Modul 2 Spoleczenstwo przedmiot badan socjologii id 3

Wstęp

1. Znaczenie terminu społeczeństwo

2. Typy społeczeństw

2.1. Społeczeństwo tradycyjne

2.2. Społeczeństwo przemysłowe

2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (ponowoczesne lub pokapitalistyczne)

2.4. Społeczeństwo informacyjne

2.5. Społeczeństwo ryzyka

3. Budowa społeczeństwa globalnego

3.1. Struktura społeczna — znaczenie pojęcia

3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

4. Rodzaje struktur społecznych

4.1. Struktury przedgrupowe

4.2. Grupy społeczne — deﬁnicja i elementy składowe

4.3. Typy grup społecznych

4.4. Instytucje społeczne

4.5. Organizacje w ujęciu socjologicznym

4.6. Społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne

4.7. Socjologiczna analiza państwa

Bibliograﬁa

Społeczeństwo — przedmiot badań socjologii

Wstęp

Treść modułu drugiego wyjaśnia różne aspekty pojęcia społeczeństwo i charak-
teryzuje podstawowe typy społeczeństw, jakie wykształciły się w toku rozwoju
ludzkości. Daje to okazję do wniknięcia w wewnętrzną budowę społeczeństwa glo-
balnego, czyli poznania takich elementów składowych struktury społecznej, jak:
przedgrupowe formy życia społecznego, grupy społeczne — ich różne cechy i typy,
instytucje, organizacje, społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne, aż po na-
czelną organizację życia społeczeństwa, jaką jest państwo.

1. Znaczenie terminu społeczeństwo

Według najogólniejszej deﬁnicji

społeczeństwo

to grupa osób, które mają wspól-

ną kulturę, zajmują określony obszar terytorialny oraz mają poczucie przynależ-
ności do spójnej i odrębnej całości (Słownik socjologii i nauk społecznych, 2005:
346). Nie jest to określenie ani jedyne, bo istnieje wiele koncepcji społeczeństwa,
ani wystarczające dla analiz socjologicznych. Wielu socjologów stosuje ten termin
w sposób zdroworozsądkowy, inni podają go w wątpliwość, np. niektórzy przed-
stawiciele kierunków interakcjonistycznych twierdzą, że nie ma czegoś takiego, jak
społeczeństwo, a tylko ciągle zmieniający się układ interakcji pomiędzy ludźmi.

Piotr Sztompka dokonał analizy wielu różnych, możliwych sposobów rozumienia
terminu społeczeństwo, wskazując na wielowymiarowość tego bytu. Wyróżnia sie-
dem odmiennych — ale jednak komplementarnych — perspektyw postrzegania
społeczeństwa, wskazując na różne możliwości rozumienia tego terminu (Sztomp-
ka, 2002: 29–32).

Wymiar

demograﬁczny społeczeństwa

— s p o ł e c z e ń s t w o t o t y l e , c o p o p u -

l a c j a , w i e l o ś ć , z b i ó r j e d n o s t e k .

Może to być zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa, np. społeczeństwo
polskie czy społeczeństwo francuskie. Państwo jest bowiem współcześnie naj-
powszechniejszą formą, w ramach której toczy się życie zbiorowości ludzkich.

Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z odmian społeczeństwa.
Bo społeczeństwo to także zbiorowości mniejsze od państwa: rodzina i krewni,
wspólnota lokalna i sąsiedzi, krąg przyjaciół i klub towarzyski, sekta i paraﬁa,
stowarzyszenie i partia polityczna, klasa i warstwa społeczna, grupa etniczna
i mniejszość narodowa, szkoła i uniwersytet.

Społeczeństwo to również zbiorowości większe od państwa: korporacje między-
narodowe, wielkie Kościoły, cywilizacje, federacje, wspólnoty regionalne, kon-
tynentalne czy wreszcie społeczeństwo globalne. Cała gama tych zbiorowości
różnej skali, od kilkuosobowych do kilkumiliardowych, to dla socjologa odmia-
ny społeczeństwa.

Wymiar grupowy społeczeństwa

— s p o ł e c z e ń s t w o t o z ł o ż o n e z j e d n o -

s t e k z i n t e g r o w a n e c a ł o ś c i — j u ż n i e l u ź n e z b i o r y, l e c z s p o -
i s t e z b i o r o w o ś c i .

Druga sugestia myślenia potocznego to utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowo-
ścią ludzi, wielością konkretnych osób. To narzuca się niemal nieodparcie: społe-
czeństwo to nic innego jak ludzie. Rodzina to ojciec, matka, dzieci. Uniwersytet
to profesorowie, asystenci i studenci. Firma to dyrektorzy i pracownicy. Kościół
to księża i wierni. Polska to Polacy. Oczywiście — to wszystko prawda, ale praw-
da tylko cząstkowa. Uwaga skupia się tylko na jednym aspekcie społeczeństwa
— wielości jednostek — albo inaczej — populacji.

Wymiar systemowy

— s p o ł e c z e ń s t w o t o p o w i ą z a n y u k ł a d p o z yc j i

( s t a t u s ó w ) i t y p o w yc h d l a n i c h r ó l .

Socjologia zauważa, że aby móc mówić o społeczeństwie, między poszczególny-
mi jednostkami muszą występować jakieś powiązania, zależności, relacje łączące
pojedynczych ludzi w pewną całość. Twórcy socjologii — A. Comte i H. Spencer

— posługiwali się tutaj analogią do organizmu. Tak jak organizm biologiczny to
nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonu-
jąca całość, tak samo społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany
i funkcjonujący organizm społeczny. W dzisiejszej socjologii echem tej perspek-
tywy jest kategoria grup społecznych — od najmniejszych (np. rodziny) do naj-
większych (np. narodu).

W XX wieku w miejsce terminu organizm wprowadzono pojęcie system społecz-
ny, w którym uczestniczą nie tyle konkretne jednostki, osoby, ile raczej pew-
ne wyróżnialne pozycje społeczne lub związane z tymi pozycjami role. System
społeczny to np. szpital, a więc powiązany zespół pozycji (statusów), takich jak
ordynator, lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, technicy rentgenowscy, pacjenci,
gdzie wszyscy wykonują przypisane do ich pozycji i wzajemnie uzupełniające się
role (taką koncepcję szpitala przedstawił T. Parsons).

Wymiar

strukturalny

— s p o ł e c z e ń s t w o t o s a m a s i e ć r e l a c j i m i ę d z y -

l u d z k i c h , a w i ę c j u ż n i e o b i e k t ó w, l e c z f o r m i s c h e m a t ó w o d -
n o s z e n i a s i ę l u d z i d o s i e b i e .

Dalszy krok na drodze do określenia pojęcia społeczeństwa polegał na wyod-
rębnieniu z całości systemu samej sieci relacji i powiązań międzyludzkich. Za-
uważono, że można szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego,
kogo one wiążą — jakie osoby czy jakie pozycje — i niezależnie od tego, w jakich
zbiorowościach występują. Socjolog ma tu skupiać uwagę na czystych „formach
społecznych”, na strukturze relacji.

Wymiar

aktywistyczny

(czy interakcjonistyczny) — w tym ujęciu s p o ł e c z e ń -

s t w o t o k o n g l o m e r a t w z a j e m n i e z o r i e n t o w a n yc h d z i a ł a ń j e d -
n o s t e k.

Piąty krok w kierunku abstrakcyjnego pojmowania społeczeństwa wykonano
wtedy, gdy spostrzeżono, że ludzie należą do zbiorowości, uczestniczą w syste-
mach społecznych, wchodzą w strukturalne zależności i relacje z innymi ludźmi
w jeden tylko sposób: przez aktywność, przez to, co robią i to, co mówią. Na-
leżymy do grupy przyjaciół tylko o tyle, o ile się spotykamy, odnosimy do siebie
życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni i mówimy dobrze o przyjaciołach wobec
osób trzecich. Należymy do drużyny piłkarskiej tylko o tyle, o ile gramy w piłkę,
przychodzimy na treningi, bierzemy udział w meczach.

Max Weber skierował uwagę na działania ludzkie jako podstawowe tworzywo,
z którego powstają wszelkie zjawiska społeczne i wszelkie całości społeczne.
Społeczeństwo z tej perspektywy to złożony konglomerat ludzkich działań i ich
konsekwencji. W socjologii XX wieku, a zwłaszcza w jej nurcie amerykańskim,
akcent na działanie jako istotę świata społecznego jest do dzisiaj dominujący.

Wymiar

kulturalistyczny

— tutaj s p o ł e c z e ń s t w o t o m a t r yc a p o d z i e l a -

n yc h p r z e z z b i o r o w o ś ć z n a c z e ń , s y m b o l i i r e g u ł o d c i s k a j ą -
c yc h p i ę t n o n a l u d z k i c h d z i a ł a n i a c h .

M. Weber oraz E. Durkheim wskazali, że w każdym ludzkim działaniu zawarty
jest pewien sens i znaczenie, a co więcej — znaczenie to ma charakter „faktu spo-
łecznego” narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego i wiążącego
przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją. Umiemy
grać w futbol, ale nie w krykieta, bo urodziliśmy się nad Wisłą, a nie nad Tamizą.
Witamy się, podając rękę, a nie pocierając nosami, nie jesteśmy bowiem Eskimo-
sami. Jemy widelcem i nożem, a nie pałeczkami, bo nie żyjemy w Chinach.

Dzisiaj do opisania tego zbioru znaczeń, symboli, wzorów, reguł, norm, warto-
ści itp., które kierują ludzkimi działaniami, decydują o ich indywidualnej toż-

samości, określają ich uczestnictwo w zbiorowościach, wyznaczają relacje, jakie
nawiązują z innymi ludźmi — używamy pojęcia

kultury

. Najnowsza socjologia

przywiązuje do kulturowych aspektów społeczeństwa ogromną wagę.

Siódmy wymiar nazwano

zdarzeniowym

— według niego s p o ł e c z e ń s t w o t o

n i e u s t a n n i e z m i e n n e , p ł y n n e p o l e , p e ł n e z d a r z e ń s p o ł e c z -
n yc h .

Siódme ujęcie rzeczywistości społecznej polega na porzuceniu wizji społeczeństwa
jako trwałego, statycznego obiektu. Pod koniec XX wieku odrzucono ostatecznie
wszelkie idee bytów społecznych — organizmów lub systemów — o trwałych
strukturach, wskazując, że wszystko, co istnieje w społeczeństwie, to zdarzenia
społeczne: płynne, nieustannie zmienne, kulturowo ukształtowane działania
ludzkie, odniesione do działań innych ludzi. Zamiast o istnieniu społeczeństwa
zaczęto mówić o

„stawaniu się” społeczeństwa

2. Typy społeczeństw

Przedmiot socjologii — społeczeństwo — może też być analizowane z innego
punktu widzenia: jako rzeczywistość podlegająca zmianom i rozwojowi, a więc
ewolucji. Uwzględniając historyczne, antropologiczne i socjologiczne postrzeganie
świata społecznego, wyodrębniono cztery podstawowe typy społeczeństw: trady-
cyjne, przemysłowe, poprzemysłowe i informacyjne (Szacka, 2003: 103–104).

Kategoria „społeczeństwo tradycyjne” zbiera tu w jeden rozbudowany typ różne
formy organizacji życia społecznego występujące przed rewolucją przemysłową
w europejskim kręgu kulturowym — jest przede wszystkim domeną analiz antro-
pologów społecznych i kulturowych. Dla socjologii istotniejsze są analizy społe-
czeństwa przemysłowego i następujących po nim dalszych form.

Charakterystyka wyróżnionych tu typów społeczeństw uwzględnia charakter po-
działu pracy, rodzaj wzajemnych powiązań między ludźmi, zróżnicowanie społecz-
ne, kształt podstawowych struktur życia społecznego (np. rodziny), formy władzy,
a także znajomość pisma i innych technik komunikacji międzyludzkiej.

2.1. Społeczeństwo tradycyjne

Oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Człowiek jest
postrzegany jako cząstka zbiorowości, a nie jako autonomiczna jednostka. Komu-
nikacja i przekazywanie informacji odbywa się głównie drogą ustną. Pismo jest
znane, ale umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni.

Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich, miast jest mało. Charakter
społeczności wiejskiej decyduje o obliczu całego społeczeństwa, bo podstawowymi
częściami składowymi jest rodzina i sąsiedztwo. Społeczność wiejska jest zamknię-
ta, jej członkowie mało ruchliwi przestrzennie, silnie odczuwają swą odrębność,
mają poczucie wspólnoty. Regułą jest pomoc sąsiedzka, wymiana usług i współpra-
ca. Społeczność wiejska jest zachowawcza, dużą rolę odgrywa silna, nieformalna
kontrola społeczna.

