„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Małgorzata Höffner

Dobieranie zabezpieczeń w instalacjach elektrycznych

311[08].Z1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Wacław Załucki
mgr inż. Edward Wilczopolski


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja:
dr Bożena Zając


Korekta:
mgr inż. Jarosław Sitek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[08].Z1.03

„Dobieranie zabezpieczeń w instalacjach elektrycznych” w modułowym programie nauczania

dla zawodu technik elektryk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

3

2. Wymagania wstępne

4

3. Cele kształcenia

5

4. Materiał nauczania

6

4.1. Zakłócenia w pracy instalacji elektrycznych

6

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające
4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

6

7
8

9

4.2. Zwarcia w sieciach niskiego napięcia

9

4.2.1. Materiał nauczania
4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia
4.2.4. Sprawdzian postępów

9

13

14
15

4.3. Ochrona przed skutkami przeciążeń

16

4.3.1. Materiał nauczania
4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia
4.3.4. Sprawdzian postępów

16
17

17
18

4.4. Ochrona przed skutkami zakłóceń napięciowych

19

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające
4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

19

22
22

24

4.5. Ochrona przed skutkami cieplnymi i pożarami

25

4.5.1. Materiał nauczania
4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia
4.5.4. Sprawdzian postępów

25
27

27
29

5. Sprawdzian osiągnięć

30

6. Literatura

33

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy oraz kształtowaniu umiejętności

z zakresu „Dobieranie zabezpieczeń w instalacjach elektrycznych”

W poradniku zamieszczono:

− materiał dotyczący:

• rodzajów zakłóceń w pracy instalacji elektrycznych,

• zwarć w sieciach niskiego napięcia,
• obliczania wielkości charakterystycznych dla zwarcia,

• środków ochrony przed skutkami zwarć,

• środków ochrony przed skutkami przeciążeń,
• ochrony przed skutkami oddziaływania cieplnego,

• ochrony przed skutkami spadku napięcia,

• środków i sposobów ochrony przed skutkami przepięć,
• środków ochrony przeciwpożarowej,

− tabele przydatne do wykonywania ćwiczeń,

− pytania sprawdzające (do każdej jednostki szkoleniowej),
− ćwiczenia (do każdej jednostki szkoleniowej),

− sprawdzian postępów (do każdej jednostki szkoleniowej),

− sprawdzian osiągnięć,
− wykaz literatury zawierającej treści z zamieszczonego zakresu.

Szczególną uwagę zwróć na:

− rozpoznawanie zakłóceń na podstawie ich objawów,

− dobieranie sposobów zabezpieczania instalacji,

− dobieranie środków zabezpieczających do określonej instalacji,
− prawidłowe posługiwanie się terminologią,

− rozróżnianie podstawowych urządzeń zabezpieczających,

− analizowanie działania zabezpieczeń,
− sprawdzanie poprawności działania wybranych środków ochrony,

− korzystanie z różnych źródeł informacji,

− sposób prezentacji wykonanych ćwiczeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− rozróżniać układy sieci elektroenergetycznych,

− dobierać zabezpieczenia przewodów,
− dobierać zabezpieczenia dla typowych odbiorników,

− oceniać stopień zagrożenia prądem elektrycznym,

− rozpoznawać elementy składowe instalacji elektrycznej,
− czytać schematy instalacji elektrycznych,

− rysować schematy instalacji elektrycznej,

− klasyfikować sieci elektroenergetyczne,
− klasyfikować odbiorniki energii elektrycznej,

− korzystać z literatury, norm i kart katalogowych wyrobów,

− stosować zasady bhp i ochrony przeciwpożarowej na stanowisku pracy,
− wyszukiwać normy i przepisy budowy i eksploatacji urządzeń,

− wyszukiwać informacje w katalogach w postaci książkowej i elektronicznej,

− wyszukiwać informacje w Internecie,
− obliczać wartość prądu w obwodzie elektrycznym,

− stosować pierwsze i drugie prawo Kirchhoffa,

− charakteryzować zagrożenia związane z pracą maszyn i urządzeń elektrycznych.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− sklasyfikować zakłócenia występujące w instalacjach elektrycznych,

− scharakteryzować zwarcia występujące w sieciach niskiego napięcia,
− obliczyć wielkości charakterystyczne dla zwarć,

− dobrać środki ochrony przed skutkami zwarć,

− dobrać środki ochrony przed skutkami oddziaływania cieplnego,
− dobrać środki ochrony przed prądem przetężeniowym,

− dobrać środki ochrony przed spadkiem napięcia i przepięciami,

− dobrać środki ochrony przeciwpożarowej,
− zanalizować pracę układów z zastosowanymi środkami ochrony przed skutkami

oddziaływania cieplnego, prądem przetężeniowym, spadkiem napięcia i przepięciami,

− sprawdzić poprawność działania wybranych środków ochrony,
− zastosować zasady bhp i ochrony przeciwpożarowej obowiązujące na stanowisku pracy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Zakłócenia w pracy instalacji elektrycznych

4.1.1. Materiał nauczania

Użytkowanie energii elektrycznej związane jest z występowaniem różnorodnych

zakłóceń, powodujących zagrożenia zarówno dla urządzeń, jak i dla samej instalacji. Ważne

jest więc zapewnienie odpowiedniej jakości zasilania.

Przepływ prądu zawsze powoduje wydzielanie pewnej ilości ciepła. W prawidłowo

funkcjonującej instalacji jest ono odprowadzane do otoczenia, a temperatura instalacji
i urządzeń nie przekracza wartości dopuszczalnej. Wśród przyczyn powodujących nadmierne

nagrzewanie instalacji należy wymienić:
− uszkodzenie izolacji powodujące występowanie nadmiernie dużych prądów upływu,

− zły stan zestyków i zacisków przyłączeniowych,

− wzrost rezystancji w miejscach połączeń (np. na skutek utlenienia powierzchni),
− niesprawne chłodzenie (zapylenie, zatkanie otworów wentylacyjnych),

− niesprawność urządzeń zapewniających chłodzenie, np. wentylatorów,

− przepływ prądów przetężeniowych w wyniku przeciążenia lub zwarcia.

Przekroczenie temperatury granicznej może wywołać następujące skutki:

− szybsze starzenie się izolacji (pogorszenie jej właściwości),
− zniszczenie izolacji (stopienie),

− odkształcenia cieplne elementów stykowych,

− stopienie przewodów,
− stopienie elementów stykowych,

− pożar.

Przeciążenia mogą być spowodowane nieprawidłowym użytkowaniem instalacji

(podłączenie odbiorników o zbyt dużej mocy) lub przekroczeniem parametrów
znamionowych urządzeń (np. nadmierne obciążenie mechaniczne silnika). Niektóre

krótkotrwałe przeciążenia wynikające z charakteru zainstalowanych urządzeń są
dopuszczalne i nie powodują uszkodzenia instalacji. Występują zwykle podczas rozruchu

silników, załączania dużych grup urządzeń oświetleniowych lub grzewczych.

Zwarcia polegają na bezpośrednim niskoimpedancyjnym połączeniu punktów o różnym

potencjale. Najczęstsze przyczyny zwarć w instalacjach to:

− mechaniczne uszkodzenia izolacji i konstrukcji urządzeń,

− wady fabryczne urządzeń lub izolacji,
− przepięcia atmosferyczne lub łączeniowe,

Występowanie zwarć poza wymienionymi wyżej skutkami cieplnymi ma również skutki

dynamiczne powodowane wystąpieniem dużych sił między elementami, w których płyną
prądy zwarciowe. Należą do nich:

− uszkodzenia mechaniczne elementów izolacyjnych,

− rozerwanie elementów, przez które płyną prądy zwarciowe (np. uzwojeń maszyn

elektrycznych).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Bardzo istotnym zakłóceniem wpływającym na działanie odbiorników są przepięcia.

Przepięciem określamy wzrost napięcia w instalacji o więcej niż 10% powyżej wartości
napięcia znamionowego. Przyczynami przepięć w instalacjach są:

− czynności łączeniowe (indukowanie dodatkowych sił elektromotorycznych),

− wyładowania atmosferyczne (bezpośrednie uderzeniem pioruna w pobliżu linii lub

budynku),

− występowanie elektryczności statycznej (elektryzowanie się ciał).

Skutki przepięć mogą być bardzo groźne. Należą do nich:

− zwarcia wywołane przebiciem izolacji,

− uszkodzenia urządzeń elektrycznych i elektronicznych.

Niekorzystnym zjawiskiem są również odchylenia i wahania napięcia oraz zaniki

napięcia w jednej lub dwóch fazach.

