” – wprowadzenie nowego systemu politycznego dającego przewagę parlamentowi

umocniło pozycję grup społecznych odgrywających najważniejszą rolę w rozwoju ekonomicznym

państwa – gentry i bogatego mieszczaństwa – polityka parlamentu ukierunkowana była na

wzmacnianie i ułatwianie inwestycji miejscowych przedsiębiorców oraz ochronę ich interesów

(zob. sprawę grodzenia, które staje się w tym okresie elementem polityki państwa);

protekcjonizm parlamentu różnił się pod tym względem od polityki władców absolutnych na

kontynencie – stały za nim realne interesy konkretnych grup społecznych, a nie jedynie wizje lub

interesy monarchy (porównaj z próbą odgórnej modernizacji rosyjskiej przeprowadzanej przez

Piotra Wielkiego)

e. Powstanie imperium kolonialnego i rozwój handlu zamorskiego spowodowały powstanie nowych

rynków zbytu dla towarów przetworzonych, jednocześnie zamorskie posiadłości były źródłem

surowców dla nowego przemysłu angielskiego (przede wszystkim bawełna z Indii i Ameryki

Północnej)

f.

Poważną zaletą Zjednoczonego Królestwa było jego wyspiarskie położenie, chroniące Wielką

Brytanię przed inwazją innego państwa (jedną z przyczyn upadku gospodarki Niderlandów były

zniszczenia wojenne i sąsiedztwo agresywnego francuskiego sąsiada)

g. Jednym z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym czynnikiem stymulującym rewolucyjny

rozwój przemysłu pod koniec XVIII w., był wybuch wynalazczości pośród angielskich inżynierów i

techników (większość wynalazków zastosowanych w zakładach angielskich była wynikiem

pomysłowości ich właścicieli lub pracowników, ewentualnie wykorzystaniem wynalazków

domorosłych inżynierów) – wykorzystaniu nowych rozwiązań sprzyjał duch przedsiębiorczości,

który opanował Anglię w XVIII w. (wynalazki były znane już wcześniej, tyle że ich nie

wykorzystywano w takim stopniu) – o wynalazczości proszę koniecznie i uważnie

przeczytać rozdział z podręcznika Rondo Camerona Historia Gospodarcza Świata,

s.189-197, jako lekturę uzupełniającą, ale niezwykle pożyteczną, pomocną w

zrozumieniu źródeł rewolucji przemysłowej i jej umiejscowienia w Anglii zalecam

Państwu lekturę trzech rozdziałów z książki Davida S. Landes’a, Bogactwo i nędza

narodów, s. 196-264

h. Rewolucja przemysłowa, która miała miejsce w Anglii w latach 1760-1830, była spowodowana

wieloma przyczynami (powyższy katalog nie jest jeszcze kompletny, brak w nim np.

wzmiankowanego we wcześniejszych wykładach kalwińskiego etosu pracy czy rozwoju oświaty i

nauki), które wystąpiły jednocześnie w jednym miejscu i jednym czasie, a do tego działały na

siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego stymulując jeszcze rozwój ekonomiczny (zob. wyżej

przykład rolnictwa)

2. Rewolucja przemysłowa (1760-1830)

a. Pierwsza rewolucja przemysłowa dokonała się w Anglii pod koniec XVIII w. i na początku XIX w.

w dwóch gałęziach przemysłu – włókiennictwie oraz powiązanych ze sobą hutnictwie i górnictwie

b. Najwcześniej doczekał się udoskonaleń mechanicznych przemysł włókienniczy. Związane to

było z wprowadzeniem do produkcji bawełny - wielki popyt na tkaniny bawełniane wywołał

konieczność innowacji technicznych pozwalających zwiększyć produkcję:
-

najwcześniejsze z nich było tzw. latające czółenko (wynalazek Johna Kaya z 1733),

które przyspieszyło znacznie procesy tkania

-

praktyczne zastosowanie wynalazku Kaya (ok. 1760) spowodowało dysproporcję
między szybkością tkania a przędzenia: brakowało przędzy i wielu tkaczy było bez-

robotnych.

2

-

spowodowało to poszukiwanie rozwiązań umożliwiających usprawnienie przędzenia –
pierwszą przędzarkę mechaniczną skonstruował James Hargreaves (tzw. spinning

jenny, 1764), w następnych latach udoskonalił tę konstrukcję Richard Arkwright

(napęd wodny - tzw. rama wodna).

