1

WYKŁAD 6-8. URODZENIA I MAŁŻEOSKOŚĆ. TENDENCJE ZMIAN MODELU RODZINY.

WYKŁAD 6. URODZENIA

Statystyka urodzeo – kształtowanie się liczby urodzeo z podziałem na noworodki według różnych
cech (np. płed, oznaki życia).

Statystyka płodności – kształtowanie się liczby dzieci wydawanych na świat w ciągu życia kobiety.

Urodzenie żywe i urodzenie martwe – w statystyce od 1994 r.

Definicje i pojęcia

Urodzenie żywe (definicja) – całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka,
niezależne od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje
jakiekolwiek oznaki życia (czynnośd serca, tętnienie pępowiny, wyraźne skurcze mięśni zależnych od
woli).

Dla celów medycznych w statystyce obejmowane są płody i noworodki, które ważyły co najmniej 500
g lub przy nieznanej masie wydalone z ustroju matki po 22 tygodniach ciąży i mierzyły co najmniej 25
cm.

Urodzenie martwe (zgon płodu) – zgon następujący przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z
ustroju matki niezależnie od czasu trwania ciąży.

Urodzenie noworodka niezdolnego do życia z oznakami do życia

– rejestrowane jako urodzenia żywe i zgon niemowlęcia.

Urodzenie noworodka niezdolnego do życia bez oznak życia

– rejestrowane jako urodzenie martwe.

Analiza urodzeo w Polsce

Po zakooczeniu II wojny światowej wystąpiło zjawisko kompensaty powojennej (realizacji odłożonych
w czasie wojny urodzeo)w dziedzinie urodzeo. Liczba urodzeo rosła do 1955 roku (okres wyżu
demograficznego) osiągając wartośd 793,8 tys.

Od 1956 do 1967 obserwowano spadek urodzeo. (powody: zmiany struktury wieku, osłabienie tempa
zawierania małżeostw, spadek płodności kobiet).

Od 1968 do 1983 roku obserwowano wzrost liczby urodzeo z maksymalną wartością 723,6 tys. w
1983 roku (echo wyżu demograficznego).

Następnie liczba urodzeo malała do 2003 roku (351,1 tys.), a od 2004 roku rosła osiągając w 2010
roku 413,3 tys.

Wyraźne falowanie liczby urodzeo obserwuje się w miastach niż na wsiach.

Czynniki kształtujące liczbę urodzeo

Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeo, zmienne wymierne:

2

• liczba i struktura wieku ludności;

• liczba i struktura wieku kobiet;

• zachowania prokreacyjne;

• liczba zawieranych małżeostw i struktura nowożeoców według wieku;

• liczba oraz struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta;

• wzorzec umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej.

Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeo, zmienne niewymierne:

• polityka zatrudnienia, zwłaszcza stopieo aktywizacji zawodowej kobiet;

• poziom wykształcenia społecznego;

• perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia

ludności;

• system płac, dodatków rodzinnych i innych bodźców ekonomicznych;

• warunki mieszkaniowe;

• dostępnośd środków antykoncepcyjnych;

• działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży;

• wierzenia religijne.

Stosowane mierniki:

współczynnik urodzeo (rodności), rodnośd efektywna – relacja liczby urodzeo żywych do
średniej liczby ludności lub ludności wg stanu z połowy badanego okresu

1000

L

U

R

t

t





Na podstawie danych o liczbie urodzeo i liczbie ludności Polski na dzieo 30 VI 2009 r. obliczyd
współczynniki rodności dla Polski oraz w podziale miasto- wieś.

Wyszczególnienie

Ogółem

Miasta

Wieś

Urodzenia (w tys.)

417,6

246,4

171,2

Ludnośd (w tys., stan 30 VI)

38153,4

23293,9

14859,5

Współczynnik rodności

10,9

10,6

11,5

Na 1000 ludności w 2009 roku rodziło się 11 dzieci, w miastach – 11, a na wsiach – 12.

3

Analiza natężenia rodności w Polsce

• Od 1951 roku do 1968 roku wartości współczynnika rodności malały (z 31‰ do 16‰).

Następnie rosły do 1983 roku (20‰). Od 1984 roku do 2003 roku malały (2003 r. - 9‰),
później obserwuje się wzrost wartości współczynnika (w 2010 roku - 11‰).

