przewiso18000

Przewodnik PN-N 18001:2004

Materiały informacyjne nt. wdrażania systemu

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

wg normy PN-N-18001:2004

Opracowano w ramach zamówienia Ministerstwa Gospodarki i Pracy

Katowice 2004

GŁÓWNY INSTYTUT GÓRNICTWA

40-166 KATOWICE, Plac Gwarków 1

skr. poczt. 3672 tel. (0-32) 259-23-51, fax (032) 259-22-09

e-mail:

jcwxwp@gig.katowice.pl

2 / 51

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

1.1. Kierunki rozwiązań systemów zarządzania bezpieczeństwem

i higieną pracy w uregulowaniach międzynarodowych

1.2. Rozwiązania brytyjskie jako podwaliny systemu zarządzania BHP

1.3. Podstawowe elementy systemów zarządzania zgodnie z BS 8800

2. Istota systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

2.1. Przygotowanie przedsiębiorstwa do wdrażania systemu zarządzania BHP

2.2. Przegląd wstępny

3. Podstawowe pojęcia i definicje stosowane w systemach zarządzania BHP

4 Ryzyko zawodowe według normy PN-N-18002:2000 „Systemy

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do
oceny ryzyka zawodowego”

4.1. Ocena ryzyka zawodowego - definicje

4.2. Podstawowe cele oceny ryzyka zawodowego

4.3. Informacje potrzebne do oceny ryzyka

4.4. Źródła informacji

4.5. Oszacowanie ryzyka zawodowego

4.6. Wyznaczanie dopuszczalności ryzyka zawodowego

4.7. Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego

5. Wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem

i higieną pracy według normy PN-N-18001:2004

5.1. Wymagania ogólne (punkt 4.1 normy)

5.2. Zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz polityka

bezpieczeństwa i higieny pracy (pkt. 4.2)

5.3. Planowanie (pkt. 4.3)

5.4. Wdrażanie i funkcjonowanie (pkt. 4.4)

5.5. Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze (pkt. 4.5)

5.6. Przegląd zarządzania (pkt. 4.6)

5.7. Ciągłe doskonalenie (pkt. 4.7)

6. Dokumentowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

6.1. Dokumentacja systemu BHP

6.2. Procesy w systemie zarządzania BHP

Materiały źródłowe

3 / 51

1. WPROWADZENIE

Ogromny postęp techniki w ostatnich dziesięcioleciach, oprócz osiągnięć

wzbogacających sferę życia człowieka przyniósł także nowe zagrożenia i uciążliwości.
Obok klasycznych już zagrożeń fizycznych, chemicznych i pyłowych występują, często
łącznie, zagrożenia psychofizyczne i biologiczne. Z tego m.in. względu problematyka
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w środowisku pracy nabiera szczególnego znaczenia.
Na świecie obserwuje się od wielu lat rosnące zainteresowanie problematyką
bezpieczeństwa pracy. Coraz częściej także bezpieczeństwo pracy zaczyna być
traktowane nie tylko jako kategoria humanitarna, lecz również ekonomiczna. Poczucie
bezpieczeństwa i zadowolenie pracowników z warunków pracy przekłada się wprost na
wyniki ekonomiczne, sprzyja podnoszeniu wydajności pracy i jakości wyrobów.

Zainteresowanie problematyką zarządzania bezpieczeństwem pracy jest również

wyrażane w Polsce, zarówno przez przedstawicieli urzędów państwowych, jednostek
naukowo-badawczych,

jak

podmiotów

gospodarczych,

szczególnie

jednak

przedsiębiorstw przemysłowych. Wynika ono zapewne z przekonania, że właściwe
zarządzanie jest najskuteczniejszym środkiem zapewnienia odpowiednio wysokiego
poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, pożądanego zarówno ze
względu na konieczność przestrzegania międzynarodowych i krajowych przepisów
prawnych w tej dziedzinie, jak i możliwość uzyskania efektów ekonomicznych w skali
państwa i przedsiębiorstwa.

Doświadczenia polskich przedsiębiorstw, zdobyte podczas wdrażania systemów

zarządzania jakością oraz chęć sprostania wszystkim wyzwaniom, jakie niesie ze sobą
zjednoczenie Polski z Unią Europejską pozwalają na podjęcie kolejnych zadań, jakimi są
m.in.

wdrożenie

systemu

zarządzania

środowiskowego

jak

zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy, wprowadzanie filozofii TQM, czy zarządzania
informacją.

1.1 Kierunki rozwiązań systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy

w uregulowaniach międzynarodowych

Wymagania ustanawiane przez państwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy

w skali międzynarodowej regulują konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji
Pracy (MOP). W przypadku krajów europejskich istotną rolę odgrywają także
postanowienia dyrektyw Unii Europejskiej ustanowione na podstawie artykułu 118 A
znowelizowanego Traktatu Rzymskiego. Najważniejszymi dokumentami z tego zakresu
są:

Konwencja 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy,
Dyrektywa Unii Europejskiej 89/391/EWG.

Konwencja nr 155 Międzynarodowej Organizacji Pracy określa zasady polityki

i działania w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników
zarówno na szczeblu krajowym jak i na szczeblach przedsiębiorstwa. Zobowiązuje ona
wszystkich członków MOP do określania i wprowadzania w życie spójnej polityki krajowej
w zakresie bezpieczeństwa, ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy, której

4 / 51

celem jest zapobieganie wypadkom i chorobom zawodowym poprzez zmniejszanie w
takim stopniu, w jakim jest to racjonalnie uzasadnione przyczyn zagrożeń związanych z
wykonywaną pracą. Polityka ta powinna podlegać okresowym przeglądom.

Konwencję 155 uzupełnia zalecenie nr 164 MOP dotyczące bezpieczeństwa zdrowia

pracowników i środowiska pracy. Zgodnie z tym zaleceniem „w przypadku, gdy uzasadnia
to charakter ich działalności pracodawcy powinni być zobowiązani do pisemnego
określenia polityki i postanowień, jakie zamierzają podjąć w dziedzinie bezpieczeństwa i
higieny pracy”. Informacje o polityce, a także innych działaniach w zakresie
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia powinny być podawane do wiadomości pracowników, w
sposób gwarantujący ich łatwe zrozumienie.

Postanowienia wymienionych dokumentów MOP powinny być wprowadzane w życie

we wszystkich ratyfikujących je państwach członkowskich. Realizacja tych postanowień
wymaga odpowiedniej organizacji i zarządzania bezpieczeństwem pracy i ochroną zdrowia
zarówno na szczeblu krajowym jak i na szczeblu przedsiębiorstwa.

Ogólne zasady zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników określa

Dyrektywa 89/391/EWG. Zgodnie z artykułem 6 tej Dyrektywy „pracodawca powinien
podjąć niezbędne środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
pracowników, włączając w to zapobieganie ryzyku zawodowemu, informowanie,
organizowanie szkolenia oraz zapewnienie koniecznych środków i właściwej organizacji”.