Charakterystyka społeczeństwa tradycyjnego jest zwykle przez socjologię trakto-
wana jako tło dla charakterystyki społeczeństwa przemysłowego.

2.2. Społeczeństwo przemysłowe

Jego istotą jest gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy
użyciu maszyn, poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspe-
cjalizowane w wytwarzaniu dóbr jednego rodzaju, co utrwala podział pracy. Upo-
wszechnia się dążenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz
staje się wyznacznikiem miejsca człowieka w społeczeństwie.

Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast, zwiększa się ruchliwość prze-
strzenna i społeczna ludności. Pojawiają się społeczności nowego typu: celowo
konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia i ak-
tywności jednostek. Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, następuje
wzrost kontroli formalnej (przez instytucje, np. policję, sądy itd.).

Jednostka zaczyna być autonomiczna, wzrasta rola wykształcenia, dążenia do osią-
gnięć osobistych. Pojawiają się środki masowego przekazu, a w wyniku ich oddzia-
ływania wytwarza się kultura masowa. Cechy charakterystyczne społeczeństwa
przemysłowego to także: racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm.

2.3. Społeczeństwo poprzemysłowe (ponowoczesne lub pokapitalistyczne)

Wytworzenie się nowych cech społeczeństw jest wynikiem zmian zachodzących od
końca lat 60. XX w. Podstawowa cecha społeczeństwa poprzemysłowego to prze-
sunięcie większości aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych
do sfery usług, zmiana organizacji pracy, struktury zatrudnienia, pojawienie się
nowych technologii. Proces pracy zaczął polegać w znacznie większym stopniu na
relacjach z innymi ludźmi niż na przetwarzaniu surowców.

2.4. Społeczeństwo informacyjne

To takie społeczeństwo, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze
zależy od przekazywania informacji. Społeczeństwo uprzemysłowione umożliwia-
ło produkowanie znacznych ilości dóbr materialnych, natomiast w społeczeństwie
informacyjnym szybkie komputery i rozwój technik telekomunikacyjnych umożli-
wiają wytwarzanie, przekształcanie i przekazywanie znacznej liczby informacji.

Konsekwencje powstania i rozwoju społeczeństwa informacyjnego są wielorakie:
powstaje zmiana składu zawodowego, pojawia się płynność rynku pracy, zagro-
żenie dla stabilizacji zatrudnienia — mówi się o powstaniu społeczeństwo ryzyka.
Następuje intensyﬁkacja procesu globalizacji na skutek rozwoju technik informa-
tycznych.

2.5. Społeczeństwo ryzyka

Wytwarzane w rosnącej skali ryzyko jest rezultatem rozwoju techniki w społeczeń-
stwie industrialnym. Społeczeństwo techniczne stało się społeczeństwem ryzyka
—

risk society. O produkującym ryzyko społeczeństwie pisał Ulrich Beck.

Społeczeństwo ryzyka może być poddane analizie z punktu widzenia rozkładu
ryzyka na grupy społeczne, zawody, zajęcia itp. Można opisywać społeczeństwo
„z perspektywy ryzyka”, tzn. z punktu widzenia obciążeń i zagrożeń, a także sieci
interesów, struktury władzy i wpływów związanych z ryzykiem, instytucji ubez-

pieczających (w przenośni i dosłownie) przed skutkami ryzyka itp. Możliwe są
analizy szczegółowe dotyczące ryzyka całej ludzkości czy jej segmentów (aż po
społeczności lokalne), instytucji, zawodów (np. pilot odrzutowca, żołnierz), zajęć
(np. himalaista), różnych grup interesów obciążonych ryzykiem, np. związanych
z przemysłem, wojskiem czy władzą, właścicieli kapitału, menedżerów, wreszcie
grup poszkodowanych za względu na nadmierne ryzyko.

Ryzyko jest także praktycznym wyzwaniem dla polityków, menedżerów, biznesme-
nów, techników, konsumentów, obywateli. Jedni muszą podejmować ryzykowne de-
cyzje, inni zarządzać w sytuacji ryzyka, jedni inwestują i prowadzą grę na rynku, inni
projektują i wdrażają technologie, o których z pewnością można powiedzieć tylko
to, że ich skutki — przynajmniej częściowo — będą prawdopodobnie negatywne.
Konsumenci narażają życie i zdrowie, korzystając niejednokrotnie z produktów nio-
sących za sobą ryzyko (leków czy żywności), infrastruktury, transportu itp.

Ludzie w swej funkcji obywatelskiej żądają kontroli sytuacji niepewnych i zagro-
żeń, chcą też współdecydować, współuczestniczyć w wyborach obciążonych du-
żym ryzykiem (Zacher, 2000: 357–360).

3. Budowa społeczeństwa globalnego

W obrębie każdego społeczeństwa (globalnego, czyli ogólnego) wyróżniamy jego
trzy części składowe: obiektywne warunki bytu danego społeczeństwa (zwane
„podłożem”), strukturę społeczną oraz kulturę danego społeczeństwa. Każde kon-
kretne społeczeństwo rozwĳa się na określonym obszarze geograﬁcznym, który
określa środowisko ekologiczne danego kraju. Położenie geograﬁczne przesądza
nie tylko o klimacie, faunie i ﬂorze czy strukturze geoﬁzycznej ziemi, ale także
o wyposażeniu w bogactwa naturalne — wpływając w ten sposób pośrednio na
charakter gospodarki narodowej danego społeczeństwa. Podłoże społeczeństwa
obejmuje też warunki ekonomiczne, tj. stan rozwoju gospodarczego, osiągnięty
poziom techniki wytwarzania dóbr materialnych i usług, wielkość dochodu spo-
łecznego, wpływając na charakter struktury społecznej.

Na fundamencie przyrodniczo-ekonomicznym danego społeczeństwa kształtuje się
jego struktura społeczna. Struktura społeczna obejmuje wszystkie rodzaje zbioro-
wości, grup społecznych i społeczności oraz ich instytucje (np. rodziny i szersze
kręgi krewniacze, społeczności lokalne — wsie, miasta, grupy regionalne, grupy
zawodowe, klasy i warstwy społeczne, wielkie związki i zrzeszenia, instytucje poli-
tyczne, administracyjne, kulturalne, religĳne itd.). Pozostają one w różnego rodza-
ju powiązaniach i zależnościach. Żadne wyliczenie nie jest jednak w stanie odtwo-
rzyć bogactwa owych elementów składowych struktury społeczeństwa globalnego.
Stąd różne próby systematyzacji tych elementów czy części składowych.

Struktura społeczna, czyli ta wielość zbiorowości, grup społecznych i ich instytucji,
wzajemnie sobie przyporządkowanych, jest ponadto „spięta” klamrami wspólnych
kompleksów kultury. Terminem

kompleksy kultury określa się pewne wspólne, ak-

ceptowane wartości i wynikające z nich normy oraz wzory zachowań.

3.1. Struktura społeczna — znaczenie pojęcia

Analizując życie społeczne w sensie najogólniejszym, oderwanym od któregokol-
wiek ze szczegółowych ujęć czy aspektów, a także w oderwaniu od konkretnego
typu społeczeństwa, należy skoncentrować się na wskazaniu samej formy organi-
zacji społeczeństwa. Nie bierzemy tu pod uwagę ani konkretnych jednostek, ani
pełnionych przez nie ról czy zajmowanych pozycji społecznych, ani konkretnych
zbiorowości. W takim wyabstrahowanym ujęciu termin

struktura społeczna

ozna-

cza p e w i e n u k ł a d s t o s u n k ó w s p o ł e c z n yc h i z a l e ż n o ś c i w y s t ę p u -
j ą c yc h w s p o ł e c z e ń s t w i e — n i e z a l e ż n i e o d t e g o , m i ę d z y k i m
w y s t ę p u j ą i c z e g o d o t yc z ą . Jest to, inaczej mówiąc, czysta konfiguracja
wielokierunkowych stosunków społecznych (Sztompka, 2002: 147).

3.2. Mikrostruktury i makrostruktury społeczne

Socjologowie posługują się nierzadko dychotomiczną wizją struktury społeczeństw,
wyróżniając mikrostruktury (małe struktury społeczne) i makrostruktury (wielkie
struktury społeczne).

Należy jednak odróżniać proste — bliskie potocznemu myśleniu — pojmowanie
terminów mikrostruktury i makrostruktury jako małe i duże liczebnie formy życia
społecznego. Takie rozumienie jest oczywiście niewystarczające, bo w takim wy-
padku chodziłoby po prostu o małe lub wielkie zbiorowości i grupy społeczne (np.
rodzina, grupa przyjaciół czy mały oddział wojskowy to mikrostruktury, a partia
polityczna, klasa społeczna, naród — to makrostruktury). A więc nie kryterium
wielkości obiektów społecznych jest podstawą tych wyróżnień.

Współczesna socjologia deﬁniuje

mikrostruktury

jako s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y

e l e m e n t a r n y m i s k ł a d n i k a m i ż yc i a s p o ł e c z n e g o , czyli takimi, które
z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej niepodzielne,
nierozkładalne.

Elementarnymi składnikami życia społecznego z punktu widzenia socjologii są

jed-

nostki ludzkie. W tym znaczeniu wspomniana wyżej rodzina czy grupa przyjaciół
będą — rzecz jasna — mikrostrukturami, bo podstawowym i ostatecznym elemen-
tem tych struktur są osoby, łączone określoną więzią, wspólnymi wartościami,
podejmujące wspólne działania. Przy tej okazji należy zrobić pewne zastrzeżenie.
Jednostka — człowiek stanowi najmniejszy, podstawowy element struktur dla so-
cjologii, bo inne dyscypliny naukowe (np. biologia, medycyna, ﬁzyka itd.) traktują
go jako bardzo złożony, skomplikowany układ (złożoną strukturę), a podstawowy-
mi elementami może być dla nich np. komórka czy atom (Sztompka, 2002: 137).

Makrostruktura

natomiast to s i e ć p o w i ą z a ń m i ę d z y z ł o ż o n y m i o b i e k-

t a m i s p o ł e c z n y m i , a więc takimi, które same są wyposażone w strukturę.
W tym sensie wspomniane wyżej partia polityczna czy naród, a także inne wielkie
grupy, będą makrostrukturami — nie tylko ze względu na swą liczebność, wiel-
kość, ale właśnie ze względu na złożoność wewnętrzną swoich elementów składo-
wych i złożoność sposobów powiązań między nimi.

Należy pamiętać, iż podział rzeczywistości społecznej na mikro- i makrostruktury
jest umowny, jest pewnym zabiegiem metodologicznym, konstruktem myślowym
dokonywanym ze względu na rozległość problematyki socjologicznej i zgromadzo-
nej wiedzy, konieczność skoncentrowania badań naukowych wokół określonych
dziedzin zjawisk społecznych czy w celu lepszej systematyzacji i zrozumienia bar-
dzo złożonego tworu, jakim jest życie społeczne. Nauka o rzeczywistości społecz-
nej może stosować podziały, ale sama rzeczywistość społeczna jest niepodzielna,
nie jest oczywiście dychotomiczna.

Makrostruktury istnieją i funkcjonują przez średnie i małe struktury społeczne,
a te ostatnie z kolei istnieją w wielkich strukturach. Przyjmując makrostrukturalne
czy mikrostrukturalne ujęcie, stosujemy jedynie jeden albo drugi punkt wyjścia
prowadzonych analiz i koncentrujemy się na badaniu bądź prezentowaniu wiedzy
o określonych fragmentach życia społecznego. Bowiem socjologiczne ujmowanie
i wyjaśnianie rzeczywistości społecznej polega na traktowaniu każdego zjawiska
społecznego w całym jego kontekście społecznym (Sztompka, 2002: 147).

4. Rodzaje struktur społecznych

4.1. Struktury przedgrupowe

Analizując życie społeczne, badacz opisuje niekiedy struktury, które nie mają od-
powiednika w rzeczywistym świecie, nie istnieją realnie, lecz są jedynie jego kon-
strukcją myślową. Przykładem mogą być: zbiór społeczny i kategoria społeczna.

Zbiór społeczny

to ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, wyróżnioną przez

obserwatora zewnętrznego (badacza), bez względu na to, czy ludzie ci uświadamia-
ją sobie posiadanie tej cechy. Jest to cecha wyraźnie obserwowalna. Możemy więc
wyróżnić np. zbiór brunetów — mieszkańców miasta X, zbiór osób o wzroście
powyżej 180 cm spośród studentów danej szkoły. Zbiory powyższe wyróżniono na
podstawie cech somatycznych i nie są one rzeczywiście funkcjonującymi zbioro-
wościami.