Odchylenie napięcia jest to różnica między napięciem na zaciskach odbiornika i jego

napięciem znamionowym, podana w procentach napięcia znamionowego. Wynika ona

z wartości napięcia zasilającego, spadku napięcia w linii przesyłowej oraz przekładni
transformatora. Odchylenie napięcia jest zmianą zachodzącą powoli i można je zmierzyć.

Obecnie określone przepisami dopuszczalne zmiany napięcia powinny mieścić się
w granicach 5% napięcia znamionowego w górę lub w dół.

Wahanie napięcia jest zmianą szybką, utrzymującą się krótkotrwale. Określone jest

różnicą napięć na zaciskach odbiornika w skończonym krótkim czasie, liczoną od poprzedniej

wartości napięcia. Po kolejnym wahnięciu napięcie może ustalić się na poziomie innym niż
poprzednio. Wahania napięcia w instalacji spowodowane są pracą odbiorników o szybkich

zmianach obciążenia (na przykład spawarki). Mogą spowodować istotne zakłócenia
w działaniu odbiorników (wypadnięcie z synchronizmu silników synchronicznych, utratę

danych komputerowych, migotanie oświetlenia itp.).

Zaniki napięcia wywołane mogą być przerwaniem przewodów zasilających w wyniku

uszkodzenia mechanicznego lub zadziałania zabezpieczenia. Przerwanie przewodów linii
zasilającej powoduje asymetrię zasilania i może być przyczyną uszkodzenia niektórych

odbiorników energii elektrycznej (na przykład silników indukcyjnych trójfazowych). Może to
również powodować zagrożenie dla człowieka i straty wynikające z zakłócenia procesów

produkcyjnych.

Odbiorniki nieliniowe, do których zalicza się lampy wyładowcze, piece łukowe,

prostowniki, mogą wprowadzać do instalacji wyższe harmoniczne powodujące niekorzystne

odkształcenie przebiegów sinusoidalnych. Wyższe harmoniczne zwiększają straty mocy
w maszynach i urządzeniach elektrycznych, zakłócają działanie zabezpieczeń oraz powodują

dodatkowe nagrzewanie przewodów. Aby wyeliminować to zjawisko stosuje się filtry lub
odpowiednie układy sterowania.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.

1. Jakie rodzaje zakłóceń występują w instalacjach elektrycznych?

2. Czym powodowane jest nadmierne nagrzewanie przewodów?
3. Jakie mogą być skutki nadmiernego nagrzewania się instalacji i urządzeń?

4. Czym powodowane jest nadmierne nagrzewanie instalacji i urządzeń?
5. Jakie są przyczyny powstawania zwarć w instalacjach?

6. Jakie rodzaje zakłóceń wartości napięcia występują w instalacjach elektrycznych?
7. Na czym polega przepięcie?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

8. Jakie zjawiska powodują wystąpienie przepięć w instalacjach?

9. Czym różni się odchylenie napięcia od wahania napięcia?

10. Na czym polega asymetria napięcia i jakie mogą być jej skutki?

11. Czym spowodowane są odkształcenia napięć sinusoidalnych?
12. W jakich granicach powinna się mieścić wartość napięcia instalacji o napięciu

znamionowym 230 V?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij przyczyny następujących zjawisk:

1) czas potrzebny do zagotowania 2 l wody w czajniku elektrycznym wydłużył się z 5 do

7 minut,

2) wyłączając oświetlenie czujemy, że obudowa łącznika jest nagrzana,
3) podczas pracy komputer samoczynnie się „zresetował”,

4) żarówka świeci jaśniej niż zazwyczaj,
5) po załączeniu grzejnika elektrycznego wyłącznik instalacyjny w tablicy rozdzielczej

wyłącza obwód instalacji,

6) po burzy stwierdziliśmy, że telewizor przestał działać.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zaprojektować zestawienie rodzaju zakłóceń i ich przyczyn,

2) ustalić rodzaj zakłócenia, które wywołało poszczególne zjawiska,
3) ustalić możliwą przyczynę zakłócenia,

4) wypełnić zestawienie,
5) zaprezentować zestawienie pozostałym zespołom,

6) przedyskutować ewentualne różnice.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru do prezentacji,

− pisaki,

− materiały do mocowania wykonanego zestawienia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj plakat obrazujący klasyfikację zakłóceń w instalacjach elektrycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić kryterium klasyfikacji,

2) zaprojektować szatę graficzną,
3) wykonać plakat,

4) zaprezentować plakat pozostałym grupom,
5) przedyskutować ewentualne różnice.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier do wykonania plakatu,

− pisaki,
− materiały do mocowania wykonanego zestawienia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje zakłóceń w instalacjach elektrycznych?

2) ustalić rodzaj zakłócenia na podstwie objawów?

3) rozpoznać przyczynę wystapienia zakłócenia?

4) określić dopuszczalne odchylenie napięcia instalacji?

5) scharakteryzować zjawiska cieplne w instalacji elektrycznej?

6) porównać przyczyny wystąpienia przeciążeń i zwarć?

7) wyjaśnić, na czym polega asymetria zasilania?

8) wymienić przyczyny powstawania odkształceń przebiegów

sinusoidalnych?

9) sklasyfikować rodzaje przepięć?

10) wyjaśnić wpływ rodzaju odbiornika na jakość zasilania?

4.2. Zwarcia w sieciach niskiego napięcia

4.2.1. Materiał nauczania

Rodzaje zwarć

W sieciach i instalacjach elektrycznych mamy do czynienia ze zwarciami doziemnymi

oraz międzyfazowymi. Rozróżnia się zwarcia trójfazowe, dwufazowe i jednofazowe.

W przypadku zwarć w sieciach TT lub TN pętla zwarcia zamyka się przez przewody lub
ziemię. W przypadku sieci z izolowanym punktem neutralnym (rys. 1. c) przy zwarciu

jednofazowym doziemnym każdy z nieuszkodzonych przewodów tworzy z ziemią jakby
kondensator. Napięcie nieuszkodzonych przewodów względem ziemi wzrasta 3 razy.
Wartość prądu zwarcia zależy od pojemności doziemionej żyły przewodu.

a) b) c)

Rys. 1. Wybrane rodzaje zwarć: a) jednofazowe doziemne w sieci z uziemionym punktem neutralnym,

b) trójfazowe (symetryczne) w sieci z uziemionym punktem neutralnym transformatora,

c) jednofazowe doziemne w sieci z izolowanym punktem neutralnym [2]

W przypadku zwarć występujących w sieciach TT i TN obwód zwarciowy można

przedstawić w postaci szeregowego połączenia elementów, przez które płynie prąd zwarcia.
Sieci wielowęzłowe należy sprowadzić do postaci zawierającej jedno źródło i jedną

impedancję poprzez kolejne przekształcenia polegające na:
− łączeniu i rozcinaniu punktów zasilania,

− łączeniu odcinków równoległych,

− przekształcaniu trójkąta w gwiazdę.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Celem tych operacji jest uzyskanie maksymalnie uproszczonego schematu odniesionego

do miejsca wystąpienia zwarcia. Każdorazowo parametry wzdłużne sieci (rezystancja R
i reaktancja X) muszą być przeliczane na jednakowe napięcie zwane napięciem odniesienia

(najczęściej jest to napięcie znamionowe sieci w miejscu zwarcia). Przeliczenie odbywa się
wg wzorów:

2

1

2

1

2

⎟⎟

⎠

⎞

⎜⎜

⎝

⎛

⋅

=

U

U

R

R

2

1

2

1

2

⎟⎟

⎠

⎞

⎜⎜

⎝

⎛

⋅

=

U

U

X

X

Parametry z indeksem 1 opisują sieć rzeczywistą, a parametry z indeksem 2 są przeliczone na
napięcie odniesienia U

2

. Należy również określić współczynniki udziału C

i

danej gałęzi

schematu w obliczonej impedancji zastępczej Z

Z

gdzie Z

Z

jest impedancją zastępczą wszystkich gałęzi, a Z

i

impedancją gałęzi, dla której

liczymy współczynnik udziału. Suma współczynników udziału dla każdego węzła musi być
równa jedności.

Obliczanie wielkości charakterystycznych dla zwarcia

Przebieg prądu zwarciowego jest dość skomplikowany (rys. 2). Wyróżnić można w nim

kilka przebiegów składowych. Jednym z nich jest składowa nieokresowa, której wartość jest
największa w chwili początkowej zwarcia i zanika w sposób wykładniczy z upływem czasu.