W powyższej Dyrektywie szczególną uwagę zwrócono na ocenę ryzyka

zawodowego. W następstwie tej oceny pracodawca powinien zastosować odpowiednie
środki, zapewniające zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
pracowników. Działania te powinny być zintegrowane z działalnością przedsiębiorstwa na
wszystkich poziomach struktury organizacyjnej. Zgodnie z tą dyrektywą pracodawca jest
również zobowiązany do:
-

informowania pracownika o zagrożeniach oraz środkach i działaniach
zapobiegawczych w przedsiębiorstwie i na określonym stanowisku pracy,

konsultowania z pracownikami lub ich przedstawicielami decyzji i działań dotyczących
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników,

zapewnienia pracownikom i/lub ich przedstawicielom możliwości uczestniczenia
w działaniach dotyczących zapewnienia ich bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,

odpowiedniego szkolenia pracowników.

Na podstawie artykułu 16 punkt 1 Dyrektywy 89/391/EWG Rada Europejska

ustanowiła szereg dyrektyw szczegółowych. Dyrektywy te określają minimalne wymagania
dotyczące stosowania między innymi urządzeń produkcyjnych, środków ochrony
indywidualnej oraz monitorów ekranowych w miejscach pracy.

Wprowadzając w życie ustanowione w tych Dyrektywach „nowe podejście” do

problemów bezpieczeństwa i higieny pracy nie można się ograniczyć do wypełnienia
wymagań minimalnych. Problem ten dostrzega wielu producentów, jest on także
zauważany przez instytucje nadzorujące oraz przedstawicieli pracowników. Zdaniem wielu
z nich system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, ograniczony do wypełniania
wymagań instytucji nadzorujących i kontrolnych nigdy nie będzie skuteczny. W tej sytuacji

5 / 51

konieczne staje się poszukiwanie innych rozwiązań w tym obszarze, na przykład poprzez
wprowadzanie określonych bardziej szczegółowych zasad postępowania lub norm np.
normujących kwestie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

W Dyrektywie 89/654/EWG przedstawiono bardziej szczegółowe wymagania

dotyczące minimalnych wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w konkretnych
miejscach pracy. Przykładowo Dyrektywa 92/104/EWG określa minimalne wymagania
w zakresie poprawy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników odkrywkowego
i podziemnego przemysłu wydobywczego.

Polska, jako kraj członkowski Unii Europejskiej zobowiązana jest do harmonizacji

swego prawodawstwa z wymaganiami Unii. Przykładem dostosowywania polskiego
ustawodawstwa w zakresie bezpieczeństwa pracy jest znowelizowany Kodeks Pracy.

W Kodeksie Pracy w dziale pod tytułem „Bezpieczeństwo i Higiena Pracy”

zobowiązuje się pracodawcę między innymi do:
• informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywana

praca oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami,

• organizowania pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
• działań dla usuwania uchybień i kontroli ich wykonania,
• posiadania procedur postępowania dla zapewnienia bezpiecznych i higienicznych

warunków pracy, służących bezpieczeństwu i koordynacji.

Modele zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przyjmowane w różnych

krajach są związane z dominującymi tam poglądami na skuteczny sposób zapewnienia
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Ogólnie rzecz biorąc wyróżnić tu można
dwa kierunki. Zdaniem jednych istniejące regulacje prawne zapewniają skuteczną ochronę
pracowników, a sposób zarządzania bezpieczeństwem pracy i higieną pracy jest
wyłącznie sprawą pracodawcy, który musi spełnić ustalone nimi wymagania. Jednak i tutaj
widzi się konieczność określenia zasad skutecznego zarządzania.

W niektórych krajach uznaje się celowość jednolitego podejścia do zarządzania

bezpieczeństwem pracy i higieną pracy w przedsiębiorstwach, co znajduje swój wyraz w
opracowanych tam normach krajowych ustalających ogólne wytyczne do wdrażania
skutecznych systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Do takich krajów
należą np. Wielka Brytania, Australia i Nowa Zelandia, a także Stany Zjednoczone. Coraz
liczniejsze są także głosy o konieczności ujednolicenia zasad zarządzania
bezpieczeństwem pracy i ochroną zdrowia w skali międzynarodowej. Zwraca się przy tym
uwagę na zbieżność celów i zasad zarządzania jakością, ochroną środowiska naturalnego
oraz bezpieczeństwem i higieną pracy.

Biorąc pod uwagę rosnące zainteresowanie społeczności międzynarodowej

opracowaniem i ustanowieniem odpowiednich norm międzynarodowych dotyczących
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy Międzynarodowa Organizacja
Normalizacyjna ISO organizuje szereg seminariów nt. potrzeb międzynarodowej
normalizacji w tej dziedzinie. Przykładowo w seminarium, które odbyło się w Genewie
w 1996 roku wzięło udział ponad trzystu uczestników reprezentujących 44 kraje ze
wszystkich kontynentów oraz sześć organizacji międzynarodowych. Oficjalne

6 / 51

sprawozdanie z tego seminarium zostało opublikowane po przeanalizowaniu opinii na
temat normalizacji systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zebranych od
wszystkich jego uczestników. Na ich podstawie ISO podjęła decyzję o kolejnym
posiedzeniu w tej sprawie. Posiedzenie Rady Zarządzającej ISO, które miało miejsce
w 1997 roku nie potwierdziło konieczności podjęcia prac nad sprecyzowaniem normy
międzynarodowej dotyczącej zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Jednak ze
względu na ważność problemu poszczególne kraje rozpoczęły działania zmierzające do
ustanowienia norm krajowych.

Również w Polsce miały miejsce intensywne prace nad opracowaniem normy

dotyczącej zarządzania bezpieczeństwem pracy. W tym celu powołana została
Normalizacyjna Komisja Problemowa, w wyniku prac której powstała w 1999 roku norma,
która miała formę wymagań, a więc stanowić mogła podstawę certyfikacji systemu
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy przez uprawnione jednostki. Pełny tytuł tej
normy brzmiał następująco: PN-N-18001:1999 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy. Wymagania”. W styczniu 2004 r. miała miejsce modyfikacja tej normy pod
względem technicznym pod kątem ustanowienia krajowych wytycznych dotyczących
dobrowolnego stosowania i wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy z uwzględnieniem polskiego prawa, warunków i praktyki w zakresie bhp.

1.2 Rozwiązania brytyjskie jako podwaliny systemu zarządzania BHP

Wielka Brytania, podobnie jak większość krajów wysoko rozwiniętych, przywiązuje

dużą wagę do systemów zarządzania. Jest prekursorem norm systemu zarządzania
jakością oraz systemu zarządzania środowiskowego. Od wielu lat widoczna jest w tym
kraju również troska o właściwe zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy. Istniejący
tam system regulacji prawnych jest wzmacniany poprzez propagowanie zasad
skutecznego zarządzania. W Wielkiej Brytanii opublikowana została przez British Standard
Institution norma BS 8800 zawierająca przewodnik do systemów zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy. Celem tej normy jest ułatwienie przedsiębiorstwom
stworzenia i wprowadzenia skutecznego systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną
pracy zintegrowanego z systemem zarządzania przedsiębiorstwem.