Zbiory można też wyróżniać na podstawie innych cech, w a ż n yc h s p o ł e c z n i e ,
takich jak np. wiek, płeć, pochodzenie społeczne, miejsce zamieszkania itp. Cechy
te także zwykle nie grupują ludzi w jakąś całość społeczną, ale mogą już stanowić
podstawę do kreowania realnie funkcjonujących grup społecznych. Zbiory wy-
różniane na podstawie cech ważnych dla życia społecznego nazywamy

kategoriami

społecznymi

Kolejną — nieco bardziej złożoną formą organizacji społecznej jednostek — są

kręgi

społeczne

, czyli

niewielkie zbiorowości, oparte na stycznościach, o słabej więzi in-

stytucjonalnej, nieposiadające wyraźnej zasady odrębności.

Kręgi złożone są z niewielkiej liczby osób, nie posiadają stałego ośrodka skupienia
stanowiącego ich własność, stąd elementami składowymi są tylko

osoby

, a elemen-

ty materialne oraz trwałe symbole i wartości prawie nie występują. Podstawą więzi
są

styczności osobiste

bezpośrednie

Skład członkowski jest płynny, ponieważ nie ma wyraźnej zasady odrębności, nie
ma więc także sformalizowanego członkostwa. Od grupy społecznej nieformalnej
krąg różni się płynnym składem i nieokreślonością członkostwa.

Wyróżniamy trzy rodzaje kręgów:
1) kręgi stycznościowe,
2) kręgi koleżeńskie,
3) kręgi przyjacielskie.

1. Krąg stycznościowy

Przykładem jest pewna liczba osób spotykających się regularnie w pociągu czy
w autobusie w czasie dojazdu do pracy. Występująca tu między nimi styczność
przestrzenna, systematycznie powtarzana, prowadzi do styczności społecznych, do
rozmów, wymiany poglądów, przekazywania informacji o wydarzeniach życia pu-
blicznego czy lokalnego, do wymiany komentarzy i opinii. Lecz styczności te mają
miejsce na marginesie innych celów i nie są celem samym w sobie. Służą jednak
jako okazja do powstania siatki wzajemnych oddziaływań, a nieraz i trwalszych
stosunków.

Krąg stycznościowy nie ma żadnej sformalizowanej organizacji, jednakże zawsze
wśród jego członków jest ktoś cieszący się największym autorytetem, kierujący roz-
mowami, dyskusjami, nadający im kierunek i formułujący ostateczne wnioski.

2. Krąg koleżeński

Powstaje w miejscu pracy, w szkole, w ramach innych grup, społeczności lokal-
nych, gdy pewna liczba osób utrzymuje między sobą częste kontakty, ich wzajemne
oddziaływania są częstsze, spotykają się dla wspólnego spotkania, a nie okazyjnie.
Kręgi takie powstają na tle zaspokajania wspólnie pewnych potrzeb czy dążeń.
Więź jest tu bardziej zwarta, krąg sprawuje pewien zakres kontroli nad postępowa-
niem członków, podstawowym stosunkiem jest koleżeństwo traktowane jako układ
obowiązków i powinności.

Przynależność do kręgu jest sprawą nieformalnej akceptacji, podobnie jak opusz-
czenie kręgu. Krąg może dać komuś odczuć, że jest niepożądany, może dać komuś
odczuć, że byłby chętnie akceptowany, ale nie ma tu formalnego członkostwa, nie
ma zasady odrębności wyraźnie określonej, gdyż skład kręgu jest płynny.

3. Krąg przyjacielski

Jest najbliżej grupy społecznej nieformalnej. Skupia pary przyjaciół na zasadzie:
„przyjaciele moich przyjaciół także są moimi przyjaciółmi”. Między parami przy-
jaciół zachodzą trwałe stosunki społeczne, jednakże krąg ten nie posiada trwałej
więzi opartej na instytucjach ani wyraźnej zasady odrębności, wynikającej z jasno
określonych zadań czy celów. Krąg łatwo może się przekształcić w grupę niefor-
malną, wykonującą wspólnie jakieś zadanie czy realizującą jakiś cel i wtedy okre-
ślającą, kto do niej należy i na jakich zasadach. Trzeba jednak rozgraniczyć te dwa
stadia rozwoju: powstanie kręgu przyjacielskiego i jego przekształcenie się w nie-
formalną — ale posiadającą już wewnętrzną organizację — grupę.

Znaczenie tych trzech rodzajów kręgów społecznych w życiu szerszych zbiorowo-
ści, takich jak np. zakład pracy, społeczność lokalna, uczelnia itp. polega na wpły-
wie, jaki wywierają one na postępowanie swoich członków. Zasadnicza funkcja
kręgów społecznych polega na wymianie poglądów, komentarzy, argumentów, dys-
kusji i na formowaniu opinii. Można powiedzieć, że

k r ę g i s ą z b i o r o w o ś c i a -

m i l u d z i d y s k u t u j ą c yc h . Nie działają, nie podejmują decyzji, nie posiadają
żadnego aparatu wykonawczego, ale w nich ustalają się opinie i przekonania, po-
glądy na sprawy zachodzące w większych zbiorowościach, poglądy i oceny wyda-
rzeń politycznych, oceny estetyczne (np. poglądy na wartość książek, ﬁlmów, sztuk
teatralnych itd.), sympatie sportowe itp.

Kształtują opinie lub dostarczają jednostkom materiału do wyrobienia sobie po-
glądu na dyskutowane zagadnienia. Stąd kręgi odgrywają ważną rolę w życiu in-
telektualnym, artystycznym, politycznym. Zwłaszcza w politycznym, gdyż nie są
one organizacjami celowymi, ich działalność nie podlega żadnym przepisom o sto-
warzyszeniach, nie mogą być objęte zakazami, gdyż nie można ludziom zakazać
spotykania się, trudno się je kontroluje.

Każdy krąg ma zawsze w swoim centrum wybitniejszą indywidualność i skupia się
wokół takiej osobowości, spełniającej rolę

przywódcy

, który w sposób mniej lub

bardziej wyraźny podsumowuje wyniki dyskusji, formułuje opinie i którego punkt
widzenia w dyskusjach jest najważniejszy.

4.2. Grupy społeczne — deﬁnicja i elementy składowe

Grupy społeczne

to zbiory ludzi, którzy w dążeniu do realizacji wspólnych warto-

ści związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizację (Turowski,
1993: 78).

Grupę społeczną konstytuują cztery elementy składowe:
— zbiór osób,
— wspólne wartości grupy (inaczej: ośrodek grupowy),
— więź społeczna,
— wewnętrzna organizacja grupy.

4.2.1. Zbiór osób w grupie

Zbiór osób

to określona

liczba

członków grupy — minimum trzy osoby, zaś górna

granica liczebności grupy zależy od jej charakteru i celów działania. Grupa zwykle
określa dla swoich członków

wzór ﬁzyczny

uczestnika grupy (mogą to być różne ce-

chy, np. wzrost czy waga dla niektórych drużyn sportowych, płeć, wiek, ale niekie-
dy też pewne cechy zewnętrzne, np. strój — mundur, uniform — czy inne specjalne
oznaki członka grupy — np. broda dla członków zakonów męskich). Wzór ﬁzyczny
pełni z jednej strony rolę identyﬁkowania się członków z własną grupą, z drugiej
zaś — pozwala odróżnić członków poszczególnych grup. Oprócz tego grupa wy-
maga zwykle od swoich członków określonych

cech osobowościowych

(moralnych).

Zarówno wzór ﬁzyczny, jak i osobowościowy powinny być respektowane przez
członków grupy. Naruszenie wzoru moralnego (np. odrzucenie ideologii grupy)
spotyka się z surowszą represją niż naruszenie wzoru ﬁzycznego, bowiem w pierw-
szym przypadku zagrożone zostają podstawy istnienia grupy (Turowski, 1993:
79–82).

4.2.2. Wartości wspólnogrupowe

Wspólne wartości grupy

to wartości, dla których grupa powstaje i istnieje, aby je

realizować. W socjologii wyróżnia się dwa podstawowe ujęcia — sposoby wyja-
śnienia, czym są wartości wspólnogrupowe:
— wartości wspólnogrupowe rozumiane jako

zadania grupy

— wartości wspólnogrupowe rozumiane jako

funkcje grupy

Wartości jako zadania grupy

W takim rozumieniu grupa społeczna powstaje, skupia ludzi i istnieje w celu reali-
zacji pewnych zadań, jakie jej członkowie stawiają przed sobą. Wykonane zadania
są bowiem pożądanymi stanami rzeczy, jakie chcą oni osiągnąć. Zadania mogą być
określone jako konkretne, sprecyzowane „sprawy do załatwienia” (np. zebranie
określonej sumy pieniędzy na zakup sprzętu). Zadania mogą też być jednak ro-
zumiane jako długofalowy cel, czyli dążenie do osiągnięcia dobra wspólnego (np.
w grupach wsparcia).

Wartości jako funkcje grupy

Grupa społeczna określana jest przez swoje funkcje dla innych systemów społecz-
nych lub dla swoich członków. Jeśli rozpatrujemy sytuację, w której dana grupa
społeczna działa na rzecz innej grupy (czy innych grup) — to mówimy wówczas

funkcjach zewnętrznych grupy

. Natomiast jeśli jest to grupa, która działa na rzecz

własnych członków, zaspokajając ich potrzeby — wówczas mówimy o

funkcjach we-

wnętrznych grupy

Jednak pełnej oceny działania danej grupy, czyli tego, co chce ona osiągnąć i jakie
są faktyczne rezultaty jej działania, możemy dokonać przy nieco szerszej analizie
funkcji grupy. A więc poza funkcjami zewnętrznymi i wewnętrznymi możemy roz-
patrywać funkcje jawne i ukryte:
—

funkcje jawne

— czyli manifestowane — są one oczywiste, rozpoznawalne dla

członków grupy lub członków systemu zewnętrznego,

—

funkcje

ukryte

— nierozpoznawalne — nieujawnione dla członków grupy czy

szerszego układu społecznego.

Grupa może także spełniać funkcje

niezamierzone

czy nawet

uboczne

w stosunku

do otwarcie i świadomie deklarowanych czy zaprogramowanych. Rozpoznanie ich
jest także ważne, bo w ujęciu społecznym realne jest to, co ostatecznie grupa osią-
ga, a więc skutki i rzeczywiste rezultaty jej działań (Turowski, 1993: 84).

4.2.3. Więź społeczna w grupie

Pojęcie więzi społecznej

jest w socjologii rozumiane w sposób niejednolity.

Niekiedy interpretuje się je bardzo szeroko — jako wszystko to, co spaja zbiorowo-
ści ludzkie. Tak np. deﬁniuje Jan Szczepański (Szczepański, 1970: 239):

Więź społeczna to zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontro-
li społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w całość
zdolną do trwania i rozwoju.

Deﬁnicja ta podkreśla rolę obiektywnych czynników, stanowiących spoidło dla
grupy. Więź społeczna jest w tym ujęciu tożsama z procesem organizacji grupy,
a powinna dotyczyć wyłącznie już zaistniałej grupy — dlatego ten punkt widzenia
jest często krytykowany przez innych socjologów.

Inne

określenia więzi społecznej,

nie negując całkiem znaczenia czynników obiek-

tywnych, wskazują jednak na pierwszorzędną rolę czynników subiektywnych, a więc
podkreślają wymiar świadomości członków grupy w tworzeniu więzi w grupie.

Stąd też najczęściej przyjmuje się tzw.

dwuaspektowe rozumienie

więzi społecznej

jako czynnika konstytuującego grupę:
1) w a s p e k c i e p s yc h o s p o ł e c z n y m — więź społeczna jest określana jako

świadomość grupowa, poczucie łączności, poczucie solidarności członków gru-
py. Innymi słowy, określana jest jako identyﬁkacja (utożsamienie się) jednostki
(jednostek) z daną grupą. Takie podejście w socjologii prezentowało wielu ba-
daczy (w socjologii polskiej m.in. Stanisław Ossowski);

2 ) w a s p e k c i e s t r u k t u r a l n y m w i ę z i s p o ł e c z n e j — więź społeczna jest

rozumiana jako zespół stosunków społecznych wiążących jednostki w grupę.

Oba ujęcia — psychospołeczne i strukturalne — nie są ujęciami alternatywnymi,
lecz wręcz przeciwnie — są ujęciami uzupełniającymi się. Są to po prostu różne
strony tego samego zjawiska. Rzeczywistość społeczna ma bowiem dwoisty cha-
rakter: obiektywno-subiektywny. Obiektywną płaszczyzną więzi społecznej są
związki zachodzące między ludźmi, np. związki krwi, pochodzenia, języka, kultury
itp. Subiektywną

płaszczyzną więzi społecznej są stany świadomości, np. poczucie

szczególnej łączności z niektórymi ludźmi, poczucie zależności wobec niektórych
osób oraz manifestowanie tych stanów świadomości w postawach, zachowaniach,
działaniach (Turowski, 1993: 85–93).