Drugą jest składowa okresowa o charakterze sinusoidalnym, której amplituda w czasie
zwarcia zmniejsza się aż do wartości ustalonej (składowa okresowa ustalona). Składowa

okresowa zawiera dodatkowo dwie składowe przejściowe, które wynikają ze sprzężeń
magnetycznych uzwojeń generatora i mają charakter drgań tłumionych.

Rys. 2. Przykładowy przebieg prądu zwarcia trójfazowego w rozdzielni głównej
o napięciu 440 V i wartości początkowej prądu zwarcia 99 kA [2]

Dla scharakteryzowania przebiegu zwarcia konieczne jest obliczenie szeregu wielkości

podanych poniżej.

Prąd zwarciowy początkowy I

k

przy zwarciu trójfazowym, czyli maksymalna wartość

skuteczna składowej okresowej prądu zwarcia w chwili t = 0, oblicza się ze wzoru:

Z

U

I

⋅

⋅

=

3

c

N

k

gdzie: Z – impedancja zastępcza w miejscu zwarcia,

U

N

– napięcie znamionowe międzyprzewodowe.

i

Z

i

C

Z

Z

=

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

Współczynnik korekcji c występujący we wzorze do obliczania prądu zwarciowego

początkowego zależy od wartości napięcia U

N

i jest wynosi:

c = 1 dla 230/400 V,

c = 1,05 dla innych wartości napięć niskich,
c = 1,1 dla napięć wysokich.

Prąd zwarciowy początkowy decyduje o parametrach zainstalowanych w sieci urządzeń

Prąd zwarciowy udarowy i

p

–, który jest maksymalną wartością chwilową prądu

zwarciowego po upływie 0,01 sekundy od chwili zwarcia, oblicza się ze wzoru:

k

u

p

2

k

I

i

⋅

⋅

=

gdzie: k

u

– współczynnik udaru (można go odczytać z nomogramu).

Wartość prądu zwarciowego udarowego decyduje o dynamicznym wpływie prądu zwarcia na
urządzenia znajdujące się na drodze jego przepływu.

Prąd wyłączeniowy symetryczny I

b,

który płynie przez styki urządzenia w chwili ich

otwierania:

I

b

= μ

⋅ I

k

gdzie: μ – współczynnik zmniejszenia składowej okresowej prądu od chwili zwarcia do

chwili rozdzielenia styków łącznika (odczytywany z nomogramów).

Wartość prądu wyłączeniowego symetrycznego decyduje o wymaganej zdolności łącznika do

przerywania prądu zwarciowego.

Obecnie obliczenia zwarciowe przeprowadzane są z wykorzystaniem programów
komputerowych. Warto jednak wiedzieć, jak się to czyni i do czego obliczone wielkości

mogą być przydatne.

Ochrona przed skutkami zwarć

Istnieją dwa sposoby ograniczania wartości prądu zwarciowego w urządzeniach niskiego

napięcia. Pierwszy z nich polega na wprowadzeniu do obwodu większej impedancji

zwarciowej. Jest to ochrona pasywna. Wymaga ograniczenia mocy transformatorów
zasilających sieć niskiego napięcia oraz unikania układów sieci zmniejszających wartość

impedancji zwarciowej (sieci zamkniętych, linii równoległych itp.)

Drugi sposób – aktywny polega na szybkim zadziałaniu urządzenia zabezpieczającego

tak, aby prąd udarowy nie zdążył osiągnąć swojej maksymalnej wartości. Służą do tego
bezpieczniki i wyłączniki ograniczające. W tym przypadku nie zachodzi konieczność

zwiększania impedancji zwarciowej, co pozwala poprawić jakość zasilania.

Urządzenia ochrony przed skutkami zwarć należy instalować na początku każdego

odcinka sieci o mniejszej obciążalności długotrwałej niż odcinek poprzedni. Warunkiem
prawidłowego działania tych zabezpieczeń jest dostatecznie szybkie wyłączenie zasilania.

Zabezpieczenia zwarciowe muszą działać selektywnie. Oznacza to, że wyłączenie powinno
wystąpić na odcinku najbliższym miejsca zwarcia (patrząc w stronę źródła zasilania).

Jako urządzenia zabezpieczające przed skutkami zwarć w instalacjach niskiego napięcia

stosuje się:
− bezpieczniki z wkładka topikową typu g – o pełnozakresowej zdolności wyłączania,

− bezpieczniki z wkładka topikową typu a – o niepełnozakresowej zdolności wyłączania,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

− wyłączniki z wyzwalaczami zwarciowymi bezzwłocznymi,

− wyłączniki z wyzwalaczami o krótkiej zwłoce czasowej.

Selektywne działanie zabezpieczeń zwarciowych zapewniają bezpieczniki. Stosując

wyłączniki zwykłe należy pamiętać, aby właściwie dobrać czas zwłoki na poszczególnych

odcinkach instalacji. Alternatywnym rozwiązaniem może być zastosowanie wyłączników
selektywnych (np. typu S90 lub SLS). Ich dodatkowe zalety to ograniczanie prądów

zwarciowych oraz możliwość szybkiego ponownego załączenia po wyłączeniu zwarcia.

W instalacjach przemysłowych o dużym poborze mocy, w których prądy zwarciowe

mogą osiągać wartości powyżej 50 kA, wskazane jest zastosowanie wyłączników
ograniczających. Ograniczenie prądu zwarcia następuje w czasie nieprzekraczającym

3 ms, dzięki zastosowaniu bardzo szybkich napędów lub specjalnych polimerów znacznie
zwiększających rezystancję zestyku pod wpływem ciepła łuku elektrycznego. Wyłączniki

posiadają również bezzwłoczne wyzwalacze elektromagnetyczne, które działają w przypadku
niższych wartości prądów zwarciowych. Wyłączniki ograniczające budowane są na prądy

ciągłe do 1250 A. Prądy wyłączalne w zależności od wartości napięcia znamionowego mogą
osiągać nawet 300 kA. Więcej informacji o wyłącznikach ograniczających znajdziesz

literaturze [5].

Zdolność wyłączania urządzeń zabezpieczających powinna być co najmniej równa

wartości przewidywanego prądu zwarciowego. Wyjątkiem mogą być sytuacje, w których od

strony zasilania znajdują się urządzenia mające wystarczającą zdolność wyłączania lub kiedy
zabezpieczane przewody i urządzenia wytrzymują przewidywany prąd zwarciowy bez

uszkodzeń. Czas wyłączenia powinien być dostatecznie krótki, aby nie wystąpiło
przekroczenie temperatury granicznej zabezpieczanych przewodów i urządzeń ani ich

uszkodzenie mechaniczne w wyniku działania sił elektrodynamicznych.

Czas ten można obliczyć ze wzoru

2

k

k

⎟⎟

⎠

⎞

⎜⎜

⎝

⎛

⋅

=

I

S

t

gdzie: S – przekrój przewodu w mm

2

,

I

k

– przewidywana wartość prądu zwarciowego początkowego,

k – współczynnik uzależniony od rodzaju przewodu; wynosi odpowiednio:

dla przewodów w izolacji z gumy lub polietylenu usieciowanego 135 w przypadku
żyły miedzianej i 87 w przypadku żyły aluminiowej oraz dla przewodów w izolacji

z PVC z żyłami miedzianymi 115, a z aluminiowymi 74.

Wzór ten pozwala wykreślić charakterystyki czasowo-prądowe przewodów. Aby ocenić

skuteczność zabezpieczeń, trzeba porównać je z charakterystykami czasowo-prądowymi
wybranych zabezpieczeń (przykłady tych charakterystyk zamieszczone zostały w podręczniku

[5, str. 164 i 165]). Czasy zadziałania zabezpieczeń zwarciowych w obwodach odbiorczych,
w których stanowią one element ochrony przeciwporażeniowej, powinny być rzędu

0,1÷0,8 sekundy, w zależności od wartości napięcia znamionowego zabezpieczanego
obwodu. W obwodach rozdzielczych czasy zadziałania zabezpieczeń zwarciowych nie mogą

przekraczać 5 s.

Prądy znamionowe zabezpieczeń zwarciowych przewodów i kabli w izolacji z PCV,

w zależności od sposobu ich ułożenia, można dobrać korzystając z tabeli zamieszczonej
w literaturze [1, str. 67].