Norma BS 8800 prezentuje dwa modele systemu zarządzania:

• zgodnie z zasadami określonymi wcześniej przez HEALTH AND SAFETY

EXECUTIVE w wytycznych pt. Successful Health and Safety Management – HS (G),

• sposób oparty na normie BS EN ISO 14001 dotyczącej systemów zarządzania

środowiskowego.

W obu przypadkach elementy systemu obejmują te same obszary, które mają

zasadnicze znaczenie dla skutecznego zarządzania bhp. W zależności od warunków
i potrzeb elementy systemu mogą być w różny sposób wkomponowane w jego ogólny
system zarządzania.

7 / 51

1.3 Podstawowe elementy systemów zarządzania zgodnie z BS 8800

Wytyczne dla obu zaproponowanych modeli systemów zarządzania dotyczą tych

samych obszarów, które uwzględniane są w obu modelach w podobny sposób.
Odpowiadające sobie elementy obu modeli zestawiono w tablicy.

Elementy obu modeli systemu zarządzania BHP wg BS 8800 można zilustrować
następującą tabelką:

Elementy systemu zarządzania bezpieczeństwem

koncepcja wg BS EN ISO 14001

koncepcja wg HS (G) 65

Przegląd wstępny

Polityka

Planowanie

Planowanie i wdrażanie

Ocena ryzyka

Wymagania prawne i inne

Planowanie działań w zakresie BHP

Wdrażanie i funkcjonowanie

Organizowanie

Struktura organizacyjna i odpowiedzialność

Odpowiedzialność

Szkolenie świadomość i kompetencje

Zasady organizowania

Komunikowanie się

Zasady organizowania

Dokumentacja systemu zarządzania BHP

Dokumentacja BHP

Nadzorowanie dokumentów

Dokumentacja BHP

Kontrola funkcjonowania

Zasady organizowania

Postępowanie w sytuacjach awaryjnych

Planowanie działań w zakresie BHP

Sprawdzanie i działania korygujące

Monitorowanie i pomiary

Ocena funkcjonowania

Działania korygujące

Ocena funkcjonowania

Zapisy

Dokumentacja BHP

Audit

Audit

Przegląd przeprowadzany przez kierownictwo

Przegląd okresowy

2. ISTOTA SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I HIGIENĄ PRACY

Podejście do systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ma

różnorodne podłoże. W większości przypadków uważa się, że wprowadzenie tego
systemu jest równoznaczne z dostosowaniem się do wymagań zawartych w
określonej normie. Bardzo często jest to utożsamiane tylko i wyłącznie
z opracowaniem wymaganej przez normę dokumentacji.

Istota systemu zarządzania bezpieczeństwem bardzo dobrze została

przedstawiona w polskiej normie PN-N-18001:2004 „Systemy zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania", którą można skwitować następująco:

=> skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy jest ściśle związane ze

strategicznymi działaniami na rzecz wzrostu konkurencyjności organizacji,

8 / 51

=> wprowadzenie wymagań normy może być wykorzystane do wykazania stronom

zainteresowanym, że system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest
wdrożony i utrzymywany;

=> norma nie ustala bezwzględnych wymagań i kryteriów dotyczących efektów działań w

zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

System zarządzania bhp stanowi część ogólnego bardzo skomplikowanego

systemu zarządzania przedsiębiorstwem, który obejmuje strukturę organizacyjną,
planowanie, zakres odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury oraz procesy i
zasoby, które są potrzebne do opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i
utrzymywania polityki bhp, a tym samym do zarządzania ryzykiem zawodowym,
występującym w środowisku pracy w związku z działalnością firmy. Krótko mówiąc
system składa się z elementów, których współdziałanie służy odpowiedniemu
wykorzystaniu posiadanych zasobów, z myślą osiągnięcia ustalonych celów.

Należy wyraźnie podkreślić, że podstawowe zasady postępowania skierowane na

zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników są zawarte w licznych
przepisach prawnych i to one właśnie kształtują w znacznym stopniu systemy
zarządzania bhp w organizacjach. W celu spełnienia tych wymagań konieczne jest, między
innymi, wdrożenie takich elementów systemu zarządzania bhp jak:
-

cena ryzyka zawodowego,

identyfikowanie prac szczególnie niebezpiecznych,

szkolenie i informowanie, a także konsultowanie działań w zakresie BHP
z pracownikami organizacji,

instrukcje bezpiecznego wykonywania pracy,

zapisy dotyczące spraw związanych z bhp,

monitorowanie środowiska pracy,

przygotowanie firmy na możliwość zaistnienia wypadku przy pracy lub awarii.

W przepisach prawnych określono także podstawową odpowiedzialność pracodawcy,

kadry kierowniczej oraz pracowników za przestrzeganie przepisów bhp. Z tego punktu
widzenia system zarządzania bhp, w mniejszym lub większym stopniu sformalizowany,
powinien funkcjonować w każdym przedsiębiorstwie, w którym są przestrzegane
wymagania określone w przepisach.

Polskie przedsiębiorstwa powinny wdrażać system bhp zgodnie z wymaganiami

i wytycznymi zawartymi w polskich normach serii PN-N-18000 lub wytycznych
Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP).

Uniwersalny model systemu zarządzania bhp przedstawiony w polskiej normie PN-

N-18001:2004 jest oparty na cyklu ciągłego doskonalenia (zwanym często cyklem
Deminga lub PCDA od pierwszych liter angielskich słów Plan-Do-Check-Act) i może
być zilustrowany w sposób następujący:

9 / 51

Model ten obejmuje takie działania jak:

• zaangażowanie kierownictwa oraz politykę bhp,
• planowanie – dotyczące działań, na które składa się ustalanie celów ogólnych

i szczegółowych oraz sporządzanie planów ich realizacji,

• wdrażanie i funkcjonowanie - a w tym:

ustalenie struktury organizacyjnej i zakresu odpowiedzialności i uprawnień,

zapewnienie zasobów potrzebnych do wdrożenia i funkcjonowania systemu,

identyfikacja potrzeb szkoleniowych, określenie potrzebnych kompetencji oraz
kształtowanie świadomości i motywowanie pracowników,

przepływ informacji w ramach szeroko rozumianej komunikacji,

dokumentowanie

systemu

zarządzania

bhp

wraz

sporządzaniem

i nadzorowaniem zapisów,

zarządzanie ryzykiem zawodowym,

organizowanie prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami,

zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne awarie,

dokonywanie zakupów,

nadzorowanie podwykonawców,

•

sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze,

•

przegląd zarządzania – weryfikacja istniejącego systemu zarządzania bhp dokonywana
przez najwyższe kierownictwo,

•

realizacja ciągłego doskonalenia tego systemu (zasygnalizowana również na tym
samym rysunku).