4.2.4. Wewnętrzna organizacja grupy

Elementy składające się na grupę społeczną tworzą system, czyli układ zamknięty,
wydzielony z całości rzeczywistości społecznej, choć oczywiście jednocześnie funk-
cjonujący w tej rzeczywistości przez realizację zadań grupy wobec szerszego społe-
czeństwa. Ten układ zamknięty musi jednak posiadać wewnętrzną organizację.

Wewnętrzna organizacja grupy

to system pozycji i ról społecznych oraz instytucji gru-

powych podporządkowanych instytucji władzy grupowej.

Wyjaśniając powyższą deﬁnicję, zaczniemy od ustalenia znaczenia pozycji społecz-
nych

członków grupy oraz podziału ról

między nimi.

Amerykański socjolog

Ralph Linton określa

pozycję społeczną

jednostki w grupie

jako zakres uprawnień uznanych społecznie, czyli uznanych przez otoczenie, jako
przysługujących danej jednostce oraz obowiązków oczekiwanych czy wymaganych
przez otoczenie od danej jednostki (Turowski, 1993: 94–95).

Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W nowocze-
snym społeczeństwie każdy człowiek należy do wielu zbiorowości, w każdej z nich
zajmuje jakąś pozycję. W rodzinie może zajmować pozycję ojca bądź dziecka,
w szkole — nauczyciela, ucznia, woźnego, w szpitalu — lekarza, pielęgniarki, pa-
cjenta, salowej. Każdy człowiek zajmuje jednocześnie bądź kolejno w swoim życiu
wiele pozycji — tyle, do ilu zbiorowości należy. Może być ojcem, lekarzem, człon-
kiem związku zawodowego, a następnie posłem na sejm. Bez względu na to, jak
wiele pozycji zajmowałby jednak konkretny osobnik, nigdy w czasie swojego życia
nie jest w stanie wyczerpać wszystkich możliwości stwarzanych przez społeczeń-
stwo.

Są dwa zasadnicze rodzaje pozycji: przypisane i osiągane.

Pozycje przypisane

to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpły-

wu, które są mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodzeniem i od których
w zasadzie nie ma ucieczki.

Pozycje osiągane

to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą

być mu narzucone

(np. pozycja więźnia lub poborowego wcielonego do wojska),

ale na których zajęcie ma jakiś wpływ

(np. nie byłby więźniem, gdyby nie popełnił

przestępstwa, nie poszedłby do wojska, gdyby zaczął studiować).

W każdym społeczeństwie istnieją oba rodzaje pozycji, jednak w społeczeństwach
różnego typu rozmaicie przedstawiają się ich proporcje. W nowoczesnych euro-
pejskich społeczeństwach przemysłowych niewiele jest pozycji przypisanych, a te,
które są, wyznacza głównie biologia. Takimi przypisanymi pozycjami są pozycje
kobiety, mężczyzny, dziecka, starca. W podzielonych na stany społeczeństwach
feudalnych czy w społeczeństwach kastowych było znacznie więcej pozycji przypi-
sanych. Przypisane były pozycje chłopa, mieszczanina, szlachcica czy też członków
poszczególnych kast.

Pojęcie pozycji społecznej wiąże się ściśle z pojęciem

roli społecznej

Rolę społeczną

określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób:
1) rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją,
2) rola społeczna to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji.

Przy jednym i drugim określeniu roli jest ona rozumiana jako wyznacznik sposobu za-
chowywania się osoby, która zajmuje daną pozycję, jest jej elementem dynamicznym.

Przy określaniu czyjejś roli społecznej chodzi nie tylko o czynności faktycznie wy-

konywane, ale też o pewne wyobrażenia zachowań, czyli wzory czynności związa-
ne z daną rolą. Np. rola ojca w rodzinie obejmuje nie tylko zachowania i czynności
przez niego aktualnie spełniane, ale też wyobrażenia o jego zachowaniach jako
ojcu w jakichś potencjalnych, późniejszych, jeszcze niedokonanych sytuacjach (np.
wyobrażenia, jak powinien zachowywać się jako ojciec dorastających dzieci czy
dzieci odchodzących w dorosłe życie itd.).

W roli społecznej można wyróżnić trzy elementy: zachowania

nakazane

zachowa-

nia

zakazane

margines swobody

. W przypadku roli matki zachowania nakazane to

np. zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju, zachowania zakazane — ka-
towanie i głodzenie dziecka, margines swobody — to zakres i stopień okazywania
uczuć (np. całowanie na dobranoc lub nie itd.). Poszczególne role różnią się sze-
rokością marginesu swobody. Scenariusz jednych pozycji jest sztywniej określony
i pozostawia mniej miejsca na improwizację niż w przypadku innych ról. Z pewno-
ścią rola oﬁcera w wojsku ma mniejszy margines swobody niż rola studenta.

Z pozycją społeczną wiąże się często pojęcie

prestiżu

czyli stopnia uznania dla da-

nej jednostki.

Z obserwacji wiemy, że ludzie zajmujący w grupie takie same pozycje

mogą cieszyć się innym zakresem społecznego uznania, czyli prestiżu. Prestiż w za-
sadzie powinien wynikać z zajmowanej pozycji czy pełnionej roli społecznej, ale
bardzo często wynika z cech osobistych, z jakości pełnionej przez jednostkę roli.

Prestiż jest jednym z elementów

statusu jednostki w grupie

drugim elementem skła-

dowym statusu jest pozycja społeczna jednostki. Status jednostki to prestiż plus jej
pozycja społeczna.

W każdej grupie może istnieć wiele pozycji i ról: ich liczba zależna jest od cha-
rakteru grupy i zadań (czy inaczej funkcji) grupy. Każda pozycja zakłada istnienie
innych pozycji, a tym samym każda rola — istnienie innych ról. Rola kierownika
zakłada istnienie ról podwładnych, rola matki — roli dziecka, rola nauczyciela
— ról uczniów.

Jeśli grupa posiada wielu członków i spełnia wiele funkcji, to konieczny jest po-
dział ról dla wykonywania zadań grupowych i określenie wzajemnych zależności
pomiędzy tymi rolami. W małych grupach czy też w grupach o wąskim zakresie
zadań liczba ról i pozycji jest autonomicznie mniejsza.

Prawidłowe funkcjonowanie grupy społecznej, zwłaszcza w przypadku grup więk-
szych, bardziej sformalizowanych, wymaga pewnej liczby osób, które w sposób
jasno określony i trwały realizują najważniejsze dla istnienia grupy zadania. Mó-
wimy o trzecim niezbędnym elemencie wewnętrznej organizacji grupy, jakim są
instytucje grupowe.

Instytucje grupowe

to zespoły ról i stanowisk, obejmujące określone czynności wy-

znaczone dla realizacji funkcji grupy oraz zespoły osób sprawujących te czynności
przy użyciu odpowiednich środków i urządzeń.

Przykładem instytucji grupowej jest zarząd jakiegoś stowarzyszenia — członkowie
zarządu działają na mocy określonego dla każdego stanowiska regulaminu, czasem
nawet są pracownikami etatowymi, czyli działają w oparciu o umowę o pracę. Za-
daniem pracy zarządu jest natomiast koordynacja wszystkich działań istotnych dla
trwania grupy i wypełniania jej funkcji.

Instytucje grupowe mogą przybrać formę pojedynczego stanowiska lub formę in-
stytucji władzy grupowej.

4.3. Typy grup społecznych

4.3.1. Grupy pierwotne i wtórne

Podział ten został wprowadzony do socjologii przez amerykańskiego socjologa
Charlesa Cooleya w 1902 r.

Grupy pierwotne

są małymi grupami, których członkowie mają bliskie, osobiste

i trwałe związki. Z powodu bliskości i trwałości związków grupy te mają duże zna-
czenie dla jednostki. Cooley nazwał je „pierwotnymi”, dlatego że stanowią podsta-
wę rozwoju społecznego jednostki. Najlepszym przykładem grupy pierwotnej jest
rodzina. Członkowie takiej grupy spędzają razem dużo czasu, podejmują wspólne
działania i dzielą się doświadczeniami. Związki między nimi są głębokie ze wzglę-
du na ładunek emocjonalny, są to tzw. relacje twarzą w twarz (ang. face-to-face
relations). Członkowie grup pierwotnych najczęściej dużo o sobie wiedzą i dbają
o wzajemne dobro.

Grupy wtórne

są zazwyczaj większe, a ich trwałość ma charakter okresowy. Powsta-

ją w określonym celu, związki między członkami nie są osobiste. Owe „wtórne
związki” nie zespalają członków grupy tak silnie jak „związki pierwotne”. Grupy
wtórne to zbiorowości dążące do wykonania specyﬁcznego zadania i niewywiera-
jące trwałego wpływu na tworzące je jednostki. Ładunek emocjonalny członków
grupy wtórnej jest ogólnie bardzo nikły. Interakcje między nimi dotyczą w głównej
mierze działań grupowych, a nie potrzeb, pragnień czy problemów poszczególnych
członków. Członkowie grupy wtórnej nie przejawiają chęci pogłębienia wiedzy na
swój temat.

Niektóre grupy wtórne (np. grupy pracownicze), które łączą swoich członków na
dłużej, przejmują cechy grup pierwotnych. Członkowie takich grup dopuszczają
bliższe kontakty osobiste, jadają wspólnie posiłki (np. lunch), organizują wspólne
przedsięwzięcia niezwiązane z pracą (np. zawody sportowe) i spotykają się w ro-
dzinnym gronie. Zasadniczą różnicą między grupami pierwotnymi a wtórnymi jest
stopień zaangażowania emocjonalnego w grupie jako całości i wobec jej członków
oraz utrzymywanie długotrwałych, głębokich związków między członkami.

4.3.2. Celowe grupy formalne

Grupy formalne współcześnie nazywane są organizacjami formalnymi. O ich isto-
cie decyduje to, że mają organizację sztywno określoną w przepisach i statutach. Są
one bardziej szkieletem organizacyjnym, który wypełniają ludzie, niż zorganizowa-
nym zbiorem ludzi — jak to jest w przypadku grup pierwotnych.

Niezależnie od różnorodnych postaci, w jakich występują organizacje formalne,
mają one cechy ogólne:
— są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za

pomocą procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsię-
biorstwo czy fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić
odpowiednie warunki, dokonać zgłoszeń w określonych urzędach i spełnić wy-
magania określone w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach;

— mają sformalizowaną strukturę;
— występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział pracy w przeciwieństwie do grup

pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter niewyspe-
cjalizowany, a podział pracy jest płynny. W organizacji raz na zawsze wiadomo,
że sprzątaczka ma pastować podłogę, a bibliotekarka wydawać książki czytelni-
kom. Od każdej z nich oczekuje się wypełniania tych właśnie — a nie żadnych
innych — czynności;

— mają wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy. Wiadomo, kto komu podlega

i w jakim zakresie;

— istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypełniających poszczególne

funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;

— dominują w nich stosunki rzeczowe. Organizacje są zbiorami ról, a nie zbioro-

wościami osób.

Wraz z rozwojem współczesnego społeczeństwa przemysłowego i różnicowaniem
się podziału pracy, coraz liczniejsze stają się organizacje formalne, które realizują
coraz bardziej wyspecjalizowane zadania. Współczesny człowiek jest przez nie oto-
czony ze wszystkich stron. Podczas kiedy w społeczeństwach tradycyjnych życie
człowieka toczyło się wśród grup pierwotnych, w nowoczesnych społeczeństwach
przemysłowych toczy się wśród organizacji formalnych.

Każdy z nas ma z nimi do czynienia — na każdym kroku, od rana do wieczora. Kie-
dy zaczynając dzień, włączamy radio, odkręcamy kran, by wziąć poranny prysznic,
włączamy gaz, przygotowując śniadanie, a następnie wsiadamy do tramwaju czy
autobusu, aby udać się do pracy, słuchamy wykładów, robimy zakupy w super-
markecie, zamawiamy pizzę, oglądamy telewizję, zapalamy światło, pobieramy pie-
niądze w banku, wysyłamy list na poczcie, telefonujemy — to przy okazji każdej
z tych czynności mamy do czynienia z jakąś organizacją formalną, powstałą dla
zaspokojenia określonej potrzeby (Szacka, 2003: 206).

4.3.3. Grupy swoje i obce

Grupy można podzielić także na grupy swoje (ingroups) i obce (outgroups). Gru-
pę

swoją

stanowi zbiorowość, do której jednostka należy i z którą dzieli poczucie

tożsamości i lojalności. Przeciwieństwem grupy swojej jest grupa

obca,

do której

jednostka nie należy i wobec której nie jest lojalna. Ludzie zazwyczaj są nastawieni
negatywnie, a nawet wrogo, do grup obcych. „My” to członkowie grupy swojej,
„oni” są członkami grupy obcej.