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Zabezpieczenia przed skutkiem zwarcia w przypadku przewodów połączonych

równolegle powinny uwzględnić możliwość wystąpienia zwarcia wewnątrz odcinka
przewodu równoległego. Wystąpienie zwarcia w jednym z przewodów spowoduje przepływ

prądy zwarciowego również przez pozostałe gałęzie połączenia. Skuteczne będzie wówczas
zainstalowanie zabezpieczeń zwarciowych oddzielnie na początku i na końcu każdego

odcinka przewodu (rys. 3). Zabezpieczenia powinny być tak dobrane, aby najpierw zadziałało
zabezpieczenie umieszczone od strony zasilania, patrząc od miejsca wystąpienia zwarcia.

Kłopotliwe staje się spełnienie tego warunku przy zastosowaniu jednakowych zabezpieczeń
w dwóch przewodach połączonych równolegle. Ponieważ po zadziałaniu zabezpieczenia

położonego najbliżej miejsca zwarcia, przez pozostałe popłynie identyczny prąd, ich
zadziałanie nastąpi w sposób przypadkowy. W ten sposób może zostać wyłączony z zasilania

przewód, w którym nie wystąpiło uszkodzenie.

Rys. 3. Zabezpieczenie zwarciowe w liniach połączonych równolegle [14]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.

1. Jakie rodzaje zwarć występują w sieciach elektroenergetycznych?

2. Jakie są skutki zwarcia doziemnego w sieci z izolowanym punktem neutralnym?
3. Jak należy przygotować układ do analizy zwarciowej sieci?

4. Co to jest „napięcie odniesienia”?
5. Co to jest „współczynnik udziału”?

6. Jakie składowe zawiera prąd zwarciowy?
7. Jakie wielkości charakteryzują przebieg zwarcia w sieci?

8. Które z wielkości charakteryzujących zwarcie wpływają na dobór parametrów

zabezpieczenia?

9. Jakie urządzenia stosuje się do ochrony sieci przed skutkami zwarć?

10. Które zabezpieczenia zapewniają selektywne wyłączanie zwarć?
11. Na czym polega działanie wyłącznika ograniczającego?

12. Jakie powinny być wartości czasów zadziałania zabezpieczeń zwarciowych w instalacjach

odbiorczych?

13. Jak realizuje sie zabezpieczenie zwarciowe przewodów połączonych równolegle?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj przebieg i skutki zwarcia w różnych punktach sieci przedstawionej na

schemacie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać na schemacie przewidywane miejsca zwarć,

2) oznaczyć drogę przepływu prądu zwarcioweg,.
3) zidentyfikować elementy układu, przez które płynie prąd zwarcia,

4) określić zachowanie tych elementów podczas zwarcia,
5) ustalić i zapisać prawdopodobne skutki oddziaływania prądu zwarciowego na te

elementy,

6) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat fragmentu sieci niskiego napięcia,

− kolorowe pisaki lub kredki,
− papier do pisania,

− długopis.

Ćwiczenie 2

Oblicz wielkości charakterystyczne dla zwarcia w sieci niskiego napięcia przedstawionej

na schemacie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) uruchomić program do obliczania zwarć w sieci,
2) wprowadzić schemat sieci i jej założenia,

3) dokonać komputerowych obliczeń wielkości charakterystycznych,
4) wydrukować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat projektowanej sieci,
− komputer z oprogramowaniem do obliczania zwarć w sieciach,

− drukarka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Ćwiczenie 3

Dobierz zabezpieczenia przed skutkami zwarć dla obwodu przedstawionego na

schemacie, jeśli instalaja została ułożona w tynku przewodem YDYt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) określić rodzaje aparatów, jakie można zastosować w podanym celu,

2) określić miejsca zainstalowania urządzeń zabezpieczających,
3) uzupełnić schemat instalacji proponowanymi urządzeniami,

4) określić typ i prąd znamionowy tych urządzeń,
5) rozpoznać ofertę producentów w wybranym zakresie,

6) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,
7) sporządzić zestawienie wybranych zabezpieczeń,

8) uzasadnić wybór,
9) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat obwodu wymagającego zabezpieczenia zwarciowego,

− katalogi zabezpieczeń nadprądowych lub komputer z dostępem do Internetu,
− papier,

− długopis.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić rodzaje zwarć w sieciach?

2) wskazać drogę przepływu prądu zwarciowego?

3) określić skutki zwarcia we wskazanym punkcie sieci?

4) przeanalizować wpływ zwarcia na funkcjonowanie urządzeń

w różnych miejscach sieci?

5) przygotować układ do analizy zwarcia w sieci?

6) wymienić podstawowe parametry zwarcia w sieci?

7) określić wpływ poszczególnych wielkości charakteryzujących zwarcie

na dobór zabezpieczenia?

8) dobrać zabezpieczenia zwarciowe wskazanej instalacji odbiorczej?

9) wyjaśnić działanie wyłączników ograniczających?

10) określić wartości czasów zadziałania zabezpieczeń zwarciowych ze

względu na działanie środków ochrony przed porażeniem?

11) wybrać zabezpieczenia zapewniające selektywność wyłączania zwarć?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.3. Ochrona przed skutkami przeciążeń

4.3.1. Materiał nauczania

Zabezpieczenia przeciążeniowe powinny być instalowane na początku obwodu oraz

w każdym miejscu, w którym następuje zmniejszenie obciążalności prądowej długotrwałej.
Zadziałanie zabezpieczeń przeciążeniowych powinno zapobiegać nagrzaniu przewodów

i urządzeń do temperatury wyższej niż dopuszczalna temperatura graniczna. Można przyjąć,
że warunek jest spełniony, jeżeli prąd znamionowy (lub prąd nastawczy) urządzeń

zabezpieczających I

N

będzie mieścił się w granicach między wartością obliczeniowego prądu

odbiorników I

B

a wartością określającą obciążalność prądową długotrwałą I

Z

zabezpieczanych przewodów. Dodatkowo prąd zadziałania zabezpieczenia przeciążeniowego
I

2

nie powinien być większy niż 1,45 wartości obciążalności długotrwałej przewodów.

Warunki te są wyrażone zależnościami

I

B

≤ I

N

≤ I

Z

; I

2

≤ 1,45 · I

Z

W przypadku stosowania bezpieczników wynikający z tych warunków prąd znamionowy

wkładki topikowej może być znacznie mniejszy od obciążalności prądowej długotrwałej
zabezpieczanych przewodów.

W przypadku stosowania przekaźników lub wyzwalaczy termobimetalowych prądy

nastawcze mogą być równe obciążalności prądowej długotrwałej przewodów. Problem

stanowi opóźnione zadziałanie zabezpieczeń trójfazowych przy przeciążeniu występującym
tylko w dwóch fazach lub w jednej fazie. Czas zadziałania zabezpieczenia wydłuża się

wówczas o 10 do 20 %. Może to być przyczyną nadmiernego nagrzewania się przewodów.
Lepszym rozwiązaniem będzie wówczas zastosowanie rozłącznika bezpiecznikowego

z wyzwalaniem w trzech fazach.

Zabezpieczenie przed przeciążeniem przewodów połączonych równolegle powinno być

skuteczne dla wszystkich połączonych przewodów. W przypadku połączenia równoległego
przewodów tego samego typu, o tej samej długości, ułożonych w ten sam sposób

obciążalność prądowa jest sumą obciążalności poszczególnych przewodów.

Do zabezpieczenia przeciążeniowego takiego układu można wykorzystać jedno wspólne

zabezpieczenie umieszczone na dopływie do rozdzielnicy.

Należy jednak liczyć się z odłączeniem zasilania wszystkich przewodów w przypadku

przeciążenia któregokolwiek z nich. Zasady dobierania zabezpieczenia są identyczne jak dla
pojedynczych przewodów z uwzględnieniem sumy prądów w zabezpieczanym dopływie.

Prąd znamionowy zabezpieczenia powinien mieścić się w granicach między wartością prądu
obliczeniowego odbiorników I

B

i sumą wartości obciążalności długotrwałych wszystkich

połączonych równolegle przewodów.

W przypadku dużej nierównomierności rozpływu prądów zabezpieczenia przeciążeniowe

stosuje się i dobiera oddzielnie dla każdego przewodu (rys. 4).

Rys. 4. Zabezpieczenie przeciążeniowe przewodów połączonych równolegle [14]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. Gdzie powinny być instalowane zabezpieczenia przeciążeniowe?
2. Jakie są zadania zabezpieczeń przeciążeniowych ?

3. Jakie warunki powinny spełniać zabezpieczenia przeciążeniowe?
4. Jaką wadę mają bezpieczniki jako zabezpieczenia przeciążeniowe?

5. Jakie zalety mają bezpieczniki jako zabezpieczenia przeciążeniowe?
6. Jak dobierać prądy nastawcze przekaźników termobimetalowych?