• Zmiany w strukturze ludności mają istotny wpływ na wartości współczynnika rodności. Nie

może więc byd jedynym kryterium oceny procesu urodzeo.

Analiza płodności

Płodność – natężenie urodzeo w populacji kobiet będących w wieku rozrodczym

Stosowane mierniki:



ogólny współczynnik płodności – relacja liczby urodzeo żywych do liczby kobiet w

wieku 15-49 lat wg stanu na połowę roku lub do średniej liczby kobiet w tym wieku

1000

K

U

P

49

15

t







średnia liczba dzieci żywo urodzonych w danym okresie przypadająca na 1000 kobiet w

wieku rozrodczym

 cząstkowe współczynniki płodności – relacja liczby urodzeo żywych w i-tej grupie wieku

rozrodczego do liczby kobiet w i-tej grupie wieku rozrodczego

1000

K

U

P

i

i

i







cząstkowe współczynniki płodności małżeoskiej - uwzględnia się urodzenia

małżeoskie oraz liczbę mężatek w wieku rozrodczym.



współczynnik dzietności (dzietności teoretycznej) – suma cząstkowych

współczynników płodności









]

49

;

15

[

x

x

P

5

Dz

Ile przeciętnie dzieci urodziłaby kobieta między 15 a 49 rokiem życia, gdyby przez cały
okres rozrodczy panowały warunki reprodukcji charakterystyczne dla badanego okresu.

Na podstawie danych o liczbie urodzeo żywych i liczbie kobiet w wieku rozrodczym w 2009 r.
obliczyd: ogólny współczynnik płodności, cząstkowe współczynniki płodności, współczynnik
dzietności.

Grupy wieku

Urodzenia żywe

Liczba kobiet

(w tys., 30 VI)

Współczynnik
płodności

15-49 lat

417589

9580,3

43,59

15-19 lat

20514

1258,9

16,30

4

20-24

87080

1481,7

58,77

25-29

154089

1605,7

95,96

30-34

110485

1484,6

74,42

35-39

38386

1283,3

29,91

40-44

6714

1163,6

5,77

45-49 lat

321

1302,5

0,25

398

,

1

)

00025

,

0

00577

,

0

02991

,

0

07442

,

0

09596

,

0

05877

,

0

01630

,

0

(

5

Dz



















W 2009 r. na 1000 kobiet w wieku rozrodczym rodziło się 44 dzieci. Najwyższą płodnośd
zaobserwowano w grupie wiekowej 25-29 lat, gdzie na 1000 kobiet w tym wieku rodziło się 96 dzieci.
Wysoką płodnością charakteryzowała się grupa wiekowa kobiet 30-34 lata (74 dzieci na 1000 kobiet).

Ogólnie wyższa płodnośd odnosi się do kobiet mieszkających na wsi niż w miastach. W miastach i na
wsiach najwyższa płodnośd jest w grupie wiekowej 25-29 lat, a następnie w grupie 30-34 lata.

Współczynnik dzietności informuje, że w 2009 roku kobieta w wieku rozrodczym urodziła 1,398 dzieci
(1000 kobiet urodziło 1398 dzieci). Większa dzietnośd jest na wsiach (1,496) niż w miastach (1,330).

Analiza płodności w Polsce

• Przebieg wartości ogólnego współczynnika płodności zbliżony do przebiegu wartości

współczynnika rodności.

• Do 1960 roku cząstkowe współczynniki płodności rosły w grupie wiekowej 15-24 lata, a

zmniejszały się w grupach 25-49 lat. Od 1960 roku do początku lat 70. płodnośd spadała we
wszystkich pięcioletnich grupach wieku. Na przełomie lat 1970/1980 czasowy wzrost
płodności w pierwszych trzech grupach wieku rozrodczego i obniżenie w kolejnych grupach.

• Wiek największej płodności kobiet w Polsce przesunął się z grupy 20-24 lata do grupy 25-29

lat; jest to więc zmiana wzorca płodności według wieku.

Analiza dzietności w Polsce

• Obserwuje się falowanie w przebiegu wartości współczynnika dzietności, podobnie jak

współczynnika płodności czy rodności.