Wrogość między grupami swoimi i obcymi służy do określenia granic między gru-
pami. Granice te mogą być geograﬁczne — wyznaczone na przykład przez grani-
ce dzielnicy, w której działają „lokalne gangi”. Mogą też być kulturowe i wyrażać
wrogość między „miejscowymi” a „imigrantami”.

Grupy swoje i obce zazwyczaj nie utrzymują ze sobą kontaktów. Ich wiedza o sobie
nawzajem jest niewielka, a wrogość często opiera się na stereotypach. Te poglądy
i rzadkie kontakty umacniają obojętność, a nawet jawny antagonizm między gru-
pami swoimi i obcymi.

4.3.4. Grupy odniesienia

Ludzie nie zawsze są członkami grup, które są dla nich ważne i wpływają na ich
działania. Grupy te — nazywane grupami odniesienia — wykorzystywane są przez
jednostki do formułowania opinii oraz porównywania i oceny własnych zacho-
wań.

Grupy odniesienia spełniają trzy funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja

normatywna,

która polega na określaniu właściwych form zachowania. Funkcja

porównawcza

za-

pewnia wzór do naśladowania lub standard, według którego osądza się słuszność
oczekiwań wyrażanych przez innych w stosunku do jednostki. Trzecią funkcją
spełnianą przez grupę odniesienia jest funkcja

audytoryjna

która polega na ocenie

stosowności zachowań jednostki.

Niektóre grupy odniesienia mogą spełniać więcej niż jedną z tych funkcji. Rodzice
na przykład spełniają zazwyczaj wszystkie trzy: uczą dzieci, co wolno, a czego nie
wolno robić (funkcja normatywna); służą jako wzór do naśladowania (funkcja po-
równawcza); okazują aprobatę lub dezaprobatę wobec zachowań dziecka (funkcja
audytoryjna). Podobnie jest z przyjaciółmi, którzy często spełniają więcej niż jedną
z funkcji grup odniesienia (Goodman, 2001: 67–69).

4.4. Instytucje społeczne

4.4.1. Socjologiczne rozumienie pojęcia

instytucja

Instytucje

pojmowane są jako społeczne „urządzenia”, służące do zaspokojenia spe-

cjalnych i szczególnie istotnych potrzeb zbiorowych w sposób z góry określony,
trwały i ciągły.

Pojęcie instytucja nie jest jednoznaczne. Można wyodrębnić co najmniej cztery jego
podstawowe znaczenia:
1. Instytucja jako trwały, dobrze sprecyzowany i bezosobowy zestaw działań słu-

żących zaspokajaniu jakichś ważnych potrzeb danej zbiorowości (np. instytucje
edukacyjne, religĳne, sądownicze).

2. Instytucja jako zespół norm, które łącznie regulują w sposób trwały określoną

grupę stosunków społecznych (np. małżeństwo, wymiana handlowa, stosunki
pracy).

3. Instytucja jako działający publicznie i bezosobowo „urząd” utworzony w celu re-

gulowania zachowań członków społeczeństwa tak, aby całości zapewnić spraw-
ne i uporządkowane funkcjonowanie (np. instytucje władzy publicznej).

4. Instytucja jako legalnie działająca reprezentacja określonej grupy interesów

(partie polityczne, stowarzyszenia zawodowe, organizacje młodzieżowe itp.)
(Bolesta-Kukułka, 2003: 232).

4.4.2. Typy i funkcje instytucji społecznych

Do najważniejszych typów instytucji należą instytucje:
— ekonomiczne — określające sposoby produkcji, wymiany i podziału dóbr mate-

rialnych oraz usług, a także regulacji rynku pracy,

— kulturalne — określające ludzkie działania związane z utrzymywaniem i rozwi-

janiem dziedzictwa kulturowego grupy,

— obrzędowe — regulujące stosunki międzyludzkie w takich sytuacjach, jak róż-

nego rodzaju uroczystości, zebrania czy audiencje,

— polityczne — określające sposoby zdobywania, użycia i podziału władzy we-

wnątrz grupy,

— religĳne — określające stosunek ludzi do przedmiotów, sił, osób uznawanych

za święte, przynależące do świata transcendencji, w tym także zachowania ry-
tualne,

— kościelne — regulujące zachowania religĳne,
— edukacyjne — których celem jest socjalizacja i edukacja kolejnych pokoleń,
— socjalne — ochrona słabych, chorych, niezaradnych,
— sądownicze i porządkowe — przestrzeganie ładu i porządku prawnego.

4.4.3. Procesy instytucjonalizacji

Instytucjonalizacja

— to proces przejścia od niesformalizowanych i nieuregulowanych

sposobów zachowania do względnie stałych i społecznie usankcjonowanych form ak-
tywności wewnątrz układu społecznego (grupy społecznej, społeczeństwa).

Można też rozumieć pojęcie instytucjonalizacji jako nadanie charakteru instytu-
cji społecznej jakiemuś zespołowi norm (np. moralnych, obyczajowych), w wyniku
czego zaczynają one obowiązywać w danym układzie społecznym (Bolesta-Kukuł-
ka, 2003: 232).

Ludzie zawsze starali się zinstytucjonalizować przede wszystkim to, czemu przy-
pisywali największe znaczenie z punktu widzenia przetrwania zbiorowości. Z racji
tego, że pierwotnie największego zagrożenia dla przetrwania zbiorowości upatry-
wano w działaniu sił nadprzyrodzonych, pierwszą wyspecjalizowaną instytucją
społeczną stała się prawdopodobnie instytucja szamana (czarownika), czyli „spe-
cjalisty” od nawiązywania w imieniu całej grupy kontaktów z siłami nadprzyro-
dzonymi, decydującymi o jej zbiorowym losie.

Istotą każdej instytucji jest to, że zmieniają się ludzie „obsługujący” dane urzą-
dzenie społeczne (specjaliści), ale ono samo trwa i funkcjonuje w sposób ciągły.
Instytucja jest więc oderwana od jakiejkolwiek konkretnej osoby, czyli zdeperso-
nalizowana.

Instytucjonalizacja obejmuje najczęściej stosunki społeczne, władzę i interesy gru-
powe. Jedną z pierwszych instytucji, rozumianych jako trwałe normowanie sto-
sunków społecznych, było małżeństwo, które do dzisiaj jest podstawową formą
społecznie zalegalizowanej biologicznej reprodukcji społeczeństwa. W każdym
społeczeństwie takie sfery, jak: zasady doboru partnerów, zawierania, legalizowa-
nia i rozwiązywania małżeństwa, a także towarzyszące temu ceremonie są dobrze
określone, choć bardzo zróżnicowane (stąd różne typy małżeństw w dziejach ludz-
kości).

Kolejnym obszarem życia zbiorowego poddanym instytucjonalizacji stało się spra-
wowanie władzy grupowej — pojawiła się instytucja wodza, księcia, króla, faraona
itp. Zinstytucjonalizowana władza stała się instytucją szczególną, ponieważ zarów-
no zakres jej funkcji, jak i zakres przydzielonych jej uprawnień były nieporównanie
szersze niż jakiejkolwiek innej instytucji społecznej — dbałość o porządek i dobro
powszechne, obrona zbiorowości, stanowienie praw i zasady kontroli jej respekto-
wania (władza ustawodawcza). Zinstytucjonalizowana władza otrzymywała prawo
samodzielnego ustanawiania dalszych instytucji, działających w imieniu władcy
— tak powstały instytucje władzy wykonawczej (administracja, biurokracja). Do
instytucji władzy ustawodawczej i wykonawczej doszły wyodrębnione instytucje
sądownicze.

To wszystko składało się na zbiór

instytucji państwowych

, czyli zdepersonalizowa-

nych, ujednoliconych i trwale funkcjonujących społecznych „urządzeń”, regulują-
cych zbiorowe życie ludzi zamieszkujących terytorium danego państwa (Bolesta-
-Kukułka, 2003: 238–239).

Instytucje jako „urządzenia” użyteczności publicznej mają za zadanie świadczenie
na rzecz społeczeństwa (lub jakiejś grupy społecznej) określonych, wyspecjalizo-
wanych usług. Nie mogą więc — przynajmniej w założeniu — mieć żadnych auto-
nomicznych celów własnych. Często jednak ich działalność odrywa się od celów
społecznych i zaczynają w nich dominować interesy wewnętrzne. Mówi się wów-
czas o ich

autonomizacji

, czyli nieuprawnionym koncentrowaniu się na wewnętrz-

nych regułach i własnych interesach. Pociąga to za sobą wiele

zjawisk patologicznych

i dysfunkcyjnych

, np. oligarchizację władzy, totalitaryzm władzy, biurokratyzację

(Bolesta-Kukułka, 2003: 247).

4.5. Organizacje w ujęciu socjologicznym

Określenie

organizacja

w najszerszym znaczeniu odnosi się do „względnie trwałe-

go, celowego uporządkowania działań i zachowań ludzkich (...) polegających na
wprowadzeniu względnie trwałych zasad postępowania w określonych sytuacjach”
(Szacka, 2003: 205).

Ze względu na stopień sformalizowania wyróżnia się organizacje nieformalne
i formalne.

Organizacja formalna

to zorganizowana zbiorowość społeczna, w której wytworzyły

się skodyﬁkowane procedury regulujące działania, a także ustaliły relacje pomię-
dzy jej członkami. Zbiorowość ta wypełnia formalnie wytyczone i zdeﬁniowane
cele organizacyjne.

Organizacja nieformalna

to treść i struktura nieformalnych stosunków społecznych

wewnątrz organizacji formalnej, które nie są opisane przez skodyﬁkowane proce-
dury postępowania oraz formalnie zdeﬁniowane role.

Organizacja nieformalna to także system nieformalnych sankcji społecznych, nie-
sformalizowanych ról i działań społecznych, określanych np. przez tradycję czy
obyczaj (Olechnicki, Załęcki, 2000: 146).

4.5.1. Typy organizacji formalnych

Typologię organizacji formalnych występujących we współczesnych społeczeń-
stwach sporządził Amitai Etzioni w latach 60. XX wieku. Wyróżnił następujące
typy:
—

organizacje

dobrowolne

— do których można swobodnie wstępować i równie

swobodnie je opuszczać. Jej członkowie nie dostają wynagrodzenia, ale kiedy
organizacja rozrasta się, zaczyna zatrudniać płatną kadrę zawodową, zorgani-
zowaną w sposób biurokratyczny. Ten typ organizacji jest szczególnie rozpo-
wszechniony na kontynencie północnoamerykańskim (np. organizacje czasu
wolnego, kobiece, młodzieżowe, społeczne, polityczne, charytatywne).

—

organizacje

przymusowe

— separują swoich członków od społeczeństwa i rygory-

stycznie wymagają od nich określonych zachowań pod groźbą ﬁzycznego przy-
musu. Członkami tego typu organizacji są np. więźniowie, pacjenci szpitali psy-
chiatrycznych, żołnierze służby zasadniczej. Kadra zawodowa tych organizacji
uformowana jest w sposób biurokratyczny. Organizacje takie są silnie zhierar-
chizowane, z wyraźnym podziałem władzy, wyposażonej w aparat przymusu;

— organizacje

utylitarne

— w których ludzie wchodzą w biurokratyczną strukturę

z konkretnych przyczyn: kalkulują koszty wstąpienia z korzyściami, które spo-
dziewają się uzyskać. Najczęściej tego typu organizacje to prywatne przedsię-
biorstwa, wyższe uczelnie, agendy rządowe (Turner, 1999: 110–111).

4.5.2. Cechy organizacji formalnych

Niezależnie od typu organizacje formalne mają następujące cechy wspólne:
1. Są powoływane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za

pomocą procedur określonych przez przepisy. Aby powołać do życia przedsię-
biorstwo czy fundację, założyć szkołę czy związek zawodowy, należy spełnić
odpowiednie warunki, dokonać zgłoszeń w odpowiednich urzędach i spełnić
wymagania określone w kodeksach, ustawach i rozporządzeniach.

2. Mają sformalizowaną strukturę, którą można przedstawić w postaci diagramu,

zwanego organogramem. Pozycje i role stanowią sztywny, hierarchiczny układ
nadrzędności, równorzędności i podrzędności określony przez schematy orga-
nizacyjne

3. Występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział pracy w przeciwieństwie do grup

pierwotnych, w których kontakty między członkami mają charakter niewyspe-
cjalizowany, a podział pracy jest płynny. Podział zadań w organizacji formalnej
jest szczegółowo opracowany i narzucony.