7. Jakie są sposoby zabezpieczania przeciążeniowego przewodów połączonych równolegle?
8. Na jakiej podstawie dobiera się wspólne zabezpieczenie przewodów połączonych

równolegle?

9. Jak zmienia się czas zadziałania zabezpieczeń termobimetalowych trójfazowych przy

wystąpieniu przeciążenia w jednej lub dwóch fazach?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz zabezpieczenia przed skutkami przeciążeń dla obwodu przedstawionego na

schemacie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić rodzaje aparatów, jakie można zastosować w podanym celu,

2) określić miejsca zainstalowania urządzeń zabezpieczających,
3) uzupełnić schemat instalacji proponowanymi urządzeniami,

4) określić parametry tych urządzeń,
5) rozpoznać ofertę producentów w wybranym zakresie,

6) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,
7) sporządzić zestawienie,

8) uzasadnić wybór,
9) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat obwodu wymagającego zabezpieczeń przeciążeniowych,
− katalogi zabezpieczeń nadprądowych lub komputer z dostępem do Internetu,

− papier,

− długopis.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Ćwiczenie 2

Dobierz zabezpieczenia przed skutkami przeciążeń i zwarć w liniach połączonych

równolegle według schematu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić rodzaje aparatów, jakie można zastosować w podanym celu,
2) narysować schemat instalacji uzupełniony proponowanymi urządzeniami dla różnych

wariantów,

3) określić parametry tych urządzeń dla tych wariantów zabezpieczeń,

4) rozpoznać ofertę producentów w wybranym zakresie,

5) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,
6) sporządzić zestawienie dla rozpatrywanych wersji zabezpieczenia,

7) wybrać jedną z wersji według określonego kryterium,
8) uzasadnić wybór,

9) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat linii połączonych równiolegle,

− katalogi zabezpieczeń nadprądowych lub komputer z dostępem do Internetu,
− papier,

− długopis.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wskazać miejsca, w których należy zainstalować zabezpieczenia

przeciążeniowe?

2) porównać wady i zalety różnych zabezpieczeń przeciążeniowych?

3) wyjaśnić zadania zabezpieczeń przeciążeniowych?

3) obliczyć prąd znamionowy zabezpieczenia przeciążeniowego?

4) dobrać prądy nastawcze przekaźników termobimetalowych?

6) wybrać sposób zabezpieczenia przeciążeniowego przewodów
połączonych równolegle?

7) dobrać zabezpieczenia przeciążeniowe w sieci o określonym układzie

i założeniach?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

4.4. Ochrona przed skutkami zakłóceń napięciowych

4.4.1. Materiał nauczania

Wartość napięcia występującego w instalacji elektrycznej powinna być utrzymywana

w granicach ustalonych przepisami. Jest to niezbędny warunek bezpiecznego i poprawnego
działania urządzeń elektrycznych. Zmiany napięcia mogą być wywołane:

− spadkami napięcia na elementach sieci w warunkach eksploatacji odbiorników dużej

mocy oraz wystąpienia prądów zwarciowych lub przeciażeniowych,

− niewłaściwym ustawieniem zaczepów przekładni transformatorów,
− uszkodzeniem przewodów neutralnych linii trójfazowych.

Zarówno zmniejszenie, jak i zwiększenie napięcia powoduje zakłócenia w pracy

odbiorników. Obniżenie napięcia prowadzi do przeciążenia silników oraz powoduje

niestabilną pracę lamp wyładowczych. Podwyższenie napięcia skraca żywotność wielu
odbiorników i przyspiesza starzenie się izolacji. W przypadku dużej liczby odbiorników

jednofazowych może dojść do niesymetrii napięć w poszczególnych fazach, na skutek ich
różnego obciążenia.

Ochrona przed spadkiem napięcia

Urządzeniami kontrolującymi wartość napięcia są przekaźniki i wyzwalacze

podnapięciowe, reagujące na niesymetrię obciążenia i niepełnofazową pracę. Są one

elementem wyłączników sieciowych i instalacyjnych lub mogą być do nich przyłączane
w razie potrzeby. W przypadku obniżenia napięcia zasilającego poniżej założonej wartości

powodują one otwarcie wyłącznika i odłączenie zasilania. Informacje o ich działaniu
znajdziesz w poradniku do jednostki modułowej Z1.02 (Dobieranie łączników w instalacjach

elektrycznych).

W przypadku urządzeń wyposażonych w mikroprocesory taki sposób działania

zabezpieczenia może spowodować istotne uszkodzenia, związane z utratą danych,
niewłaściwym działaniem systemów operacyjnych i oprogramowania. Dla uniknięcia tych

szkód wprowadzono do obwodów zasilających sprzęt skomputeryzowany zasilacze awaryjne,
zwane w skrócie UPS (Uninterruptible Power Supply). Są one sprzętem pośredniczącym

w zasilaniu. W przypadku wystąpienia zaniku zasilania powodują bezprzerwowe włączenie
zasilania awaryjnego. Czas pracy takich awaryjnych źródeł napięcia uzależniony jest od

pojemności baterii akumulatorów.

Rys. 5. Schemat blokowy urządzenia UPS [7]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Ochrona przeciwprzepięciowa

Bardzo szkodliwym zakłóceniem występującym powszechnie w instalacjach i sieciach są

przepięcia. Przepięcie jest to wzrost napięcia powyżej najwyższego dopuszczalnego napięcia
roboczego urządzeń. W zależności od przyczyny wyróżnić można trzy rodzaje przepięć.

1. Przepięcia zewnętrzne, pochodzące od wyładowań atmosferycznych – występujące

w przewodach sieci i instalacji elektroenergetycznych, wywołane przez uderzenie pioruna

w urządzenie elektryczne lub w jego pobliżu, związane z występowaniem zjawiska
indukcji wzajemnej.

2. Przepięcia wewnętrzne wywołane czynnościami łączeniowymi w sieciach i instalacjach

elektrycznych – spowodowane przerywaniem prądów zwarciowych, załączaniem

i wyłączaniem niektórych odbiorników o dużym poborze prądu, związane są
z występowaniem zjawiska samoindukcji.

3. Przepięcia wywołane elektrycznością statyczną – są wyładowaniami iskrowymi

związanymi z nagromadzeniem się ładunków elektrycznych na przedmiotach

nieprzewodzących. Napięcia powodowane występowaniem elektryczności statycznej
mogą osiągać wartość kilkudziesięciu kilowoltów. Zgromadzony ładunek może mieć

energię kilkudziesięciu mJ.

Jako urządzenia ochrony przeciwprzepięciowej stosuje się:

− układy RC o dużej stałej czasowej,

− diody Zenera,
− elementy warystorowe,

− iskierniki.

Zastosowanie urządzeń ochrony przeciwprzepięciowej wymaga ich stopniowania. Dla

potrzeb dobierania właściwych ochronników podzielono instalacje elektryczne na cztery

kategorie. Urządzenia ochronne najwyższej IV kategorii, instalowane w początkowej części
instalacji, są narażone na pełne wartości przepięć atmosferycznych i łączeniowych.

Urządzenia ochronne I kategorii są wbudowane w odbiorniki i mają najniższy poziom
ochrony przeciwprzepięciowej. Zgodnie z normami IEC dla poszczególnych kategorii

wymagane są ochrony jak na rys. 6.

Rys. 6. Poziomy ochrony przeciwprzepięciowej [5]

Poziom ochrony zastosowanych urządzeń maleje w kierunku do odbiornika.
Rodzaj zastosowanego urządzenia ochronnego jest uzależniony od wymaganego poziomu

ochrony. Przykład takiego stopniowania elementów ochrony odgromowej przedstawiony jest
na rys. 7. Urządzeniem najbardziej narażonym na skutki przepięcia jest ochronnik typu B,

który ma konstrukcję iskiernikową uzupełnioną np. elementem o zmiennej rezystancji. Ma on
też największą obciążalność prądową (znamionowy prąd wyładowczy). Ochronnik klasy C

może być warystorem, a klasy D zespołem przeciwnie włączonych diod Zenera.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Rys. 7. Przykładowa kolejność stosowania urządzeń ochrony przeciwprzepięciowej [7]

Tabela 1. Podział ograniczników przepięć według PN-IEC 61643 [5],[16])

Klasa

ogranicznika Zakres zastosowania Miejsce zainstalowania

Poziom

ochrony

Obciążalność

prądowa

A

linie napowietrzne
niskiego napięcia

słupy linii
elektroenergetycznych

zgodnie

z normą

5 do 15 kA

B

I

Instalacje
i urządzenia
w IV kategorii

przepięciowej

- złącze,
- rozdzielnica główna

budynku

< 4 kV

100 kA

C
II

Instalacje
i urządzenia

w III kategorii
przepięciowej

- złącze, jeśli nie

stosuje się

ograniczników
klasy B,

- rozdzielnica główna,
- rozdzielnice piętrowe

< (1,5 ÷ 2,5)

kV

5 ÷15 kA

D

III

Urządzenia

w II kategorii
przepięciowej

(ochrona precyzyjna)

- puszki instalacyjne,

- gniazda wtyczkowe,
- przedłużacze

< (1 1,5) kV

1,5 ÷ 5 kA

Wielostopniową ochroną przeciwprzepięciową powinny być objęte nie tylko przewody

instalacji elektroenergetycznych, ale również przewody instalacji teletechnicznych
i informatycznych. Zaniedbania w tej dziedzinie lub co gorsza nieuzasadnione oszczędności

mogą być przyczyną kosztownych uszkodzeń sprzętu. Poniżej przedstawione są przykłady
typowych ochronników do instalacji niskiego napięcia.