-

po zastosowaniu tych rozwiązań proces tkania - mimo powszechności stosowania
latającego czółenka - był zbyt powolny (przędzy było za dużo) – ową różnicę

zlikwidował patent Edmunda Cartwrighta (mechaniczny warsztat tkacki, 1787), w

efekcie produkcja tkanin bawełnianych w Anglii niebywale wzrosła.

-

wraz z wynalazkiem Josepha Jacąuarda, który opatentował (1804) metodę
nanoszenia wzorów na tkaniny (tzw. tkaniny żakardowe), wszystkie procesy produkcji

włókienniczej były zmechanizowane,

-

tym samym włókiennictwo stało się pierwszą nowoczesną branżą przemysłowa, która
przeszła pełen proces wczesnej industrializacji

c. Hutnictwo

-

barierą w rozwoju hutnictwa było użycie przy wytopie węgla drzewnego

-

w 1735 r. Abraham Darby użył w procesie wytopu nie węgla, ale koksu (produktu
suchej destylacji węgla kamiennego), co spowodowało szybki rozwój hutnictwa

-

dalsze prace innowacyjne szły w kierunku uzyskania dobrych gatunków żelaza
(szczególnie istotna była stal) oraz obróbki uzyskanego z wielkiego pieca surowca

(dotychczas robili to ręcznie kowale)

-

w 1784 r. Henry Cort zastosował tzw. pudlingowanie, czyli mieszanie roztopionej rudy w
wielkim piecu, a do obróbki zastosował walcowanie mechaniczne

-

pod koniec XVIII w. opatentowano też pierwsze obrabiarki (Henry Maudslay, 1798), co
oznaczało produkcję detali maszyn przez maszynę

-

wszystkie te wynalazki znacznie upowszechniły wykorzystanie żelaza w gospodarce –
hutnictwo stało się drugą nowoczesną branżą przemysłu obok włókiennictwa

d. Węgiel kamienny i maszyna parowa

-

rozwój górnictwa węgla kamiennego był pochodną poszukiwania wydajniejszych od
dotychczasowych źródeł energii (przykładem tego może być zapotrzebowanie na koks w

hutnictwie) oraz zastosowania nowych maszyn

-

w 1769 r. James Watt opatentował maszynę parową (ulepszoną wersję wcześniejszych
wynalazków jego poprzedników),

-

w 1781 r. Watt przystosował swój wynalazek do napędów obrotowych (1781), w
związku z czym znalazła ona szersze zastosowanie w przemyśle (kopalniach,

włókiennictwie, metalurgii itp.).

-

efektem zastosowania maszyny parowej w przemyśle był szybki wzrost zapotrzebowania
na węgiel kamienny, niezbędny do napędzania wynalazku Watta

-

zwiększenie wydobycia węgla było możliwe dzięki zastosowaniu maszyny parowej
zarówno do odwadniania, jak i do wentylowania kopalni

3. Skutki rewolucji przemysłowej

a. W wyniku upowszechnienia wynalazków technicznych nastąpił znaczny wzrost wydobycia

węgla kamiennego (z 2,5 mln ton w 1740 r. do 40 mln ton w 1840 r.), produkcji surówki

żelaza (dziesięciokrotny wzrost w latach 1830-1870) oraz wyrobów bawełnianych (w ciągu

130 lat w latach 1741-1871 import bawełny wzrósł wartościowo 10 150 razy).

b. Mechanizacja spowodowała przejście do masowej produkcji w dużych zakładach, co

obniżyło koszty jednostkowe produkcji. Wzrosła bowiem znacznie wydajność pracy, a

system fabryczny wypierał nakład i manufakturę.

c. Nowe przedsiębiorstwa przemysłowe (fabryki) różnią się od swych poprzedników nie tylko

mechanizacją i skalą produkcji – ze względu na skalę ich zapleczem nie są gospodarstwa

domowe, opierają się na armii najemnych „anonimowych” pracowników nie związanych w

ściślejszy, emocjonalny sposób ze swoim miejscem pracy – jego cechą charakterystyczną jest

wpisanie w rynek i pełne uzależnienie od sił rynkowych, w tym również od rynku pracy

(pracownik staje się pozycją statystyczną)

d. W efekcie rewolucji przemysłowej wzrosła jeszcze siły gospodarcza Anglii; przed

przewrotem przemysłowym Anglicy byli monopolistami w produkcji sukienniczej,

natomiast obecnie przodowali w przemyśle maszynowym oraz eksportowali głównie

wyroby bawełniane (w latach 1801-1850 wartość tego eksportu wzrosła o 600 %);

e. Rozwój przemysłu spowodował poważne zmiany ludnościowe na Wyspach Brytyjskich; w latach

1750-1871 zaludnienie Anglii wzrosło z 6 do 22,7 mln mieszkańców i to przy bardzo wysokiej

emigracji; nasiliły się procesy urbanizacyjne: odsetek ludności rolniczej spadł z 35% w 1811

r. do 14,2% w 1871 r.

f.