4. Mają wyraźnie wyodrębnione ośrodki władzy. Wiadomo, kto komu podlega

i w jakim zakresie. Przywództwo jest ustanowione albo narzucone w trybie ad-
ministracyjnym, inaczej niż w organizacjach nieformalnych, gdzie opiera się na
autorytecie przywódcy.

5. Istnieje w nich wymiana personelu. Zmiana ludzi wypełniających poszczególne

funkcje nie wpływa na zmianę charakteru organizacji.

6. W organizacjach formalnych dominują stosunki rzeczowe. Organizacje są zbio-

rami ról, a nie zbiorowościami osób. Więź społeczna w organizacji formalnej ma
charakter profesjonalno-funkcjonalny, jest uwarunkowana wspólnymi interesa-
mi służbowymi, oﬁcjalnie określonymi w statutach i regulaminach.

7. Cele i wartości są narzucone przez organizację jako te, które ona sama chce

osiągnąć, lub jako te, do których realizacji została powołana przez instancję ze-
wnętrzną.

8. Sposoby komunikowania się są określone przez istnienie oﬁcjalnych kanałów

przepływu informacji „z góry w dół” i „z dołu do góry” w ramach określonej
hierarchii służbowej i zgodnie z procedurą służbową.

9. Sankcje i kary w organizacji formalnej mają charakter formalnoprawny, są sko-

dyﬁkowane (Haber, 2000: 27–28).

Wraz z rozwojem społeczeństw przemysłowych i różnicowaniem się podziału pracy
organizacje formalne występują coraz liczniej i realizują coraz bardziej wyspecja-
lizowane zadania. Każdy człowiek ma z nimi codziennie do czynienia na każdym
kroku, od rana do wieczora. Mnogość organizacji formalnych określa charakter
współczesnego życia społecznego — nie toczy się ono już, jak to było w społeczeń-
stwach tradycyjnych, wśród grup pierwotnych, ale przede wszystkim wśród grup
sformalizowanych.

W socjologii jedną z najbardziej znanych koncepcji związanych z problematyką or-
ganizacji formalnych jest analiza biurokracji, której twórcą jest Max Weber.

4.6. Społeczności lokalne i zbiorowości terytorialne

4.6.1. Deﬁnicje i koncepcje teoretyczne społeczności lokalnych

Współczesna problematyka społeczności lokalnych sięga korzeniami niemal począt-
ków myśli socjologicznej — do koncepcji dwóch typów zbiorowości społecznych,
opartych na odmiennych typach więzi społecznych, której twórcą był niemiecki so-
cjolog

Ferdinand Tönnies

(1855—1936). Chodzi tu o przeciwstawienie zbiorowości

typu

wspólnota

(niem. Gemeinschaft) i

społeczeństwo

(niem. Gesellschaft). Katego-

rii tych używał Tönnies jako podstawowego wyróżnika podziału wszelkich typów
grup na pierwotne i wtórne (Olechnicki, Załęcki, 2000: 228).

Punktem wyjścia koncepcji Tönniesa było założenie, że grupy społeczne powstają
w wyniku decyzji poszczególnych jednostek, które chcą łączyć się z innymi, a to

pociąga za sobą powstawanie między nimi wzajemnych zależności. Decyzje te Tön-
nies nazwał wolą jednostek. Wola jednostek łączenia się w grupę może się wyrażać
spontanicznie, wypływać z pobudek emocjonalnych, często nawet irracjonalnych
— jest to

wola organiczna

Może się też pojawić inny typ woli — racjonalna, świa-

doma środków i celu działania jednostki — jest to

wola reﬂeksyjna

Grupy społeczne, w których przeważa wola organiczna, Tönnies nazwał

wspólno-

tami

(Gemeinschaft), te zaś, w których dominuje wola reﬂeksyjna — nazwał

społe-

czeństwami

(Gesellschaft), obecnie częściej używa się tu terminu stowarzyszenie.

We wspólnotach występują stosunki naturalne, np. stosunki pokrewieństwa (stąd
mamy wspólnoty rodzinne czy rodowe), przyjaźni (grupy przyjacielskie, koleżeń-
skie, rówieśnicze) bądź stosunki sąsiedzkie, oparte na wspólnym terytorium za-
mieszkania i codziennego kontaktu.

W społeczeństwach zaś dominują stosunki umowne, zawarte na mocy jakiegoś
kontraktu między jednostkami dla realizacji określonych celów (są to np. zrzesze-
nia, związki, spółki itp.).

Obrazowo różnice między wspólnotą a stowarzyszeniem przedstawia poniższa ta-
bela (Szacka, 2003: 226).

Wspólnota

Stowarzyszenie

Więzy łączące ludzi

pokrewieństwo, braterstwo,
sąsiedztwo

umowy, wymiana dóbr materialnych,
wyrachowanie

We wzajemnych stosunkach
ludzie uczestniczą jako

osobowości

role społeczne

Środki kontroli

zwyczaj, tradycja

prawo sformalizowane

Ludzie kierują się

wiarą

względem na opinię publiczną

Podstawa gospodarcza

własność zbiorowa

pieniądz, własność prywatna

Społeczność lokalna — mimo rozwoju społecznego i zmian — nosi zawsze więcej
cech wspólnoty.

Problematyka społeczności lokalnych zajmuje we współczesnych badaniach socjo-
logicznych ważne miejsce, bo interesują się nią przynajmniej dwie rozbudowane ga-
łęzie socjologii: socjologia wsi i socjologia miasta. Koncentrują się one na analizach
funkcjonowania i przemian różnego typu społeczności lokalnych: wsi, miasteczek,
miast, dzielnic mieszkaniowych, osiedli, regionów społeczno-gospodarczych i in-
nych postaci skupień ludzkich. Badania tych form osiedleńczych są pomocne w for-
mułowaniu szerszych teorii, np. rozwoju społecznego czy przemian struktury spo-
łeczeństw globalnych, ale wiedza o społecznościach lokalnych jest też praktycznie
użyteczna, korzystają z niej urbaniści, architekci, działacze samorządowi i wszyscy
inni, którzy zajmują się programowaniem community development (rozwoju lokal-
nego) (Turowski, 1999: 211).

Nie jest jednak rzeczą prostą przedstawienie jednej, zwięzłej socjologicznej deﬁni-
cji terminu społeczność lokalna. Wielu teoretyków formułowało nieco odmienne
określenia.

Pierwsze analizy tej problematyki są dziełem amerykańskich socjologów Roberta
E. Parka i Ernesta W. Burgessa zajmujących się w latach 40. i 50. ubiegłego stulecia

Tabela 1

Różnice między wspólnotą

a stowarzyszeniem

Źródło: Szacka, 2003: 226.

badaniem struktur i zjawisk społecznych występujących w wielkich aglomeracjach
miejskich. Zdeﬁniowali oni lokalną społeczność miejską jako „mozaikę mniejszych
społeczności, tworzących się w poszczególnych strefach przestrzeni miasta”

(Tu-

rowski, 1999: 213); jest tworem odrębnym, oddzielonym od innych stref życia
wielkiego miasta, posiada własną historię, stadia rozwoju, specyﬁkę kulturową,
cechuje ją także duża samowystarczalność.

Określenia innych autorów uwzględniają zazwyczaj, podobnie jak Park i Burgess,
element terytorium, przestrzeni, obszaru jako istotnego składnika każdej społecz-
ności lokalnej, ale pierwszorzędną rolę przypisują wymiarowi osobowemu.

Jesse Bernard stwierdza, iż „community (społeczność lokalna) odnosi się do lu-
dzi, którzy mieszkają na wspólnym terytorium i mają wspólne interesy” (Turowski,
1999: 214).

Stanowisko postulujące, iż oba te wymiary — przestrzenny i społeczno-psycholo-
giczny — muszą być brane pod uwagę w analizie społeczności lokalnej jest jedną ze
znaczących opcji w próbach deﬁniowania tego pojęcia. Ale pojawiały się też inne
sposoby postrzegania lokalnej społeczności, np. traktujące jej istotę jako s i e ć s t o -
s u n k ó w s p o ł e c z n yc h wiążących ze sobą ludzi zamieszkujących na pewnym
wspólnym terytorium, bądź traktujące je jako s y s t e m y g r u p i i n s t y t u c j i ,
umożliwiających jej członkom zaspokojenie podstawowych potrzeb i rozwiązywa-
nie podstawowych problemów (utrzymanie egzystencji, socjalizacji, kontroli spo-
łecznej, bezpieczeństwa) (Turowski, 1999: 215). Na inne jeszcze aspekty społecz-
ności lokalnych wskazywały deﬁnicje formułowane przez zwolenników interakcyj-
nych kierunków socjologicznych. Społeczności lokalne postrzegane są jako s y s -
t e m y i n t e r a k c j i zachodzących między ludźmi, określanymi jako członkowie
danej społeczności lokalnej (Turowski, 1999: 215). Pojawiały się tez stanowiska, by
przestrzeń społeczności lokalnych traktować nie w znaczeniu obszaru ﬁzycznego,
ale w sensie p r z e s t r z e n i s p o ł e c z n e j , czyli jako wspólną wartość (przywiąza-
nie emocjonalne, poczucie przynależności), której doświadczają członkowie danej
społeczności (Turowski, 1999: 215).

Podsumowania różnych stanowisk teoretycznych dokonał David B. Clark, wyróż-
niając cztery sposoby deﬁniowania społeczności lokalnych. Społeczność lokalna
może być pojmowana jako:
1) miejscowość,
2) zbiorowa działalność — aktywność,
3) określona struktura społeczna,
4) poczucie solidarności i znaczenia — społeczność lokalna jako sentyment (Tu-

rowski, 1999: 217).

Częściami składowymi społeczności lokalnej są głównie grupy pierwotne: rodziny
i sąsiedztwa, relacje zaś między jej członkami mają zazwyczaj charakter stosunków
osobowych.

Najczęściej wskazywanym i bezspornym przykładem takiej społeczności lokalnej jest
zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska, w znacznej mierze należąca już do prze-
szłości. Sporne natomiast jest, czy we współczesnych warunkach wielkomiejskich
mogą istnieć społeczności lokalne jako połączone silną więzią wspólnoty. Rozmaite
badania

socjologiczne, również polskie, pozwalają sądzić, że jest to możliwe, a w sta-

rych dzielnicach miast nawet powszechne.

4.6.2. Zbiorowości terytorialne

Społeczności lokalne były podstawową formą organizacji życia zbiorowego w społe-
czeństwach tradycyjnych. Rozwój nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego wraz

z towarzyszącymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem ruchliwości
przestrzennej powoduje słabnięcie i zanikanie więzi łączących społeczności lokalne,
które tracą swój charakter i przekształcają się w zbiorowości terytorialne.

Zbiorowości terytorialne są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład
bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Jed-
nostki, z których składa się zbiorowość terytorialna, bytują obok siebie i zaspokajają
swoje potrzeby w obrębie tego samego obszaru geograﬁcznego, ale nie muszą czuć
się i najczęściej nie czują się związane ani z nim, ani ze sobą nawzajem. Znacznie sil-
niejsze są ich związki z ludźmi spoza układu lokalnego. Poza tym układem znajdują
się też ich grupy odniesienia.

Mają także odmienny niż członkowie społeczności lokalnych stosunek do zamiesz-
kiwanej przestrzeni. Społeczność zamieszkuje miejsce (miejsce jest doskonale znane,
przyswojone, własne), zbiorowość zaś zaludnia obszar (obszar jawi się jako niczyj
i obcy).

Tak rozumiana zbiorowość terytorialna jest szerszą kategorią niż społeczność lokal-
na. Każda społeczność lokalna jest zbiorowością terytorialną, natomiast nie każda
zbiorowość terytorialna jest społecznością lokalną, chociaż każda kryje w sobie
możliwość przekształcenia się w połączoną więzią społeczność (Turowski, 1999:
229–230).

4.7. Socjologiczna analiza państwa

4.7.1. Koncepcje państwa i kształtowanie się państw

Państwo jest szczególnego rodzaju grupą celową należącą do tzw. dużych i kom-
pleksowych grup społecznych. Z punktu widzenia tworzącego je społeczeństwa,
jest ono polityczną organizacją suwerennej zbiorowości terytorialnej (Skąpska,
2000: 56).

U podstaw empirycznej analizy i wiedzy o państwie tkwią pewne założenia ﬁlozo-
ﬁczno-społeczne, które wymagają ujawniania, gdyż przenikają do ujęć empirycz-
nych. Wyróżniamy trzy teoretyczne koncepcje pojmowania państwa, a mianowi-
cie: teorię umowy społecznej, klasową teorię państwa jako aparatu przymusu oraz
teorię państwa jako społeczności naturalnej.