• W latach 1950-2009 stopniowo zmniejszała się średnia liczba dzieci rodzonych przez kobietę

w wieku rozrodczym z 3,705 w 1950 roku do 1,398 w 2009 roku.

5

WYKŁAD 7. MAŁŻEOSKOŚĆ

POJĘCIA I DEFINICJE

Małżeostwo (związek małżeoski) – związek zawarty pomiędzy dwiema osobami odmiennej płci,
pociągający za sobą wzajemne prawa i obowiązki ustalone w przepisach prawnych i zwyczajach.

Konkordat w 1993 r. – związki wyznaniowe są po spełnieniu odpowiednich przepisów rejestrowane
jako związki cywilne, wcześniej rejestrowano w księgach małżeostw w USC tylko związki cywilne.

Małżeostwo – związek zawarty w formie przewidzianej prawem (Kodeks rodzinny i opiekuoczy) w
urzędach stanu cywilnego (małżeostwa cywilne) oraz zawarty w obecności duchownego
(małżeostwa wyznaniowe).

Dolna granica wieku prawnej zdolności do małżeostwa to 18 lat, za zgodą sądu osoby młodsze mogą
zawierad małżeostwo.

Związki partnerskie – konsensualne, kohabitacja.

Separacja – rozpad związku małżeoskiego zgodny z ustawą z 21.05.1999.

Rozwód – rozpad związku małżeoskiego zgodny z odpowiednimi regulacjami prawnymi ujętymi w
Kodeksie rodzinnym i opiekuoczym.

Związki z innymi czynnikami demograficznymi:

 wpływają na kształtowanie się liczby urodzeo,

 zmieniają strukturę ludności według stanu cywilnego.

Małżeoskośd:

 to kompleksowy proces formowania i rozwiązywania związków;

 prowadzi do zmian w strukturze populacji według stanu cywilnego;

 nie wszystkie osoby wstępują w związki małżeoskie, a więc intensywnośd formowania rodziny

jest nieznana;

 rozpad małżeostwa następuje w wyniku rozwodu, separacji lub z powodu zgonu

współmałżonka;

 pewna częśd osób rozwiedzionych lub owdowiałych ponownie zawiera powtórne związki

małżeoskie: małżeostwa pierwsze i powtórne;

 małżeostwo jest związkiem osób, z których każda wchodzi w skład innej populacji o

właściwych sobie prawidłowościach zawierania małżeostw, wobec tego analiza jest
prowadzona oddzielnie w odniesieniu do kobiet i mężczyzn;

 ponieważ zawieranie małżeostw pozostaje w bezpośrednim związku z rozrodczością, to

zjawisko jest badane najczęściej w populacji kobiet.

Analiza nowozawieranych związków małżeoskich w Polsce

6

Opisowi podlega kształtowanie się nowozawartych małżeostw.

Do 1965 r. zmniejszała się liczba zawieranych związków małżeoskich. Najmniej małżeostw zawarto w
1965 r. (roczniki urodzone w czasie wojny weszły w wiek matrymonialny).

Od 1966 r. do połowy lat 1970 wzrastała liczba małżeostw (roczniki urodzone w okresie wyżu
demograficznego).

Od 1975 r. maleje liczba małżeostw, ale gdy w wiek matrymonialny wchodzą roczniki echa wyżu
demograficznego, wówczas obserwuje się wzrost liczby zawieranych związków.

Po II wojnie światowej więcej związków małżeoskich zawierano na wsiach niż w miastach, a od 1966
r. więcej w miastach niż na wsiach.

W 2010 r. zawarto 228,3 tys. związków, z czego 60% dotyczyło związków zawartych w miastach.

Stosowane mierniki:

 ogólny współczynnik małżeostw brutto

1000

L

M

W

t

t

m





 ogólny współczynnik małżeostw netto

1000

L

M

W

15

t

m







przydatny dla głębszych analiz, gdyż struktura wiekowa ludności wpływa na wartośd
miernika

Natężenie zawieranych nowo związków małżeoskich wykazuje podobne zmiany w czasie jak liczba
nowozawieranych małżeostw.

Do 1965 r. natężenie większe dla populacji miejskiej niż wiejskiej.

Od 1985 r. większe natężenie małżeoskości w populacji wiejskiej niż miejskiej.

Od 2001 r. zbliżone wartości natężenia w miastach i na wsiach.