Przyjęty w ww. normie model systemu zarządzania bhp jest zgodny z modelem

systemu zarządzania środowiskowego przedstawionym w normie PN-EN ISO 14001:1998
„Systemy zarządzania środowiskowego. Specyfikacja i wytyczne stosowania" (aktualnie
znajdującej się w fazie tłumaczenia po ukazaniu się w listopadzie 2004 r. międzynarodowej
normy ISO 14001).

Logika systemu jest w zasadzie prosta: w procesie zarządzania bhp należy ustalić

politykę, zaplanować działania w celu jej realizacji, stworzyć warunki wykonania tych działań,

10 / 51

sprawdzać ich rezultaty oraz wciąż doskonalić system, dokonując okresowych ocen
osiąganych wyników.

Podobnie, choć z niewielkimi różnicami, przedstawiono strukturę systemu zarządzania

bhp w wytycznych MOP, w których za podstawowe elementy systemu uznano:
•

określenie polityki bhp oraz współudział pracowników we wdrażaniu
i funkcjonowaniu systemu,

•

organizowanie, dotyczące ustalenia zakresu obowiązków i odpowiedzialności,
określenia potrzebnych kompetencji i zapewnienie szkolenia, sporządzanie
dokumentacji oraz komunikowanie się,

•

planowanie i wdrażanie systemu zarządzania bhp, a w tym:
-

przegląd wstępny systemu,

planowanie, projektowanie i wdrażanie systemu,

cele ogólne bhp,

zapobieganie zagrożeniom,

•

ocenę, obejmującą: monitorowanie, pomiary i badania wypadków przy pracy,
auditowanie oraz przegląd przeprowadzany przez najwyższe kierownictwo,

•

podejmowanie działań na rzecz poprawy bhp, z naciskiem na działania
zapobiegawcze i korygujące oraz ciągłe doskonalenie systemu.

Podczas projektowania i wdrażania systemu zarządzania bhp oraz interpretowania

odnoszących się do tego systemu wymagań i wytycznych, trzeba pamiętać, że
skuteczność jego funkcjonowania zależy przede wszystkim od postaw i przekonań ludzi.
Opracowanie struktury formalnej, zgodnej z wymaganiami, służy niewątpliwie
uporządkowaniu działań, jednak system, który nie angażuje wszystkich pracowników i nie
wpływa pozytywnie na zmiany kultury bhp, będzie miał niewielki wpływ na poprawę stanu
bhp w przedsiębiorstwie.

2.1 Przygotowanie przedsiębiorstwa do wdrażania systemu zarządzania BHP

System zarządzania bhp można wdrażać w organizacji, jeśli kadra kierownicza,

a w szczególności najwyższe kierownictwo jest przekonane o potrzebie wdrożenia tego
systemu. Ich poparcie i współudział są niezbędne do rozpoczęcia działań związanych
z wdrażaniem systemu.

Do korzyści wynikających z wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem

i higieną pracy można zaliczyć:
1) pomoc w spełnianiu wymagań określonych w przepisach prawnych;

2) poprawa warunków pracy;

3) korzystny wpływ na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw.

W wyniku wdrożenia systemu zarządzania bhp zmniejszają się wskaźniki wypadków

przy pracy i chorób zawodowych oraz poprawiają się warunki pracy, co ma korzystny
wpływ na rezultaty ekonomiczne przedsiębiorstwa (ograniczenie strat związanych
z wypadkami i chorobami zawodowymi, zmniejszenie kosztów absencji chorobowej,
poprawa jakości, zwiększenie wydajności pracy itp.).

11 / 51

Niebagatelną sprawą jest również przyczynienie się wdrożenia systemu do stworzenia

pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa na rynku, a przez to ułatwiania zawierania
umów z kontrahentami.

We wdrażanie systemu zarządzania bhp powinni być zaangażowani niemalże wszyscy

pracownicy organizacji, gdyż stanowi to niezbędny warunek jego skutecznego
funkcjonowania (związek z filozofią TQM). Budować system i czuwać nad jego
wdrażaniem musi jednak specjalnie w tym celu powołany zespół, którego pracom przewodzi
upoważniona przez kierownictwo i kompetentna osoba – najczęściej nazywana
Pełnomocnikiem ds. Systemu Zarządzania BHP. Tworząc ten zespół, warto pamiętać, że
w jego skład powinni wchodzić przedstawiciele wszystkich komórek organizacyjnych, w
których system jest wdrażany.

Budowanie systemu wyłącznie przez ekspertów zewnętrznych nie jest najlepszym

rozwiązaniem, gdyż jak wykazuje praktyka systemy takie, mimo ich dobrego
zaprojektowania, funkcjonują na ogół gorzej. Podstawową tego przyczyną jest brak
zaangażowania pracowników w tworzenie systemu zarządzania bhp w danej organizacji.

2.2 Przegląd wstępny

2.2.1 Cel przeglądu wstępnego

Celem takiego przeglądu jest rozważenie wszystkich aspektów bezpieczeństwa i

higieny pracy w organizacji jako podstawy do ustanowienia systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy.

Uwaga:

Dla potrzeb Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem i Higieną Pracy przegląd

wykonywany jest tylko raz.

2.2.2 Zakres przeglądu wstępnego

Najczęściej zakres przeglądu wstępnego dotyczy takich czynników jak:

Identyfikacja wymagań wynikających z przepisów prawnych i innych w odniesieniu

do:
•

działań organizacji,

•

stanowisk pracy,

•

wyrobów,

•

usług

podlegających nadzorowi przez organizację lub na które może ona wpływać;

Identyfikacja zagrożeń występujących na stanowiskach pracy w organizacji oraz

innych zagrożeń związanych z jej:
•

działaniami,

•

wyrobami,

12 / 51

•

usługami, które może nadzorować i na które może wpływać;

Sprawdzenie stosowanych sposobów postępowania w zakresie zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy;

Analiza danych dotyczących wypadków przy pracy, awarii i chorób zawodowych;

Ocena efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy

w porównaniu z:
• przepisami,
• normami,
• wytycznymi.
• wewnętrznymi kryteriami;

Analiza przypadków wystąpienia niezgodności z wymaganiami przepisów prawnych

i innych (np. stwierdzonych przez organy nadzoru nad warunkami pracy);

Oczekiwania i opinie zainteresowanych stron (np. klientów, organów nadzoru nad

warunkami pracy, związków zawodowych);

Funkcjonowanie i procedury innych systemów zarządzania w organizacji, które

mogą wpływać na efekty działań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

2.2.3 Przegląd wstępny - praktyczne wskazówki

Podczas przeprowadzania przeglądu funkcjonującego w organizacji systemu warto

zwrócić uwagę na:

=> Określenie wykazu obszarów podlegających przeglądowi;

=> Uwzględnienie podczas przeglądu wstępnego następujących elementów:

odpowiedzialność kierownictwa wszystkich szczebli za bezpieczeństwo pracy,

przeprowadzenie identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego,

szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,

znajomość zasad bezpieczeństwa i higieny pracy wśród członków organizacji;

=> Ogólne techniki przeprowadzenia przeglądu wstępnego obejmują:

- kwestionariusze,
- wywiady z pracownikami,
- listy kontrolne,
- kontrole i pomiary,
- przegląd zapisów,
- benchmarking;

=> Konsultacje z jednostkami zewnętrznymi takimi jak:

- organy rządowe, w odniesieniu do przepisów prawa i norm,
- specjalistyczne ośrodki informacyjne,
- stowarzyszenia i inne organizacje zawodowe, techniczne i przemysłowe,

13 / 51

- instytucje ubezpieczające od następstw wypadków przy pracy i chorób

zawodowych,

- producenci eksploatowanych w organizacji maszyn, urządzeń i środków

ochronnych,

- przedsiębiorstwa współpracujące (np. dostawcy, klienci),
- jednostki świadczące usługi badawcze, konsultingowe, szkoleniowe itp.;

=> Wykorzystanie następujących źródeł informacji:

- zapisy dotyczące wypadków przy pracy lub awarii zarejestrowanych

w organizacji,

- dane dotyczące zarejestrowanych chorób zawodowych i absencji chorobowych,
- zapisy dotyczące narażenia na czynniki szkodliwe, niebezpieczne i uciążliwe,
- wyniki auditów lub przeglądów innych systemów zarządzania, podczas których

wystąpiły aspekty bezpieczeństwa pracy.

• Zaplanowanie i przeprowadzenie przeglądu wstępnego jest na ogół jednym

z pierwszych działań związanych z wdrażaniem systemu. Jednak zarówno
w normie PN-N-18004, zawierającej zalecenia do projektowania systemu
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, jak i w wytycznych
Międzynarodowej Organizacji Pracy wyraźnie wskazano na potrzebę
przeprowadzenia,

jeszcze

przed

przystąpieniem

do planowania prac

wdrożeniowych, przeglądu wstępnego.

Uzyskane po przeprowadzonym przeglądzie wstępnym informacje stanowią

podstawę następnych działań wdrożeniowych, które powinny doprowadzić do
wyeliminowania stwierdzonych podczas przeglądu niezgodności. Przygotowując się do
przeprowadzenia przeglądu wstępnego, należy ustalić, przede wszystkim:
•

kto będzie przeprowadzał przegląd wstępny,

•

jakie materiały i informacje należy przygotować, w celu sprawnego przeprowadzenia
przeglądu wstępnego,

• jaki

będzie

harmonogram

prac

związanych

przygotowaniem

i przeprowadzaniem przeglądu wstępnego

• jak udokumentować wyniki przeglądu.

3. PODSTAWOWE POJĘCIA I DEFINICJE STOSOWANE W SYSTEMACH

ZARZĄDZANIA BHP

Awaria - zdarzenie powstałe w wyniku niekontrolowanego rozwoju sytuacji w czasie
eksploatacji materiałów, urządzeń lub instalacji, prowadzące do powstania, natychmiast
lub z opóźnieniem, na terenie organizacji lub poza jej terenem, poważnego zagrożenia dla
zdrowia ludzkiego i/lub środowiska, takie jak: duża emisja substancji szkodliwych lub
niebezpiecznych, pożar, wybuch itp.

14 / 51

Bezpieczeństwo i higiena pracy - stan warunków i organizacji pracy oraz zachowań
pracowników zapewniający wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed
zagrożeniami występującymi w środowisku pracy.

Cel ogólny zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - cel dotyczący działań
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, wynikający z polityki bezpieczeństwa i higieny
pracy, który organizacja ustaliła do osiągnięcia.

Cel szczegółowy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - cel wyrażony
ilościowo zawsze, gdy jest to możliwe, wynikający z ogólnych celów zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy organizacji, i który należy zrealizować, aby osiągnąć
cele ogólne.

Ciągłe doskonalenie – powtarzające się działanie mające na celu zwiększenie zdolności
do spełnienia wymagań.

Działanie korygujące – działanie w celu wyeliminowania przyczyny wykrytej niezgodności
lub innej niepożądanej sytuacji.

Działanie zapobiegawcze - działanie w celu wyeliminowania przyczyny potencjalnej
niezgodności lub innej potencjalnej sytuacji niepożądanej.

Identyfikacja zagrożenia - proces rozpoznania tego, czy zagrożenie istnieje oraz
określenia jego charakterystyk.

Monitorowanie aktywne – bieżące działania mające na celu sprawdzenie, czy stosowane
środki ochronne i zapobiegawcze przed zagrożeniami i związanymi z nimi ryzykiem
zawodowym, jak również stosowane rozwiązania organizacyjne służące wdrożeniu
systemu zarządzania bhp, spełniają określone wymagania.

Monitorowanie reaktywne – sprawdzenie, czy nieprawidłowości w zakresie stosowanych
środków zapobiegawczych i ochronnych przed zagrożeniami i związanymi z nimi ryzykiem
zawodowym oraz niezgodności w systemie zarządzania bhp, które ujawniły się
wystąpieniem wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie
wypadkowych, są zidentyfikowane i są przedmiotem odpowiednich działań.

Niezgodność – niespełnienie wymagania.

Najwyższe kierownictwo – osoba lub grupa osób, które na najwyższym szczeblu kierują
organizacją i ją nadzorują.

Ocena ryzyka - proces analizowania ryzyka i wyznaczania dopuszczalności ryzyka.

Ocena ryzyka zawodowego - proces analizowania ryzyka zawodowego i wyznaczania
jego dopuszczalności.

Organizacja – grupa ludzi i infrastruktura, z przypisaniem odpowiedzialności, uprawnień i
powiązań.

Podwykonawca – osoba lub inna organizacja dostarczająca usługi danej organizacji, w jej
miejscach pracy zgodnie z uzgodnionymi wymaganiami, ustaleniami i warunkami.

15 / 51

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy – deklaracja organizacji dotycząca jej intencji i
zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności w zakresie bezpieczeństwa i
higieny pracy, określająca ramy do działania i ustalania celów organizacji dotyczących
zarządzania bhp.

Poważna awaria – zdarzenie, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, powstałe
w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu, w których występuje
jedna lub więcej niebezpiecznych substancji, prowadzące do natychmiastowego
powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi lub środowiska, lub powstania takiego
zagrożenia z opóźnieniem.

Ryzyko - kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego
zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem.

Ryzyko zawodowe - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia
u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych, w wyniku zagrożeń zawodowych
występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Stanowisko pracy – przestrzeń pracy, wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy,
w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - część ogólnego systemu
zarządzania organizacją, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie,
odpowiedzialności, zasady postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do
opracowania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki bezpieczeństwa i
higieny pracy.