Umowa społeczna

Poglądy, iż państwo powstało w wyniku umowy społecznej, pojawiły się już w sta-
rożytności, ale rozwinięcie swe znalazły w wieku XVII/XVIII w teoriach Thomasa
Hobbesa i Jeana Jacques’a Rousseau.

Rousseau stał na stanowisku, że powstanie państwa trzeba oprzeć na umowie spo-
łecznej, mocą której jednostki poddają się woli zbiorowej i w tak zbudowanym
państwie stają się poddanymi, ale tylko sobie. Ta wola zbiorowa zabezpiecza jedno-
cześnie równość i wolność jednostki. Podobnie T. Hobbes wyjaśniał, iż każdy czło-
wiek dzięki temu, że żyje w państwie, zawiera z nim milcząco wiążący układ. Jest
to jedyne sensowne wyjaśnienie powszechnego faktu istnienia państw. Od czasów
Hobbesa koncepcja umowy społecznej jako podstawy istnienia państwa utrwaliła
się w literaturze politycznej (Turowski, 1999: 105–106).

Państwo klasowe

Pojmowanie państwa jako aparatu przymusu jest w sposób klasyczny ujęte w teorii
Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Engels dowodził, iż w wyniku rozwoju sił wy-
twórczych i społecznego podziału pracy pojawia się własność prywatna, rodzina
oraz klasy społeczne. Państwo zaś powstaje w wyniku konﬂiktów między klasami
jako aparat odpowiednich instytucji i środków przemocy, umożliwiających klasie
posiadającej środki produkcji podporządkowanie sobie klas niższych. Państwo jest
więc aparatem przemocy, pozostającym na usługach klasy panującej (wojsko, po-
licja, sądy, więzienia itd.). Państwo starożytne było przede wszystkim państwem
właścicieli niewolników dla ich ciemiężenia, podobnie jak państwo feudalne było
organem szlachty do ciemiężenia poddanych i pańszczyźnianych chłopów, a no-
wożytne państwo parlamentarne jest narzędziem wyzysku pracy najemnej przez
kapitał. Dopiero w społeczeństwie socjalistycznym czy komunistycznym państwo
miało „obumrzeć”.

Ta koncepcja państwa klasowego była przedstawiana w różnej szacie, interpreto-
wana, modyﬁkowana, uwspółcześniana, ale główna myśl o klasowym charakterze
państwa była niezmienna i tkwi u podstaw wszelkiej praktyki socjalistycznej opar-
tej na ﬁlozoﬁi społecznej Marksa i Engelsa, praktyki totalitarnego państwa, jakiej
doświadczyło społeczeństwo polskie w okresie PRL w latach 1945–1989 (Turow-
ski, 1999: 106).

Państwo społecznością naturalną

Koncepcja ta sięga do poglądów Arystotelesa, wyłożonych w traktacie Polityka,
w którym Arystoteles określił człowieka jako istotę polityczną, a więc z natury
tworzącą i żyjącą w społeczności politycznej. Państwo jest społecznością natural-
ną, gdyż jednostka ludzka musi żyć we wspólnocie politycznej, aby nie tylko zaspo-
koić wszystkie swe potrzeby, ale także by rozwinąć swe człowieczeństwo. Państwo
jest społecznością naturalną także w tym sensie, że rodziny, rody, społeczności są-
siedzkie i inne grupy nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka. Poza
nimi musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, dobro wspólne, dobro
wszystkich mniejszych wspólnot.

Koncepcja państwa jako społeczności naturalnej została przyjęta w tomistycznej
ﬁlozoﬁi społecznej, a swe rozwinięcie znajduje w encyklikach społecznych papieży
i interpretacjach katolickiej nauki społecznej (Turowski, 1999: 107–108).

W klasycznej socjologicznej koncepcji państwa sformułowanej przez

Maxa Webera

wyeksponowane są jego

cechy organizacyjne

. Państwo, według Webera, jest organi-

zacją racjonalną, funkcjonującą dzięki istnieniu fachowego aparatu administracyj-
nego (rządu), realizującą zadania publiczne oraz posiadającą monopol na stosowa-
nie środków przemocy wobec ludności zamieszkującej określone terytorium. Ra-
cjonalnie zorganizowany biurokratyczny aparat państwowy, określany także jako
służba publiczna, kieruje się w działaniu zasadami kompetencji, impersonalności
i hierarchicznego podporządkowania. Państwo według M. Webera to instytucja.

W teoriach współczesnych podkreśla się

aspekt podmiotowy państwa

. Państwo w tym

ujęciu jest związane z istnieniem nowoczesnego narodu.

Naród

oznacza tu nie zbio-

rowość etniczną, lecz zbiorowość politycznie zorganizowaną, zamieszkującą okre-
ślone terytorium, zbiorowość uznającą wspólne prawa i mającą poczucie własnej
odrębności z racji wspólnie podzielanych wartości. Towarzyszyć temu może, cho-
ciaż nie musi, poczucie więzi historycznej, wspólnota doświadczeń, wspólny język
(Skąpska, 2000: 56).

4.7.2. Funkcje państwa

Państwo jako forma organizacji społeczeństwa spełnia dwa rodzaje funkcji: funkcje
zewnętrzne oraz funkcje wewnętrzne.

Funkcje zewnętrzne

władzy państwowej obejmują dwie grupy zadań:

1. Zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu

Zapewnienie bezpieczeństwa społeczeństwu (czy narodowi w państwach jedno-
narodowych) jest rozumiane nie tylko i nie przede wszystkim jako stworzenie
siły militarnej, która mogłaby chronić jednostki przed agresją ze strony innych
państw, ale przede wszystkim jako działania dyplomatyczne zmierzające do two-
rzenia porozumień, zawierania umów międzynarodowych, przeciwdziałających
agresjom i konﬂiktom zbrojnym i podejmowania wszelkich innych działań na
rzecz wzajemnej współpracy gospodarczej, kulturalnej i politycznej oraz starań
na rzecz utrzymania pokoju. Można te zadania określić krócej jako kształtowanie
polityki zagranicznej państwa w dziedzinie politycznej i gospodarczej.

2. Zapewnienie przedstawicielstwa w stosunkach międzynarodowych

Organy przedstawicielskie (ambasady, konsulaty, delegacje, misje polityczne,

wojskowe, handlowe itp.) reprezentują interesy danego państwa w innych kra-
jach. Zawierają porozumienia i umowy, utrzymują kontakty z organami władzy
innych państw. Sprawują opiekę nad obywatelami swego kraju znajdującymi się
na terytorium innego państwa.

Funkcje wewnętrzne

państwa można również podzielić na kilka rodzajów zadań.

1. Ustanawianie porządku prawnego

Funkcję wewnętrzną państwa stanowi zapewnienie ładu i porządku w obrę-

bie społeczeństwa jako wielości różnych grup społecznych i ich instytucji oraz
w stosunkach między obywatelami, a także między obywatelami a władzami
państwa. Ustanawianie i regulowanie porządku prawnego, aktualizowanie pra-
wa jest podstawową grupą zadań państwa we współczesnym, zmieniającym się
społeczeństwie.

2. Sprawowanie zwierzchniego nadzoru

W ramach funkcji wewnętrznych państwo i władza państwowa podejmuje kon-

trolę nad działalnością różnych grup społecznych i ich instytucji, wspomaga ich
działalność w różnych dziedzinach, inicjuje tę działalność i koordynuje ją, roz-
strzyga spory i konﬂikty. W tym zwierzchnim nadzorze państwo przestrzega za-
sady kompetencji i autonomii poszczególnych rodzajów grup społecznych.

3. Funkcje gospodarcze — inicjowanie i regulowanie życia gospodarczego,
4. Funkcje oświatowo-wychowawcze,
5. Funkcje socjalne (Turowski, 1999: 111–112).

4.7.3. Typologie państw

4.7.3.1. Państwa unitarne i federacyjne

Państwa były w przeszłości i obecnie zróżnicowane pod względem swego ustro-
ju, czyli struktury organizacyjnej. Ze względu na formy organizacji wyróżnia się:

państwa unitarne (jednolite) i państwa złożone (zwane państwami federalnymi lub
federacyjnymi).

Państwo unitarne

charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów

na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”. Władza państwa dotyczy
całego obszaru w takim samym zakresie.

Państwo federacyjne

składa się z części posiadających przymioty „państwowości”,

wyrażające się w pewnym stopniu samodzielności (regulacji prawnych na danym
obszarze) w ramach całości. W państwie federacyjnym obok organów władzy pań-
stwowej istnieją organy władzy federalnej.

Przykładem państwa federacyjnego są m.in. Stany Zjednoczone, Republika Fede-
ralna Niemiec, Kanada.

Z zagadnieniem form organizacji państwa wiąże się zjawisko

autonomii

Pojęciem

autonomii określa się zjawisko pewnego stopnia niezależności, polegającej na rzą-
dzeniu się określonej części obywateli własnymi prawami, odrębnymi od ogólnych
praw państwa i stanowionymi przez dany związek autonomiczny. Autonomia musi
być przewidziana przez ogólny porządek prawny państwa i gwarantowana przez
ustawę konstytucyjną. Autonomia oznacza prawo mieszkańców części terytorium
państwowego lub określonej całości narodowo-terytorialnej, wchodzącej w skład
państwa, do samostanowienia w sprawach wewnętrznych.

Autonomia występuje w postaci:
— autonomii narodowościowo-kulturalnej,
— autonomii religĳno-wyznaniowej
— autonomii administracyjno-politycznej.

Autonomia narodowościowo-kulturalna

obejmuje prawo mieszkańców należących do

określonej grupy narodowościowej (zamieszkującej najczęściej na pewnej części te-
rytorium danego państwa) do zachowania własnego języka w szkołach, urzędach,
prasie itp. oraz do utrzymania własnych zrzeszeń i związków kulturalnych i spo-
łecznych i samostanowienia o nich. Taką autonomią cieszą się w Polsce mniejszości
narodowe.

Autonomia religĳno-wyznaniowa

zapewnia określonej grupie wyznaniowej pra-

wo samostanowienia swych instytucji i gwarantuje swobodę praktyk religĳnych.
W przypadku Kościoła katolickiego autonomia ta regulowana jest postanowie-
niami konkordatu, czyli umowy zawartej między państwem a Stolicą Apostolską
celem określenia wzajemnych stosunków między władzą państwową a Kościołem
katolickim w danym kraju.

Autonomia administracyjno-polityczna

polega na tym, że pewna część ludności za-

mieszkująca na określonej części terytorium państwowego zostaje wyposażona
w uprawnienia administracyjne, a nawet polityczne, ma prawo regulowania okre-
ślonego zakresu spraw przez własne instytucje legislacyjne.

Wszystkie rodzaje autonomii poszerzają formy organizacyjne państwa — zarówno
unitarnego, jak i związkowego. Na tle dążeń do autonomii i jej regulacji pojawiają
się liczne konﬂikty i trudności, które władza polityczna współczesnego państwa
musi rozwiązywać.

4.7.3.2. Państwa monarchiczne i republikańskie

Podstawą wyróżnienia tych dwóch rodzajów ustroju państwowego jest odmienne,
formalne źródło władzy państwowej i odmienny sposób powoływania osoby czy
osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie.

państwie monarchicznym

podstawową cechą ustroju monarchicznego jest zasada,

iż władza państwowa jest sprawowana przez lub w imieniu króla, monarchy, cesa-
rza, księcia itp., i w jego imieniu wykonywane są najważniejsze akty rządzenia (nie
zaś w imieniu społeczeństwa, obywateli, narodu).

Tytuł do władzy czerpie więc sprawujący ją z ustanowienia danej osoby czy rodu
dziedziczną władzą monarszą. W przypadku gdy monarcha obejmuje tron w dro-
dze elekcji lub nawet zamachu stanu, czyli w drodze faktycznego objęcia zwierzch-
niej władzy państwowej, pełnia jego władzy wiąże się z aktem koronacji, a więc
momentem uroczystego, formalnego aktu legitymizacji (publicznego stwierdzenia
uprawnienia do sprawowania funkcji najwyższego organu władzy państwowej). Za-
sadą jednak objęcia władzy przez monarchę jest dziedziczenie (ewentualnie elekcja
i cały system legitymistycznych formuł, mających na celu ustalenie i przestrzeganie
właściwej linii przechodzenia władzy lub dokonywania elekcji).