Rys. 8. Ograniczniki przepięć klasy D wbudowane w gniazda i przedłużacze [18]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

klasa B klasa C klasa D

Rys. 9. Zestaw modułowych ograniczników przepięć firmy HAGER [18]

Więcej informacji na temat dobierania zabezpieczeń przeciwprzepięciowych znajdziesz

w literaturze [5], [6], [7], [9] oraz w katalogach producentów. Przeczytaj również normę
PN-IEC 61643.

Dla zmniejszenia skutków występowania elektryczności statycznej stosuje się

ekwipotencjalizację podłóg przy wykorzystaniu wykładzin przewodzących. Jest to

rozwiązanie kłopotliwe ze względu na pogorszenie się ochrony przeciwporażeniowej.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu
ćwiczeń i ich wykonania.

1. Czym wywołane są zmiany napięcia w instalacjach elektrycznych?
2. Jakie skutki może wywoływać nadmierne obniżenie się napięcia w instalacji?

3. Jakie urządzenia stosuje się do kontrolowania wartości napięcia w instalacji?
4. Do czego służy UPS?

5. Jakie podzespoły wchodzą w skład UPS?
6. Jakie są przyczyny występowania przepięć?

7. Jakie urządzenia stosuje się do ochrony przeciwprzepięciowej?
8. Dlaczego ochrona przeciwprzepięciowa musi być stopniowana?

9. Jakie są poziomy ochrony dla poszczególnych kategorii urządzeń?

10. Od czego zależy rodzaj zastosowanego ochronnika?

11. Jakie instalacje powinny być objęte ochroną przeciwprzepięciową?
12. W jakich miejscach instalowane są urządzenia ochronne poszczególnych klas?

13. Jak ogranicza się przepięcia wywołane elektrycznością statyczną?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dobierz urządzenia ochrony przed spadkiem napięcia w pracowni maszyn elektrycznych

wyposażonej w komputer.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić, dla których urządzeń istotne są spadki napięcia,

2) określić wartości napięć dopuszczalne dla tych urządzeń,

3) zaproponować rodzaj zabezpieczenia przed spadkiem napięcia,
4) ustalić miejsce zainstalowania urządzenia zabezpieczającego,

5) uzasadnić decyzje podjęte podczas rozwiązywania zadania.
6) zaprezentować pozostałym grupom swoją koncepcję rozwiazania,

7) przedyskutować przedstawione koncepcje,
8) wybrać optymalne rozwiazanie zadania.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Wyposażenie stanowiska pracy:

− katalogi zabezpieczeń podnapięciowych i urządzeń UPS,

− kalkulator,
− papier,

− długopis.

Ćwiczenie 2

Dobierz sposób ochrony szkolnej sieci komputerowej przed skutkami przepięć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić źródła zasilania komputerów szkolnych,

2) ustalić miejsca użytkowania komputerów,
3) określić miejsca zainstalowania ochronników poszczególnych klas,

4) rozpoznać ofertę producentów w wybranym zakresie,
5) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,

6) sporządzić zestawienie,
7) uzasadnić wybór,

8) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom,

Wyposażenie stanowiska pracy:

− katalogi zabezpieczeń przepięciowych lub komputer z dostępem do Internetu,

− papier,

− długopis.

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj ochronę przeciwprzepięciową instalacji elektrycznej w budynku

mieszkalnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić rodzaje urządzeń elektrycznych i ich rozmieszczenie,
2) ustalić miejsca użytkowania komputerów i innego sprzętu elektronicznego,

3) określić miejsca zainstalowania ochronników poszczególnych klas,
4) rozpoznać ofertę producentów w wybranym zakresie,

5) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,
6) sporządzić zestawienie,

7) uzasadnić wybór,
8) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− wybrany projekt budowlany budynku,
− plan i schemat instalacji elektrycznej dla tego budynku,

− katalogi urządzeń przeciwprzepięciowych lub komputer z dostępem do Internetu,

− papier,

− długopis.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Ćwiczenie 4

Zaprojektuj ochronę instalacji w budynku mieszkalnym przed skutkami przepięć

atmosferycznych i łączeniowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) ustalić założenia do projektu,
2) ustalić zakres wykonywanej pracy,

3) uruchomić program do projektowania instalacji odgromowych i ochrony

przeciwprzepięciowej,

4) wprowadzić założenia,

5) dokonać obliczeń przy użyciu programu,
6) wydrukować wyniki,

7) zinterpretować wyniki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− zestaw założeń projektowych do zadania,

− komputer z programem do dobierania ochrony odgromowej i zabezpieczeń

przeciwprzepięciowych,

− drukarka,

− papier do notowania,
− długopis.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) rozróżnić rodzaje zakłóceń napięcia w sieciach?

2) określić przyczyny zakłóceń napięcia w sieciach?

3) określić skutki obniżenia napięcia?

4) dobrać urządzenia do ochrony przed skutkami obniżenia napięcia?

5) objaśnić działanie UPS?

6) wymienić przyczyny występowania przepięć?

7) scharakteryzować przepięcia wewnętrzne i zewnętrzne?

8) wskazać środki zabezpieczające przed elektrycznością statyczną?

9) wyjaśnić cel stopniowania ochrony przeciwprzepięciowej?

10) określić poziomy ochrony dla różnych części instalacji?

11) dobrać środki ochrony przeciwprzepięciowej?

12) wskazać miejsce zainstalowania dobranych urządzeń ochronnych?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.5. Ochrona przed skutkami cieplnymi i pożarami

4.5.1. Materiał nauczania

Zagrożenia cieplne

Użytkowanie energii elektrycznej wiąże się zawsze z wydzielaniem ciepła w przewodach

oraz urządzeniach. W prawidłowo zaprojektowanej i wykonanej instalacji, podczas

eksploatacji sprawnych urządzeń zgodnie z przepisami, ilość wydzielonego ciepła nie
powinna powodować dodatkowych zagrożeń. Ponieważ w większości przypadków wzrost

temperatury przewodów i urządzeń związany jest z przetężeniami, zapobiegają mu
prawidłowo dobrane zabezpieczenia przeciążeniowe i zwarciowe.

Istnieją jednak sytuacje, w których wzrost temperatury ma inne przyczyny. Należą do nich:
− ustawienie urządzeń elektrycznych w sposób uniemożliwiający prawidłowe chłodzenie,

− nieprawidłowe użytkowanie, uniemożliwiające stygnięcie urządzeń, które nie mogą być

wykorzystywane do pracy ciągłej,

− uszkodzenia elementów układów chłodzenia,

− uszkodzenia izolacji powodujące długotrwały przepływ prądów upływu lub powstanie

łuku elektrycznego,

− pogorszenie styczności zacisków lub zestyków na skutek niewłaściwego docisku bądź

utlenienia,

− przechowywanie w pobliżu instalacji i urządzeń materiałów łatwo zapalnych.

Sytuacje takie stwarzają następujące zagrożenia:

− wywołanie pożaru w obszarze działania podwyższonej temperatury (materiałów palnych,

wyposażenia, konstrukcji budynku),

− oparzenia użytkowników lub obsługi,

− uszkodzenia cieplnego instalacji i urządzeń,

− nieprawidłowego lub/i niebezpiecznego działania niektórych urządzeń.