Wymaganie – potrzeba lub oczekiwanie, które zostało ustalone, przyjęte zwyczajowo lub
jest obowiązkowe.

Zagrożenie - stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę.

Zagrożenie znaczące - zagrożenie mogące spowodować poważne i nieodwracalne
uszkodzenia zdrowia lub śmierć, występujące zwłaszcza przy wykonywaniu prac
szczególnie niebezpiecznych.

Zdarzenie potencjalnie wypadkowe –

niebezpieczne zdarzenie, związane

z wykonywaną pracą, podczas którego nie dochodzi do urazów lub pogorszenia stanu
zdrowia.

16 / 51

4. RYZYKO ZAWODOWE WEDŁUG NORMY PN-N-18002:2000 „SYSTEMY

ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM l HIGIENĄ PRACY. OGÓLNE WYTYCZNE
DO OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO”

Podstawowym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,

rzutującym w zdecydowany sposób na pozostałe jego składowe, jest znajomość
znaczących zagrożeń występujących na stanowiskach pracy oraz związanego z nimi
ryzyka zawodowego.

W myśl obowiązującego w Polsce prawa pracodawca jest obowiązany oceniać

i dokumentować ryzyko zawodowe występujące, przy określonych pracach oraz stosować
niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające to ryzyko.

W przepisach prawnych z tego zakresu ryzyko zawodowe zostało zdefiniowane

jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z
wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u
pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych
(występujących w środowisku pracy) lub sposobu wykonywania pracy. Identyczną
definicję przyjęły polskie normy serii PN-N-18000.

Najogólniej

rzecz

ujmując

ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia szkodliwych dla zdrowia następstw
zagrożeń związanych z wykonywaniem pracy (urazów lub zachorowań), z uwzględnie-
niem ich ciężkości. Ocena tego ryzyka stanowi podstawowy element każdego systemu
zarządzania bhp, a jej celem jest zapewnienie pracownikom skutecznej ochrony przed
skutkami występujących w pracy zagrożeń.

Z myślą dostarczenia polskim przedsiębiorstwom informacji niezbędnych do

właściwego zorganizowania i przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego Polski Komitet
Normalizacyjny

opublikował

normę

PN-N-18002:2000

„Systemy

zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”, która
została ustanowiona w 2000 roku.

Ocena ryzyka jest systematycznym badaniem wszystkich aspektów pracy, które jest

przeprowadzane w celu stwierdzenia, jakie zagrożenia w środowisku pracy mogą być
powodem urazu lub pogorszenia się stanu zdrowia pracownika i czy zagrożenia te można
wyeliminować, a jeżeli nie - jakie środki ochronne należy podjąć w celu ograniczenia
ryzyka związanego z tymi zagrożeniami. W badaniu tym można wyodrębnić dwa etapy
analizę ryzyka i wyznaczanie jego dopuszczalności, czyli podejmowanie decyzji o
możliwości przyjęcia ryzyka lub jego wyeliminowania czy ograniczenia.

Proces oceny ryzyka zawodowego jest procesem ciągłym, który daje podstawy do

poprawy warunków pracy. Powinien być przeprowadzany przed przekazaniem stanowiska
pracy do eksploatacji, a następnie w określonych odstępach czasu (np. raz do roku) oraz
zawsze po wprowadzeniu zmian (technologicznych, organizacyjnych, w wymaganiach
dotyczących stanowisk pracy, stosowanych środkach ochronnych) i po zdarzeniach
wypadkowych. Ważną rolę w przeprowadzeniu oceny ryzyka zawodowego odgrywa
współudział pracowników. Przeprowadzenie oceny i sporządzenie dokumentacji ryzyka
zawodowego może być wykonane przez pracowników przedsiębiorstwa bądź przez

17 / 51

specjalistów z poza przedsiębiorstwa. Jeżeli w przedsiębiorstwie utworzona została służba
bhp, to do zakresu jej działania należy udział w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego,
które wiąże się z wykonywaną pracą. Zespół oceniający powinien się składać z osób
znających zasady oceny ryzyka zawodowego oraz posiadających wiedzę w zakresie
identyfikowania zagrożeń i oceny ich skutków. W skład zespołów do oceny ryzyka mogą
wchodzić: pracownicy służb bhp, lekarz przemysłowy, specjalista p. poż., służby
ratownictwa chemicznego, pracownicy kadry kierowniczej, społeczni inspektorzy pracy,
doświadczeni pracownicy.

4.1 Ocena ryzyka zawodowego - definicje

Ryzyko zawodowe - prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń
związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia
u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych
występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy (PN-N-18001).

Ryzyko - kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego
zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem (PN-N-
18001).

Ocena ryzyka - proces analizowania i wyznaczania dopuszczalności ryzyka (PN-N-
18001).

4.2 Podstawowe cele oceny ryzyka zawodowego

Ocena

ryzyka

zawodowego

jest

jednym

obowiązków

pracodawcy.

Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu:
• sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały

zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe,

• wykazanie, zarówno pracownikom i/lub ich przedstawicielom, jak i organom nadzoru i

kontroli, że przeprowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki
ochronne,

• dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowisk pracy, materiałów

i substancji chemicznych oraz organizacji pracy,

• ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania

ryzyka zawodowego,

• zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ocena ryzyka zawodowego odgrywa istotną rolę w procesie monitorowania,

dostarczając

informacji

niezbędnych

planowania

działań

korygujących

i zapobiegawczych w stosunku do niezgodności zidentyfikowanych w tym procesie

Przebieg oceny ryzyka zawodowego według polskiej normy PN-N-18002 można

przedstawić następująco:

18 / 51

4.3 Informacje potrzebne do oceny ryzyka

Do oceny ryzyka zawodowego są wykorzystywane informacje dotyczące:

• lokalizacji stanowiska pracy i/lub realizowanych na nim zadań,
• osób pracujących na stanowisku,
• stosowanych środków pracy, materiałów i wykonywanych operacji technologicznych,
• wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywania,
• zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane i ich źródeł,
• możliwych skutków występujących zagrożeń,
• stosowanych środków ochronnych,
• wypadków i chorób zawodowych, występujących na stanowiskach pracy,
• wymagań przepisów prawnych i norm, odnoszących się do analizowanego

stanowiska.

4.4 Źródła informacji

Najczęściej wykorzystywanymi podczas procesu oceny ryzyka zawodowego źródłami

informacji są:

•

dane techniczne o stosowanych na stanowiskach maszynach i urządzeniach,

• procedury technologiczne i instrukcje robocze,
• wyniki pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych na stanowisku,

19 / 51

• dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
• karty charakterystyk substancji chemicznych,
• przepisy prawne i normy techniczne.