Przemysł wyraźnie przesunął się na północ kraju, lokował się bliżej źródeł pozyskania

surowców (węgla kamiennego)

3

Górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo żelaza w Wielkiej Brytanii w

latach 1740-1840

Wydobycie

Produkcja

Produkcja surówki

Przeciętna roczna

Lata

węgla

surówki żelaza

wytapianej przy

produkcja wielkiego

(w mln ton)

(w tys. ton)

użyciu koksu

pieca (w tonach)

1740 2,5

17

1

300

1760 4

28

20

300

1780 6

40

50

900

1800 10

175

80

1200

1820 18

450

100

2 000

1840 40

1 400

100

3 500

Źródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej
(od schyłku średniowiecza do I wojny światowej), Warszawa 1977, s. 203.

Przewrót techniczny w przemyśle włókienniczym w Wielkiej Brytanii w

latach 1760-1840

Lata

Bawełna importowana

Liczba mechanicznych

Liczba

mechanicznych

do Anglii (w tonach)

wrzecion (w tys.)

tyatys.)

warsztatów

tkackich

1760

1000

—

—_

1780

4 000

20

—_

1800

40 000

1500

200

1820

80 000

5 000

14 000

1840

240 000

16 000

150 000

Źródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, jw., s. 210.

II. Przemiany społeczeństwa Anglii w XVI-XVIII w.

A. Przemiany własnościowe i społeczne w wyniku zmian w gospodarce rolnej - dominacja gentry

1. Stara szlachta rodowa (nobility)

a. W XVI - XVII w. stara szlachta rodowa (nobility) przeżywała poważny kryzys; utrata

wpływów przez tą grupę społeczną wiązała się ze zmniejszeniem się dochodów

senioralnych oraz spadkiem znaczenia rycerstwa pod koniec średniowiecza; stara

szlachta traci również w tym czasie swój prestiż społeczny (przede wszystkim w

pierwszej połowie XVII w.)

b. W drugiej połowie XVI w., a szczególnie na przełomie XVI i XVII w., nastąpiła masowa

wyprzedaż dóbr ziemskich przez arystokrację próbującą ratować swoje dochody – co

można wiązać z gorszą kondycją terenów na których gospodarowano w tradycyjny

sposób.

c. Sytuacja nobilty poprawiła się w drugiej połowie XVII i w XVIII w. – co może być

wynikiem kolejnej fali przemian w rolnictwie angielskim, ale w dużym stopniu skład tej

grupy był już inny (nastąpił awans wielu rodów z średniej szlachty w szeregi

arystokracji)

d. Pomimo kryzysu liczebność arystokracji w okresie od połowy XVI do połowy XVII w.

poważnie się zwiększyła, co było konsekwencją wchodzenia do tej grupy nowych

rodzin

2. Wzrost znaczenia średniej szlachty (gentry)

a. Największe znaczenie w strukturze społecznej XVI i XVII w. uzyskuje gentry – średnia

szlachta

b. Gentry bierze największy udział w skupowaniu dóbr ziemskich wystawianych na

sprzedaż przez Koronę (dobra koronne i kościelne) i arystokrację ziemską

c. Średnia szlachta odgrywa również najważniejszą rolę w rozwoju sukiennictwa i innych

dziedzin wytwórczości, które w przypadku Anglii w znacznej części skupione były na

wsi

d. Angielska średnia szlachta nie ograniczała się do rolnictwa i przemysłu – wielu jej

przedstawicieli zajmowało się również handlem (w przeciwieństwie np. do średniej

szlachty w Polsce, której nie wolno było parać się taką działalnością)

4

e. Ze względu na największe zaangażowanie w przemiany gospodarcze i dominującą

pozycję średniej szlachty w Izbie Gmin gentry była najbardziej zainteresowaną grupą

społeczną w zmianie systemu politycznego prowadzącej do wzmocnienia parlamentu –

z tego powodu średnia szlachta stała na czele walki parlamentu z królem podczas

rewolucji angielskiej

3. Spośród chłopów najwyżej w strukturze społecznej stali wolni chłopi – yeomani, określani

czasem jako wiejska klasa średnia; ich pozycja w czasie przemian w rolnictwie angielskim uległa

wzmocnieniu, m.in. brali oni obok gentry udział w przejmowaniu gospodarstw bankrutującego

średniego i drobnego chłopstwa; m.in. spośród tej grupy rekrutowali się zamożni farmerzy,

zarówno właściciele jak i duzi dzierżawcy gospodarstw nastawionych na produkcję towarową

wełny, a później zboża.