Niektóre odbiorniki ze względu na charakter ich pracy można zabezpieczyć przed

przegrzaniem, stosując wbudowane do wnętrza czujniki temperatury współpracujące

z urządzeniami sterującymi. Przykładem tak działającego zabezpieczenia jest czujnik
temperatury zamontowany we wnętrzu silnika indukcyjnego. Wykrywa on wzrost

temperatury silnika, niezależnie od przyczyny, która go wywołała i powoduje przerwanie
obwodu zasilającego. Będzie więc równie skuteczny przy nadmiernym wzroście obciążenia

jak i przy uszkodzeniu układu chłodzenia lub niewłaściwej eksploatacji (zbyt długich
okresach pracy). Czujniki temperaturowe o różnych konstrukcjach stanowią trwałe

rozwiązanie techniczne chroniące przed przegrzaniem, wbudowane w urządzenie przez
producenta.

Środki ochrony przed pożarem

Niewłaściwie wykonane i eksploatowane instalacje i urządzenia elektryczne mogą stać

się przyczyną pożaru. Muszą zaistnieć ku temu sprzyjające warunki, które obejmują
jednoczesne:

− nagrzanie się instalacji i urządzeń do odpowiednio wysokiej temperatury,
− znajdowanie się w pobliżu materiałów palnych o odpowiednio niskiej temperaturze

zapłonu,

− wystarczającą ilości tlenu umożliwiającą podtrzymanie pożaru.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

Ze względu na energię potrzebną do wywołania zapłonu przyjęty jest następujący podział

materiałów:
− Materiały niepalne, do których zalicza się metale, szkło, ceramikę (porcelanę, cegły)

beton i zaprawy murarskie, wyroby z azbestu (szkodliwe dla zdrowia!), wyroby

ceramidowe i inne.

− Materiały trudno palne, które potrzebują do spowodowania zapłonu dużej mocy cieplnej

działającej przez długi okres. Należą do nich elementy z litego drewna (belki, grube
deski), płyty gipsowo-kartonowe, impregnowane przeciwogniowo płyty drewnopochodne,

niektóre tworzywa sztuczne (teflon).

− Materiały palne, które mogą ulec zapaleniu w warunkach normalnego narażenia na

działanie znacznie podwyższonej temperatury. Mogą to być cienkie elementy drewniane,
płyty drewnopochodne bez impregnacji przeciwogniowej, większość tworzyw sztucznych

(PCV, polietylen), papier w pakietach lub belkach.

− Materiały łatwopalne, które zapalają się pod wpływem energii o wartości kilku

watosekund (np. płomienia zapałki) i płoną po usunięciu źródła ciepła. Należą do nich:

słoma, wióry drewniane, luźny, pomięty papier, niektóre włókna sztuczne oraz pyły
pochodzące z materiałów palnych, które mogą spalać się wybuchowo (pył węglowy,

drzewny, mąka).

W miejscach o podwyższonym zagrożeniu pożarowym należy stosować urządzenia

i materiały elektryczne wykonane z materiałów niepalnych. Stopień palności materiału
oznacza tzw. „wskaźnik tlenowy”, określający najmniejszą zawartość tlenu i azotu w składzie

otaczającej materiał atmosfery, przy której w warunkach przeprowadzanej próby
podtrzymywane jest palenie się badanych materiałów. Materiały niepalne mają wskaźnik

tlenowy większy od 28, a materiały łatwo zapalne mniejszy od 21.
Zagrożenie pożarowe od instalacji i urządzeń elektrycznych może wynikać z następujących

przyczyn:
− przepięć i przetężeń (elektryczne),

− zginania, skręcenia, uderzenia, naprężenia elementów instalacji i urządzeń elektrycznych

(mechaniczne),

− zawilgocenia, działania niektórych substancji chemicznych, przegrzania (środowiskowe),

− niewłaściwego użytkowania, wadliwych napraw, uszkodzonych zabezpieczeń

(eksploatacyjne),

Warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać instalacje elektryczne ze względu na

ochronę przeciwpożarową podane są w normie PN-IEC 60364-4-482: 1999. Zależą one od
charakteru budynków i sposobu ich użytkowania. W warunkach zwiększonego narażenia

wyposażenie elektryczne powinno być ograniczone do minimum i posiadać odpowiednio
dobrany stopień ochrony.

W celu zmniejszenia zagrożenia pożarem można stosować następujące rozwiązania

techniczne:

− zabezpieczenia zwarciowe i przeciążeniowe dobrane tak, aby maksymalnie ograniczały

możliwość wzrostu temperatury powyżej temperatury zapłonu palnych materiałów,

− zastosowanie przewodów o większych przekrojach,
− zastosowanie przewodów i kabli o izolacji odpornej na podwyższoną temperaturę,

− zastosowanie przewodów i kabli w izolacjach niepalnych (mineralne, bezchlorowe),

− wykonanie kanałów i tuneli kablowych z materiałów niepalnych,
− wykonywanie przegród przeciwpożarowych przy przeprowadzaniu przewodów przez

ściany,

− układanie kabli pod tynkiem, w ziemi, w betonie,
− zapewnienie odpowiedniej wentylacji (np. zastosowanie uchwytów odległościowych),

− stosowanie zabezpieczeń przed wzrostem temperatury.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Wymagane jest również stosowanie aparatury łączeniowej w szczelnych obudowach

Zapobiega to wystąpieniu zapłonu podczas powstawania na stykach łuku elektrycznego.

Zmniejszenie zagrożenia pożarowego można uzyskać poprzez zastosowanie systemów

alarmowych z czujnikami reagującymi na wysoką temperaturę i zadymienie. Mogą one być
sprzężone z urządzeniami gaśniczymi. Więcej informacji znajdziesz w literaturze [5].

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.

1. Jakie są przyczyny nadmiernego wzrostu temperatury w instalacjach?

2. Jakie zagrożenia wywołuje nadmierny wzrost temperatury instalacji i urządzeń

elektrycznych?

3. Jakie są zalety stosowania czujników temperatury?
4. Jakie warunki muszą być spełnione do wywołania pożaru?

5. W jaki sposób określana jest palność materiałów?
6. Jak interpretować wartość wskaźnika tlenowego?

7. Na jakie grupy dzieli się materiały ze względu na możliwość ich zapalenia?
8. Jak dzieli się przyczyny zagrożeń pożarowych od instalacji i urządzeń elektrycznych?

9. Jakie rozwiązania techniczne zmniejszają zagrożenie pożarowe?

10. Jaki jest mechanizm działania poszczególnych rozwiązań zmniejszających zagrożenie

pożarowe?

11. Jakie jest znaczenie alarmowych systemów pożarowych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zanalizuj załączony schemat instalacji pod kątem działania zabezpieczeń przed skutkami:

oddziaływania cieplnego, prądu przeciążeniowego, spadku napięcia i przepięć.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozpoznać znajdujące się na schemacie urządzenia zabezpieczające,

2) ustalić zakłócenia, jakim przeciwdziałają,
3) ocenić prawidłowość rozmieszczenia urządzeń zabezpieczających,

4) poprawić dostrzeżone błędy,
5) uzasadnić wprowadzone poprawki,

6) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat instalacji elektrycznej z różnymi z zabezpieczeniami,

− przepisy eksploatacji urządzeń elektrycznych,
− literatura dotycząca dobierania zabezpieczeń [1], [3], [5], [11],

− normy [14], [16],

− papier do prezentacji,
− pisaki,

− papier do notowania,
− długopis.

Ćwiczenie 2

Dobierz zabezpieczenia dla celów ochrony przeciwpożarowej instalacji elektrycznej

wykonanej w pomieszczeniu akumulatorni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić czynniki zwiększające zagrożenie pożarowe w pomieszczeniu akumulatorni,
2) ustalić rodzaj niezbędnych instalacji i ich wyposażenie aparatowe,

3) ustalić rodzaj wykonania potrzebnych urządzeń,
4) narysować schemat elektryczny instalacji w akumulatorni,

5) opisać sposób wykonania zaprojektowanej instalacji,
6) wskazać dodatkowe rozwiązania ograniczające zagrożenie pożarowe w akumulatorniach,

7) przedstawić rozwiązanie zadania pozostałym grupom,

Wyposażenie stanowiska pracy:

− literatura dotycząca dobierania zabezpieczeń [5], [14], [16],

− normy,

− katalogi osprzętu instalacyjnego, źródeł światła i zabezpieczeń lub komputer z dostępem

do Internetu,

− papier do prezentacji i notowania lub rzutnik multimedialny,

− kolorowe pisaki.
− długopis.