4.5 Oszacowanie ryzyka zawodowego

Według zaleceń polskiej normy PN-N-18002:2000 „Systemy zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy. Wytyczne do oceny ryzyka zawodowego” szacowanie
ryzyka zawodowego może odbywać się w skali trój- lub pięciostopniowej.

Oszacowanie ryzyka w skali trójstopniowej

Oszacowanie ryzyka w skali pięciostopniowej

Komentarz normy do przyjętej skali ryzyka

Następstwa o małej szkodliwości - urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych
dolegliwości (np. niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego
zatrucia, bóle głowy, itp.).
Następstwa o średniej szkodliwości - urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości (np. zranienia, oparzenia II stopnia na
niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, proste złamania, zespoły przeciążeniowe
układu mięśniowo-szkieletowego itp.).

20 / 51

Następstwa o dużej szkodliwości - urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe
dolegliwości i/lub śmierć (np. oparzenia III z uszkodzeniem ścięgien, oparzenia II i III
stopnia dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania, choroby
nowotworowe, toksyczne urządzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego
w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, choroba wibracyjna, astma, zaćma, itp.
Następstwa mało prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić
podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.

Następstwa prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż
kilkakrotnie podczas aktywności zawodowej pracownika.
Następstwa wysoce prawdopodobne - następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić
wielokrotnie podczas aktywności zawodowej pracownika.

4.6 Wyznaczanie dopuszczalności ryzyka zawodowego

Na podstawie wytycznych ww. normy po oszacowaniu ryzyka zawodowego należy

stwierdzić, czy ryzyko w danych warunkach jest dopuszczalne czy też nie. W zależności
od przyjętej skali szacowania ryzyka jego dopuszczalność określa się w następujący
sposób:

Przy oszacowaniu ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej dopuszczalność

wyrazić można następująco:

natomiast przy oszacowaniu ryzyka w skali pięciostopniowej następująco:

21 / 51

W sytuacji, kiedy dysponuje się wartościami wielkości charakteryzujących dane

stanowisko pracy (a w zasadzie narażenie na tym stanowisku) można dokonać
szacowania ryzyka zawodowego i określania jego dopuszczalności w następujący sposób:

Jeżeli ryzyko zawodowe ocenione jako niedopuszczalne jest związane z pracą

już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast.
Planowana w przyszłości praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia
ryzyka do poziomu, co najmniej dopuszczalnego. Ryzyko większe od poziomu
dopuszczalnego w żadnym razie nie może być zaakceptowane i świadczy na
ogół o niezgodności warunków bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji z
obowiązującymi przepisami prawnymi. Jego przeciwieństwem jest ryzyko, które
można uznać za pomijalnie małe. Pomiędzy tymi dwoma poziomami znajduje się
duża strefa, w której ryzyko akceptuje się, jeżeli koszt dalszego jego zmniejszenia będzie
nieproporcjonalnie duży w stosunku do uzyskanych korzyści.

Spośród wielu metod oceny ryzyka zawodowego przykładowo można wymienić

prostą metodę oceny ryzyka („Five steps to risk assessment"), którą można wyrazić
wzorem:

22 / 51

R = P x F x S x I

gdzie: poszczególne elementy mają następujące nazwy i można je wyznaczyć
w przedstawiony niżej sposób:

Poziomy ryzyka (R)
Pomijalne

0 ÷ 5

Niskie, ale istotne -

5 ÷ 50

Wysokie

50 ÷ 500

Nie do przyjęcia

> 500

4.7 Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego

Wśród dokumentów potwierdzających fakt przeprowadzenia tego procesu

najistotniejszym jest „Karta oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy”, której
przykładowy wygląd przedstawia niniejszy rysunek:

23 / 51

5. WYMAGANIA DOTYCZĄCE SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM I

HIGIENĄ PRACY WEDŁUG NORMY PN-N-18001:2004

5.1 Wymagania ogólne (punkt 4.1 normy)

Chcąc uzyskać certyfikat systemu organizacja powinna ustanowić i utrzymywać

system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, dla którego wymagania określają
kolejne punkty normy PN-N-18001.

5.2 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa oraz polityka bezpieczeństwa

i higieny pracy (pkt. 4.2)

5.2.1 Zaangażowanie najwyższego kierownictwa (pkt. 4.2.1)

wdrożenie

funkcjonowanie

organizacji

systemu

zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy zasadniczy wpływ ma zaangażowanie najwyższego

24 / 51

kierownictwa, które decyduje nie tylko o kształcie struktur formalnych, lecz także ma
największy wpływ na kreowanie postaw i zachowań pracowników w stosunku do
zagadnień bhp.

Najwyższe kierownictwo powinno wykazać silne i widoczne przywództwo

i zaangażowanie w działaniach na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy. Działania te
dotyczyć powinny co najmniej:

udostępniania zasobów i środków niezbędnych do zaprojektowania, wdrożenia,
funkcjonowania i późniejszego doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i
higieną pracy,

ustalanie i aktualizowanie polityki i celów bezpieczeństwa i higieny pracy,

przeprowadzanie przeglądów systemu zarządzania bhp.

Czynne i zauważalne zaangażowanie kierownictwa w działania związane

z wdrażaniem, funkcjonowaniem i doskonaleniem systemu zarządzania bhp pracy jest
niezbędne, aby możliwe było spełnienie zobowiązania przewodzenia działaniom
w zakresie bhp.

Pracownicy muszą wiedzieć i czuć, że problemy związane z bezpieczeństwem

ich pracy są dla kierownictwa tak samo ważne jak i problemy produkcyjne.
W przeciwnym razie może powstać przekonanie, że mimo formalnej deklaracji
kierownictwo przywiązuje wagę wyłącznie do spraw produkcji i opublikowanie zasad
polityki nie będzie miało większego wpływu na postawy pracowników w stosunku
do zagadnień bhp. Podobny skutek może również wywołać np. widoczne
niestosowanie się przedstawicieli kierownictwa do zasad bhp.

5.2.2 Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy (pkt. 4.2.2)

Polityka bezpieczeństwa i higieny pracy organizacji wdrażającej system zarządzania

bhp powinna wyrażać zobowiązanie do:
• zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym oraz zdarzeniom

potencjalnie wypadkowym,

• dążenia do stałej poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy,
• spełniania wymagań przepisów i innych,
• ciągłego doskonalenia działań,
• zapewnienia odpowiednich zasobów i środków do wdrożenia polityki,
• podnoszenia kwalifikacji, uwzględniania roli oraz angażowania pracowników do

działań na rzecz bhp.

Przystępując do wdrażania systemu zarządzania bhp, najwyższe kierownictwo

wyraża swoje zaangażowanie w problemy bezpieczeństwa i higieny pracy przez
opracowanie i opublikowanie treści polityki bhp. Polityka ta stanowi deklarację, w której
są określone długoterminowe przedsięwzięcia strategiczne w obszarze bhp i podstawowe

25 / 51

zasady ich realizacji. Opublikowanie polityki jest sygnałem, że zagadnienia bhp zostały
uznane za wartość istotną dla przedsiębiorstwa i nie jest jednorazowym tylko aktem, a czymś
co na trwale wpisuje się w strategię organizacji.