4. 75% społeczeństwa angielskiego stanowili biedni i średni chłopi, z których wielu podczas

grodzenia w XVI i na początku XVII w. utraciła swoje gospodarstwa, przekształcając się w

pracowników najemnych lub włóczęgów (plaga Anglii w XVI i XVII w.); chłopi, którzy pozostali

na swoich gospodarstwach to w znacznej części dzierżawcy z wielkich gospodarstw we włościach

starej arystokracji w zachodniej i północnej Anglii

5. Zmiany dokonujące się w rolnictwie podczas grodzenia nowego typu (w XVII w., nasilające się

pod koniec stulecia i trwające przez wiek XVIII) spowodowały dokończenie procesu przemian

zapoczątkowanego w XVI stuleciu:

a. Stopniowa eliminacja drobnych gospodarstw chłopskich – ich właściciele stawali się

robotnikami rolnymi lub emigrowali do nowych miast przemysłowych, gdzie zasilali

powstałą po rewolucji przemysłowej grupę robotników fabrycznych

b. Powstawanie dużych farm operujących na wolnym rynku i wyspecjalizowanych w

produkcji konkretnego asortymentu towarów – zboże, wełna itd. (zob. również punkt o

rolnictwie)

c. Wielkie skomercjalizowane gospodarstwa rolne, podobnie jak farmy produkujące na

rynek i nie mające nic wspólnego z dawnymi manors starej arystokracji (wielka

własność typu feudalnego).

6. Mieszczaństwo – ze względu na znaczenie dla rozwoju Anglii w XVI i XVII w. należy przede

wszystkim wymienić grupę najbogatszych rodzin mieszczańskich oraz średnie mieszczaństwo

a. Górna warstwa mieszczaństwa składała się z „200 rodzin” – głównie wielkich kupców z

londyńskiego City – monopolizujących na przełomie XVI i XVII w. handel angielski;

politycznie grupa ta była bliska monarchom i starej arystokracji, choć ich interesy nie

były do końca tożsame

b. Średnie mieszczaństwo – szybko rosnąca grupa przemysłowo-handlowa – w znacznym

stopniu dzięki zakupowi dóbr ziemskich weszło w skład gentry; interesy tej grupy były

odmienne od wielkiego mieszczaństwa, którego monopol handlowy próbowała złamać,

z tego też względu obok gentry i yeomenów średnie mieszczaństwo znalazło się wśród

zdecydowanych zwolenników rewolucji angielskiej

B. Zmiany społeczne spowodowane industrializacją

1. W czasie industrializacji powstały nowe ośrodki miejskie - skupiska ludności robotniczej - z

typowym krajobrazem przemysłowym; w tym okresie wyrosły nowe miasta przemysłowe:

Manchester, Birmingham, Liverpool i inne; dawne średniowieczne miasta przekształciły się w

tzw. „zgniłe miasteczka".

2. W wyniku zmian organizacji produkcji i powstania systemu fabrycznego powstała nowa grupa

społeczna – robotnicy przemysłowi (proletariat fabryczny); byli to ludzie nie posiadający

majątku, sprzedający zatem swoją siłę roboczą; proletariat rekrutował się z pracowników

manufaktur, wyrzuconych z ziemi chłopów oraz ze zrujnowanych rzemieślników, którzy

przegrali rywalizację z przemysłem fabrycznym

3. Z drugiej strony drabiny społecznej znajdowali się właściciele fabryk, wywodzący się z

reguły z bogatego mieszczaństwa lub dawnej gentry.

4. Obok nowych grup społecznych cały czas istniało mieszczaństwo „starego typu”, choć jego

rola szczególnie w nowych miastach przemysłowych zaczęła spadać; część dotychczasowych

rzemieślników podupada zasilając szeregi proletariatu; część pozostała przy swoim zawodzie

(szczególnie w branżach nie objętych rewolucją przemysłową) obsługując nowe grupy

społeczne

5