Ćwiczenie 3

Dobierz zabezpieczenia przed pożarem od urządzeń elektrycznych w pomieszczeniach

piekarni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) ustalić możliwe przyczyny zagrożeń pożarowych,
2) ustalić rodzaje potrzebnych instalacji elektrycznych,

3) określić rodzaje i parametry aparatury zabezpieczającej,
4) narysować schemat układu zasilania z zastosowaniem zabezpieczeń,

5) wyszukać w katalogach różnych firm odpowiednie zabezpieczenia,
6) sporządzić zestawienie,

7) uzasadnić wybór,
8) zaprezentować rozwiązanie zadania pozostałym grupom.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Wyposażenie stanowiska pracy:

− katalogi osprzętu instalacyjnego,

− przepisy eksploatacji urządzeń elektrycznych,
− literatura dotycząca dobierania zabezpieczeń [5],

− normy [14], [16],

− papier do prezentacji,
− pisaki,

− papier do notowania,
− długopis.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić przyczyny nadmiernego wzrostu temperatury instalacji

i urządzeń elektrycznych?

2) scharakteryzować przyczyny nadmiernego wzrostu temperatury

instalacji i urządzeń elektrycznych?

3) wyjaśnić rolę czujników temperatury ?

4) określić warunki występowania pożarów od instalacji i urządzeń

elektrycznych?

5) scharakteryzować różne materiały pod kątem ich palności?

6) wyjaśnić pojęcie „wskaźnik tlenowy”

7) wymienić przyczyny zagrożeń pożarowych od instalacji i urządzeń

elektrycznych?

8) wskazać rozwiązania ograniczające zagrożenie pożarowe?

9) objaśnić wpływ różnych środków ochrony przeciwpożarowej na

zmniejszenie zagrożeń?

10) uzasadnić potrzebę stosowania systemów alarmowych

przeciwpożarowych?

11) dobrać zabezpieczenie instalacji elektrycznej o szczególnym

zagrożeniu pożarowym?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Test 1

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję – masz na tę czynność 5 minut. Jeżeli są wątpliwości,

zapytaj nauczyciela.

2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Na rozwiązanie zadań masz 30 minut.

4. W czasie rozwiązywania zadań możesz korzystać z załączonych katalogów oraz

kalkulatora.

5. Zaznacz poprawną odpowiedź zaczerniając właściwe pole w karcie odpowiedzi.
6. W przypadku pomyłki weź złą odpowiedź w kółko i zaznacz właściwą.

7. Za każdą dobrą odpowiedź otrzymasz 1 punkt.
8. W przypadku złej odpowiedzi lub braku odpowiedzi otrzymasz 0 punktów.

9. Po zakończeniu testu podnieś rękę i zaczekaj, aż nauczyciel odbierze od Ciebie pracę.

10. Test zawiera 20 zadań typu PRAWDA – FAŁSZ. Przeczytaj je uważnie i postaraj się

dobrze zrozumieć.

11. Test jest jednostopniowy. Na ocenę dopuszczającą wystarczy uzyskać 9 punktów.

Powodzenia !

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Przepięcie jest zakłóceniem polegającym na przepływie prądu o wartości większej niż

prąd znamionowy.

2. Zwarcia jednofazowe z ziemią nie powodują utraty symetrii zasilania.
3. Wartość współczynnika udziału C jest równa ilorazowi impedancji zastępczej wszystkich

gałęzi i impedancji gałęzi rozpatrywanej.

4. Środkiem ochrony przed przegrzaniem silnika na skutek pogorszenia warunków

chłodzenia nie może być przekaźnik termobimetalowy.

5. Wartość prądu znamionowego zabezpieczenia przeciążeniowego musi spełniać warunek:

I

B

≤ I

N

≤ I

Z

.

6. Wyzwalacze nadprądowe zabezpieczają instalacje przed zanikiem napięcia w jednej fazie.

7. Układanie przewodów pod tynkiem zmniejsza zagrożenie pożarowe.
8. W przypadku przeciążenia obwodu zasilającego silnik bezpiecznik przepali się, zanim

przekaźnik termobimetalowy zdąży zadziałać.

9. Aby sprawdzić selektywność działania zabezpieczeń nadprądowych, należy porównać ich

charakterystyki czasowo-prądowe i ustalić, czy się przecinają.

10. Każde stanowisko laboratoryjne musi być wyposażone w niezależny układ zabezpieczeń

nadprądowych.

11. Przygasanie i rozbłyskiwanie żarówki jest związane z wahaniami napięcia zasilającego.

12. Przy obliczaniu prądu udarowego współczynnik udaru należy odczytać z tabliczki

znamionowej urządzenia zabezpieczającego.

13. Aby sprawdzić poprawność działania ochronnika warystorowego, należy zmierzyć jego

rezystancję omomierzem.

14. Zwarcie doziemne jednofazowe w sieci z izolowanym punktem neutralnym można

wykryć stosując urządzenie do kontroli stanu izolacji (UKSI).

15. W warunkach szczególnego zagrożenia pożarowego należy stosować przewody

o przekroju większym niż wynika z obliczeń.

16. W przypadku dwóch przewodów równoległych zabezpieczenie przed skutkami zwarć

wystarczy zastosować na początku i na końcu jednego z nich.

17. Umieszczenie ograniczników przepięć dwóch kolejnych stopni B i C w tej samej

rozdzielnicy nie zapewnia właściwej kolejności ich zadziałania.

18. Wyłączniki ograniczające zmniejszają wahania napięcia zasilającego.

19. Wyłączniki różnicowoprądowe zabezpieczają instalacje przed przegrzaniem izolacji

prądem upływu.

20. Do zabezpieczenia przeciążeniowego przewodów równoległych wystarczy jeden wspólny

wyłącznik o prądzie znamionowym równym prądowi znamionowemu pojedynczego

przewodu, umieszczony na linii dopływowej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………

Dobieranie zabezpieczeń w instalacjach elektrycznych

Zaznacz poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punktacja

1 PRAWDA

FAŁSZ

2 PRAWDA

FAŁSZ

3 PRAWDA

FAŁSZ

4 PRAWDA

FAŁSZ

5 PRAWDA

FAŁSZ

6 PRAWDA

FAŁSZ

7 PRAWDA

FAŁSZ

8 PRAWDA

FAŁSZ

9 PRAWDA

FAŁSZ

10 PRAWDA

FAŁSZ

11 PRAWDA

FAŁSZ

12 PRAWDA

FAŁSZ

13 PRAWDA

FAŁSZ

14 PRAWDA

FAŁSZ

15 PRAWDA

FAŁSZ

16 PRAWDA

FAŁSZ

17 PRAWDA

FAŁSZ

18 PRAWDA

FAŁSZ

19 PRAWDA

FAŁSZ

20 PRAWDA

FAŁSZ

Razem

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

6.

LITERATURA

1. Bastian P., Schuberth G., Spielvogel O., Steil H.-J., Tkotz K., Ziegler K.: Praktyczna

elektrotechnika ogólna. Warszawa, Rea 2003

2. INPE nr 40/2001, biuletyn SEP. Musiał E.: Prądy zwarciowe w niskonapięciowych

instalacjach i urządzeniach prądu przemiennego.Bełchatów, COSiW SEP – Zakład
Wydawniczy INPE

3. Kotlarski W., Grad J.: Aparaty i urządzenia elektryczne. Warszawa, WSiP 1999
4. Markiewicz H.: Bezpieczeństwo w elektroenergetyce. Warszawa, WNT 2002

5. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. Warszawa, WNT 2005
6. Markiewicz H.: Zagrożenia i ochrona od porażeń w instalacjach elektrycznych.

Warszawa, WNT 2004

7. Musiał E.: Instalacje i urządzenia elektroenergetyczne. Warszawa, WSiP 2005

8. Poradnik elektryka. Praca zbiorowa. Warszawa, WSiP 1995
9. Poradnik inżyniera elektryka t. 3. Praca zbiorowa. Warszawa, WNT 2005

10. Strojny J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 1. Warszawa, COSiW SEP 2004
11. Strojny J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 7. Warszawa, COSiW SEP 2005

12. Strzałka J.: Podręcznik INPE dla elektryków, zeszyt 2. Warszawa, COSiW SEP 2004
13. PN-IEC 60038:1999 Napięcia znormalizowane IEC

14. PN-IEC 60364 (wieloarkuszowa) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych
15. PN-EN 60529:2003 Stopnie ochrony zapewniane przez obudowy

16. Norma PN-IEC 61643 Urządzenia do ograniczania przepięć w sieciach rozdzielczych

niskiego napięcia

17. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków

technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75,

poz. 690, ze zmianami Dz. U. Nr 109, poz.1156)

18. Katalogi bezpieczników i wyłączników instalacyjnych, wyłączników różnicowoprądowych

oraz ochronników przeciwprzepięciowych