Charakterystyki małżeostw

Małżeostwa charakteryzowane są ze względu na cechy nowożeoców, m.in.:

- wiek nowożeoców,

- stan cywilny,

- miejsce zamieszkania.

Rośnie średni wiek wchodzenia w związek małżeoski zarówno mężczyzn, jak i kobiet.

Kobiety wcześniej zawierają związki niż mężczyźni, mediana wieku wynosi odpowiednio 26 i 28 lat.

Kobiety i mężczyźni mieszkający na wsiach wcześniej zawierają związki niż mieszkający w miastach.

7

W latach 90. nastąpiła zmiana we wzorcu małżeoskości, bowiem nastąpił spadek częstości
zawierania związków przez mężczyzn w wieku poniżej 30 lat oraz przez kobiety w wieku poniżej 34
lat.

W społeczeostwach Europy zachodniej najpierw następuje usamodzielnienie, a później legalizacja
związku i założenie rodziny, podobna tendencja obserwowana jest w Polsce.

W 2009 r. nowożeocy zawierali związki małżeoskie najczęściej w układzie:

 panny z kawalerami – 95%,

 kawalerowie z pannami – 95%,

• wdowy z rozwiedzionymi – 36%,

• wdowcy z wdowami – 44%,



rozwiedzione z rozwiedzionymi – 48%,



rozwiedzieni z pannami – 48%

Analiza rozwodów

Rozpad małżeostwa następuje w wyniku rozwodu, separacji lub z powodu zgonu współmałżonka.

Bilans małżeostw w 2009 r.

Wyszczególnienie

Małżeostwa

nowozawarte

Małżeostwa

rozwiązane

Różnica między

małżeostwami zawartymi a

rozwiązanymi

Małżeostwa

istniejące

(w tys.) na

dzieo 31 XII

przez

śmierd

przez

rozwód

ogółem

250794 163630

65345

20672

8978,6

miasta

152651

99111

51398

-10971

5414,5

wieś

98143

64519

13457

32133

3565,9

Bilans małżeostw:

 65,3 tys. małżeostw rozwiązanych przez rozwód (28,5% z ogółu małżeostw rozwiązanych),

 163,6 tys. małżeostw rozwiązanych przez śmierd współmałżonka (71,5%).

W 2009 r. istniejąca liczba małżeostw to 8978,6 tys., z czego 60% dotyczyło populacji miejskiej.

Na 1000 istniejących w 2009 r. małżeostw rozwiązanych zostało 25, z czego przez śmierd
współmałżonka – 18, a przez rozwód – 7.

Na wsiach na 1000 istniejących małżeostw przez rozwód rozwiązanych zostało – 4, a przez śmierd –
18, a w miastach odpowiednio 10 i 18.

Stosowane mierniki:

 ogólny współczynnik rozwodów

8

1000

L

R

W

t

t

r





(lub 10 000)

 wskaźnik rozpadu małżeostw

100

M

R

R

t

t

m





charakteryzuje intensywnośd procesu rozpadu małżeostw

Analiza natężenia rozpadu małżeostw w Polsce

• Na 10 000 ludności w Polsce w 2010 r. rozpadło się przez rozwód przeciętnie 16 małżeostw,

w miastach – 20, a na wsiach – 9.

• W 2010 r. na 100 nowozawartych małżeostw rozpadło się 27 związków (czyli więcej niż co

czwarty), w miastach – 35 związki (co trzecie małżeostwo), a na wsiach – 15.

• Od zakooczenia II wojny światowej wzrastała intensywnośd rozpadu małżeostw. Początkowo

na 1000 małżeostw przez rozwód rozpadało się około 30 małżeostw, to w latach 1970 –
około 125, a w 2010 r. – 269.

• W miastach intensywnośd rozpadu małżeostw jest zdecydowanie wyższa niż na wsiach, gdzie

do 2003 roku wartości nie przekraczały 100.

9

WYKŁAD 8. RODZINA, GOSPODARSTWO DOMOWE

Grupy osób powiązane poprzez małżeostwo (formalne lub nieformalne), więzy krwi lub adopcję
tworzą rodzinę.

Gospodarstwa domowe – zgodnie z zaleceniami ONZ – to grupy osób spokrewnionych lub nie,
mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.