Wyróżniamy dwa rodzaje organów władzy państwowej, a mianowicie „najwyższy”
organ władzy państwowej, stanowiący prawo i przedstawicielstwo polityczne spo-
łeczeństwa, oraz tzw. organ zwierzchni władzy państwowej (głowę państwa), który
symbolizuje państwo i posiada uprawnienia (w różnych państwach odpowiednio
określane) w stosunku do pozostałych organów władzy państwowej. We współcze-
snych państwach o ustroju monarchicznym władza monarchy jest w bardzo dużym
stopniu ograniczona w stosunku do wcześniejszych dziejów. Współcześnie bowiem
funkcję najwyższego organu władzy państwowej sprawuje parlament, a następnie
rząd, rola zaś monarchy sprowadza się do symbolizowania państwa. Sfera stano-
wienia prawa, a także sfera rządzenia czy sądzenia sprawowane są przez odpowied-
nie odrębne instytucje i organy władzy państwowej. Stan ten oddaje powiedzenie,
iż „król panuje, ale nie rządzi” (Turowski, 1999: 121).

państwie republikańskim

funkcje organu władzy zwierzchniej pełni

prezydent

a jego rola jest znacznie szersza i ważniejsza w strukturze organów władzy pań-
stwowej niż monarchy we współczesnym ustroju państwowym. W republice źró-
dłem władzy jest społeczeństwo czy też tzw. wola społeczna.

W społeczeństwach jednonarodowych oraz w społeczeństwach, w których domi-
nują członkowie jednego narodu, często określa się naród jako podmiot władzy.
Również akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki (np. w imieniu Rzecz-
pospolitej Polskiej, czyli w imieniu narodu polskiego). W ustroju republikańskim
osoba pełniąca funkcję zwierzchniego organu władzy państwowej (prezydenta) jest
wybierana czy to w wyborach powszechnych, czy też przez tzw. Zgromadzenie
Narodowe na pewien okres i może nią zostać teoretycznie każdy obywatel danego
państwa, spełniający prawnie określone wymagania (jak obywatelstwo, odpowied-
ni wiek, nieskazitelna przeszłość itp., choć niekoniecznie legitymujący się określo-
nym pochodzeniem rodowym).

W modelu

republiki parlamentarnej

podstawowe znaczenie w systemie organów wła-

dzy państwowej przysługuje parlamentowi jako organowi ustawodawczemu i kon-
trolnemu w całej strukturze organów władzy, składającemu się z przedstawicieli
różnych grup ludności (w tym partii politycznych), wyłonionych w drodze wolnych
wyborów. Administracja państwowa jest dwuczłonowa i składa się z administracji
rządowej i administracji samorządowej. Ta druga wyłaniana jest przez same spo-
łeczności lokalne: wsie i miasta danego kraju.

4.7.4. Modele władzy państwowej

Ze względu na sposób sprawowania władzy państwowej wyróżnia się dwa mode-
lowe systemy:

— model autorytarny
— model demokratyczny.

4.7.4.1. Model autorytarny

W przypadku

modelu autorytarnego

istotną cechą sprawowania władzy jest samo-

wolność sprawującego władztwo i niepodleganie żadnej (często nawet formalnej)
rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej. Dysponuje on nieogra-
niczoną i niepodzielną władzą. Kumuluje w swym ręku atrybuty wszystkich rodza-
jów władzy: prawodawczej, sądowniczej, administracyjnej.

W historii pojawiał się w formie tyranii, władzy autokratycznej, despotyzmu, wła-
dzy absolutnej oraz totalitaryzmu typu faszystowskiego i komunistycznego.

Cechą autorytarnego systemu sprawowania władzy jest „rządzenie odgórne” —
za pomocą regulacji prawnych, rozkazów, nakazów, za pomocą rozbudowanego
systemu sankcji karnych i stosowania przymusu, bez partycypacji w stanowieniu
prawa ze strony obywateli. System autorytarny swój patologiczny wymiar uzyskał
w ustroju faszystowskim i ustroju komunistycznym.

System totalitarny

różni się od autorytarnej dyktatury. Autokratyczni władcy

w przeszłości, choć okrutni czy despotyczni, gotowi poświęcać innych dla swej
władzy czy chwały, byli jednak ograniczeni w swym władztwie przez książęta,
lordów, arystokrację, możnowładców, szlachtę oraz ówczesną decentralizację spo-
łeczno-gospodarczą i terytorialną państwa, natomiast w systemie totalitarnym nie
funkcjonują takie ograniczenia. Totalitarna władza polityczna jest nieograniczona
w swych zakresach, obejmuje wszystkie sfery życia społecznego i wszystkie sfery
życia i działalności obywateli.

Cały system władzy jest oparty na jedynej obowiązującej ideologii, która uzasad-
nia i uświęca jednopartyjny system władzy. Oﬁcjalna ideologia jest propagowana
i przenika do wszystkich dziedzin kultury i działalności, wychowania, szkolnictwa,
a nawet moralności, kreując odpowiednie — uznawane przez partię — wzory oby-
czajowe, normy i przekonania. Państwo totalitarne wprowadza do państwowych
środków komunikacji monopol, obejmujący prasę, radio, telewizję, kino, wszelkie
publikacje, a następnie wprowadza kontrolę — cenzurę treści każdej zamierzonej
publikacji.

Państwo totalitarne likwiduje wszelkie niezależne, dobrowolne organizacje, związ-
ki i stowarzyszenia. Nie znaczy to jednak, że uchyla się od organizowania struktur
pośrednich. Przeciwnie, centralne organy władzy zakładają różne stowarzyszenia
i związki, wspomagają je, ale zarazem pozbawiają jakiejkolwiek autonomii. Są one
kontrolowane i sterowane przez centralne komórki polityczne i partyjne, a ich za-
daniem jest mobilizowanie społeczeństwa do akcji i działań podejmowanych przez
monopartyjne kierownictwo państwa.

Gospodarka w systemie totalitarnym jest albo podporządkowana całkowicie admi-
nistracji partyjnej, albo też pod jej kierunkiem odbywa się produkcja i dystrybucja
dochodu narodowego. W systemie komunistycznym wprowadzana jest kolektywna
własność środków produkcji, a aparat urzędników partyjnych kieruje życiem go-
spodarczym kraju.

Wreszcie system totalitarny określa się bardzo często jako państwo policyjne, cha-
rakteryzuje je bowiem rozbudowana struktura służb policyjnych, w tym specjalnych
służb bezpieczeństwa i tajnej policji, które mają za zadanie inwigilować wszystkie
sfery życia obywateli, wykrywać i zwalczać wszelkie przejawy opozycji.

4.7.4.2. Model demokratyczny

Główną ideą modelu demokratycznego

jest zasada uczestnictwa obywateli w sprawo-

waniu władzy, czyli tzw. idea partycypacji politycznej ludności.

Demokratyczny system władzy w państwie polega na rządach ludu, czyli obywate-
li, sprawowanych w formie głosowań jednomyślnych lub większością głosów przy
podejmowaniu decyzji w ważnych sprawach państwa. Istotą demokratycznego
sprawowania władzy jest też równość praw osób posiadających status obywateli,
uczestniczących w bezpośrednim lub pośrednim (przez przedstawicieli) decydowa-
niu o sprawach państwa. Pojęciem demokracji określamy więc taki ustrój państwa
i system wykonywania władzy państwowej, w którym ogół członków społeczeń-
stwa będących obywatelami uczestniczy bezpośrednio lub pośrednio w decydowa-
niu o sprawach państwa.

Odróżniamy demokrację bezpośrednią i pośrednią (przedstawicielską).

Demokracja bezpośrednia

sięga do tradycji państw-miast greckich, w których obywa-

tele w trojaki sposób uczestniczyli w sprawowaniu władzy państwowej: w głosowa-
niu powszechnym na rynku uchwalali najważniejsze prawa, wybierali określonych
obywateli na najważniejsze stanowiska w państwie, obejmowali przemiennie różne
stanowiska państwowe i wykonywali je przez określony czas.

Demokracja bezpośrednia w historii nie była zjawiskiem ani powszechnym, ani
trwałym. Jej pewne formy przetrwały i mogą odgrywać ważną rolę w ustroju de-
mokratycznym. Wiele jej elementów zachowało się jeszcze w Szwajcarii. We współ-
czesnych społeczeństwach występują w postaci plebiscytu i referendum.

Plebiscyt

jest głosowaniem ludności kraju lub jego części dotyczącym przynależności pań-
stwowej, formy ustroju, autonomii polityczno-terytorialnej itp. Natomiast

refe-

rendum

polega na zwróceniu się danego organu władzy w państwie do obywateli

w celu podjęcia decyzji w jakiejś sprawie.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje tę formę sprawowania władzy,
a specjalna ustawa reguluje zasady i tryb przeprowadzania referendum. Wyniki
przeprowadzonego referendum wiążą władzę zarządzająca referendum w danej
sprawie.

Istotą

demokracji przedstawicielskiej

(pośredniej) jest partycypacja obywateli w spra-

wach państwa przez wyłanianie przedstawicieli (posłów, deputowanych, senato-
rów) w drodze odpowiednich wyborów.

Przedstawiciele ci pełnią funkcję najwyższego organu władzy państwowej (parla-
mentu, kongresu, Izby Wyższej i Niższej). Władzę tę pełni parlament w imieniu
ogółu obywateli, a deputowani — posłowie są przed swoim elektoratem odpowie-
dzialni i mogą być odwoływani.

Władza parlamentu jest najwyższa w tym sensie, że parlament nadaje ustrój pań-
stwa, uchwala konstytucję (ustawę zasadniczą), będącą podstawą porządku praw-
nego, uchwala ustawy regulujące funkcjonowanie wszystkich dziedzin życia społecz-
nego. Parlament powołuje i odwołuje rząd jako władzę wykonawczą i sprawuje nad
nim kontrolę. Parlament tworzy i powołuje inne organy władzy państwowej.

Ta najważniejsza rola parlamentu (a więc przedstawicieli całego społeczeństwa)
w strukturze organów władzy państwowej nadaje ustrojowi państwa charakter
demokratyczny — rządów ludu, ogółu obywatelskiego. Stąd też tę postać ustroju
demokratycznego nazywa się demokracją parlamentarną.

Istotną cechą demokratycznego modelu sprawowania władzy jest przestrzeganie
przez wszystkie organy (i stanowiska) władzy państwowej tzw. wolności obywa-
telskich czy też praw obywatelskich, zabezpieczonych zwykle w ustawie konstytu-

cyjnej. Obejmują one — najogólniej ujmując — prawo do życia, wolności osobistej
i bezpieczeństwa, wolności sumienia, wyznania i praktyk religĳnych, wolności pra-
sy, zgromadzeń, zrzeszania się, prawo do własności prywatnej.

Bibliograﬁa

1. Bolesta-Kukułka K., 2003: Socjologia ogólna, Warszawa.
2. Goodman N., 2001: Wstęp do socjologii, Poznań.
3. Haber L. H., 2000: Organizacja formalna i nieformalna, [w:] Encyklopedia so-

cjologii, (red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa.

4. Krzysztofek K., Szczepański M. S., 2002: Zrozumieć rozwój. Od społeczeństw

tradycyjnych do informacyjnych, Katowice.

5. Olechnicki K., Załęcki P., 2000: Słownik socjologiczny, Toruń.
6. Skąpska G., Państwo, [w:] Encyklopedia socjologii, (red.) W. Kwaśniewicz i in.,

t. 3, Warszawa.

7. Słownik socjologii i nauk społecznych

, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.

8. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
9. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.

10. Szczepański J., 1970: Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa.
11. Turowski J., 1993: Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin.
12. Turowski J., 1999: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin.
13. Słownik socjologii i nauk społecznych

, 2005: (red.) G. Marshall, Warszawa.

14. Szacka B., 2003: Wprowadzenie do socjologii, Warszawa.
15. Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków.
16. Turner J. H., 1998: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Poznań.
17. Zacher L. W., 2000: Ryzyko społeczne, [w:] Encyklopedia socjologii,

(red.) W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Modul 2 Spoleczenstwo przedmiot badan socjologii (2)
Przedmiot badań socjologii i społeczne funkcje socjologii
Wychowanie jako przedmiot badań socjologicznych, Problemy i zagadnienia wychowawcze
Rodzina jako przedmiot badań socjologii
Ruch turystyczny jako przedmiot badań socjologii turystyki
Folia Przedmiot bada nauk , Przedmiot badań nauk społecznych
Metodologiczna specyfika nauk społecznych 1, szkoła, metody i techniki badań socjologicznych
14 Starość jako zjawisko społeczne i przedmiot pracy op.wych., socjologia, Pedagogika
dane do obserwacji, metody badań socjologicznych, Metody badań społecznych
Nazwa przedmiotu, Pedagogika społeczna, Metodologia badań społecznych, Badania jakościowe
Pedagogiki społecznej Główne ośrodki naukowo badawcze. Przedmiot badań pedagogiki s, Metodologia
prawo przeszczepy, metody badań socjologicznych, Metody badań społecznych, badanie fokusowe
Metody i techniki badan socjologicznychsciaga, Socjologia 2 rok, Metody badań społecznych
Metody i techniki badan socjologicznych sciagawka, Socjologia 2 rok, Metody badań społecznych

więcej podobnych podstron