Rodzina biologiczna – para heteroseksualna bez dzieci i z dziedmi (rodzina pełna) oraz samotni
rodzice (rodzina niepełna).

Rodzina nuklearna – rodzice z dziedmi lub rodzice bez dzieci.

Typy rodzin:

 małżeostwo (partnerzy) bez dzieci,

 małżeostwo (partnerzy) z dziedmi,

 samotna matka z dzieckiem lub samotny ojciec z dzieckiem.

Wśród rodzin z dziedmi może występowad rodzina zrekonstruowana: jest ona tworzona przez parę,
z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest wspólnym dzieckiem tej pary,
tzn. jest naturalnym lub adoptowanym dzieckiem jednego z nich.

Rodzina rozszerzona – jeśli wśród członków gospodarstwa domowego oprócz rodziny biologicznej
jest osoba spokrewniona w linii prostej lub bocznej z jednym z członków rodziny biologicznej (np.
rodzice z dziedmi i ojciec żony).

Informacje o rodzinach w gospodarstwach domowych pochodzą z danych spisów powszechnych.

W 2002 roku według NSP w Polsce istniało 13 337,0 tys. gospodarstw domowych, w których żyło
37 812,4 tys. osób. Oznacza to, że średnia wielkośd gospodarstwa domowego to 2,85 osób.

Rodziny w gospodarstwach domowych w Polsce w 2002 roku według NSP 2002

Wyszczególnienie

Razem

Rodzice

Partnerzy

Matki

z dziedmi

Ojcowie

z dziedmi

bez dzieci z dziedmi bez dzieci z dziedmi

Ogółem

10457617

2369833

5860264

86694

110687

1798331

231808

100,0%

22,7%

56,0%

0,8%

1,1%

17,2%

2,2%

Miasta

6596888

1542635

3511177

69879

78084

1241283

153830

100,0%

23,4%

53,2%

1,1%

1,2%

18,8%

2,3%

Wieś

3860729

827198

2349087

16815

32603

557048

77978

100,0%

21,4%

60,8%

0,4%

0,8%

14,4%

2,0%

Źródło: Rocznik Demograficzny 2007.

Zmiany zachowao dotyczących rodziny

Zmiany zachowao związanych z prokreacją:

– zmniejszenie się pożądanej liczby dzieci,

10

– znacząco później podejmowano decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka,

– zwiększyła się liczba urodzeo pozamałżeoskich,

– zmiana wzorca płodności.

Podstawowy model cyklu życia rodziny nuklearnej

Faza cyklu życia rodziny

Wydarzenia charakteryzujące

Początek fazy

Koniec fazy

1. Formowanie się

Zawarcie małżeostwa

Urodzenie pierwszego dziecka

2. Powiększanie się

Urodzenie pierwszego dziecka

Urodzenie ostatniego dziecka

3. Zakooczenie formowania się Urodzenie ostatniego dziecka

Pierwsze dziecko opuszcza dom

4. Kurczenie się

Pierwsze dziecko opuszcza dom

Ostatnie dziecko opuszcza dom

5. Zakooczenie kurczenia się

Ostatnie dziecko opuszcza dom

Zgon pierwszego małżonka

6. Zaniku

Zgon pierwszego małżonka

Zgon drugiego małżonka

Co zapamiętad?

1. Wymierne i niewymierne czynniki bezpośrednio kształtujące liczbę urodzeo.

2. Jak zmieniała się liczba urodzeo w Polsce po II wojnie światowej?

3. Okresy wyżów i niżów demograficznych

4. Wzorzec płodności dla Polski

5. Jak zmieniała się liczba nowozawieranych małżeostw?

6. Wzorzec małżeoskości dla Polski

7. Jaka była intensywnośd rozpadu małżeostw?

8. Rodzina a gospodarstwo domowe – różnice definicyjne

9. Charakterystyka rodzin w Polsce

10. Zmiany zachowao dotyczących rodziny

11. Sposób obliczania i interpretacji podstawowych mierników charakteryzujących proces

urodzeo, płodności, małżeoskości i rozpadu małżeostw

Gdzie zgłębid wiedzę?

 Holzer – rozdz. 7.1, 7.2, 7.3, 8.3 (strony 170-210, 265-270)
 Cieślak – rozdz. 4 i 5 (strony 124-180)