Przykładowe elementy, jakie może zawierać polityka bezpieczeństwa pracy

przedstawiono poniżej:

Bezpieczne i ergonomiczne warunki pracy dla każdego pracownika naszej firmy są

jednym z najważniejszych celów zarządu. Zgodnie z tymi założeniami kierownictwo firmy
stawia system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy spełniających wymagania
normy PN-N 18001:2004 „ System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.
Wymagania”. W związku z tym:

• zapewniamy zgodność działań z wymaganiami prawnymi, normami i innymi

wymaganiami dotyczącymi bezpieczeństwa pracy,

• wykorzystujemy postęp techniczny, rozwiązania organizacyjne pracy, posiadaną

wiedzę i zdobyte doświadczenie przy wprowadzaniu nowych technologii poprawiając
bezpieczeństwo i komfort pracy poprzez zidentyfikowanie wszelkich zagrożeń
środowiska pracy, dążymy do zmniejszenia liczby wypadków przy pracy i chorób
zawodowych oraz ograniczenia ryzyka zawodowego oraz zdarzeń potencjalnie
wypadkowych,

• integrujemy systemowe zarządzanie organizacją poprzez zarządzanie procesami,

ciągle doskonaląc system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,

• ciągle doskonalimy działania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,
• zapewniamy odpowiednie zasoby i środki,
• podnosimy kwalifikacje pracowników oraz uwzględniamy ich zaangażowanie do

działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zgodnie z zadeklarowaną polityką, cała załoga organizacji zobowiązana jest do

przestrzegania i doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,
którego głównym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa na stanowiskach pracy.

Tradycyjnymi formami przekazywania informacji o polityce bezpieczeństwa i higieny

pracy jest publikowanie deklaracji polityki w formie rozwieszanych w widocznych miejscach
plakatów lub rozdawanie pracownikom jej założeń w formie ulotek. Pamiętać jednak należy
o tym, że zrozumienie polityki dla konkretnego pracownika oznacza przede wszystkim
świadomość własnej roli w systemie i zadań związanych z jego funkcjonowaniem.

W normie PN-N-18001 sformułowano wymaganie, aby w organizacji wdrażającej

system zarządzania bhp wprowadzono odpowiednie metody motywowania pracowników
do angażowania się na rzecz działań związanych z bhp.

Dużą rolę odgrywa również uświadamianie pracownikom korzyści, które mogą

wynikać z eliminacji zagrożeń i ograniczania ryzyka, a także możliwych skutków
niestosowania się do obowiązujących zasad bezpiecznego wykonywania pracy.

26 / 51

Wymagania dotyczące motywacji określone w normie PN-N-18001 odnoszą się

jednak przede wszystkim do systemu kar i nagród, który jest wprowadzany w związku
z wdrażaniem systemu zarządzania bhp i którego skuteczność zależy przede
wszystkim od jego dostosowania do struktury potrzeb pracowników.

Wszystkie działania związane z motywowaniem pracowników do angażowania

się w działania związane z bhp służą kształtowaniu w przedsiębiorstwie kultury
bezpieczeństwa, decydującej o skuteczności wdrażanego systemu zarządzania.

5.2.3 Współudział pracowników (pkt. 4.2.3)

Najczęściej opracowanie projektu deklaracji polityki bezpieczeństwa i higieny

pracy powierza się zespołowi wdrażającemu system zarządzania bhp. Aby polityka była
zrozumiana i zaakceptowana przez pracowników, trzeba opracowywać ją
w porozumieniu z pracownikami lub ich przedstawicielami, którzy mogą być
współtwórcami jej treści lub też mogą opiniować opracowany projekt polityki.
Zatwierdzona przez najwyższe kierownictwo przedsiębiorstwa polityka zostaje
podpisana przez najwyższego hierarchią członka kierownictwa.

W wielu przedsiębiorstwach, nawet w tych posiadających wdrożony system

zarządzania bhp, planowanie jest ograniczone do sporządzenia tradycyjnie
przygotowywanych rocznych planów poprawy warunków pracy. W planach tych są
uwzględniane przede wszystkim takie działania techniczne, jak np. wprowadzenie
środków ochrony zbiorowej czy też wprowadzenie zmian do stosowanych procesów
technologicznych. Takie podejście rzadko prowadzi do osiągnięcia widocznych
postępów w zakresie spraw związanych z bhp w wyniku wdrożenia systemu. Pamiętać
należy, że na skuteczną realizację polityki bhp wpływa zarówno trafność ustalanych
w procesie planowania celów, jak i sposób ich ustalania.

Wprawdzie nie ma jednoznacznych wymagań, co do sposobu podejścia do

planowania działań w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, jednak
zaleca się, aby cele dotyczące bhp były określane przez kierownictwo odpowiednich
szczebli przy współudziale osób zaangażowanych w działania związane z ich osiąganiem
oraz w konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami.

5.3 Planowanie (pkt. 4.3)

5.3.1 Wymagania ogólne (pkt. 4.3.1)

W ramach spełnienia wymagań tego punktu normy organizacja powinna:

określić i udokumentować plany działań ukierunkowanych na osiąganie celów
ogólnych i szczegółowych dotyczących bhp,

przy planowaniu działań powinny być wykorzystane wyniki przeglądu wstępnego,
jeżeli został przeprowadzony (wytyczne dotyczące przeglądu zawarte są w normie
PN-N-18004),

27 / 51

wyniki identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego należy uwzględnić
w procesie planowania przy ustalaniu celów ogólnych i szczegółowych.

Planowanie jest ważnym elementem systemu zarządzania bezpieczeństwem

i higieną pracy, nieodłącznie związanym z realizacją ustalonej polityki bhp. Obejmuje
ono wytyczanie celów i określanie prowadzących do ich osiągnięcia działań oraz
sposobu realizacji tych działań, a także potrzebnych zasobów.

Związane z realizacją polityki cele długoterminowe powinny być ustalane przez

kierownictwo wyższych szczebli zarządzania, którego członkowie są na ogół
jednocześnie odpowiedzialni za ich osiągnięcie. Cele te są w polskiej normie PN-N-
18001 nazywane celami ogólnymi. Określając plany związane z osiąganiem tych
celów, należy ustalić cele średnioterminowe i krótkoterminowe (nazywane celami
szczegółowymi), których osiągnięcie - jak należy oczekiwać na podstawie analizy
istniejących warunków - powinno doprowadzić w rezultacie do osiągnięcia celu
ogólnego. Odpowiedzialność za osiągnięcie celów szczegółowych spoczywa
przeważnie na kierownictwie niższych szczebli.

5.3.2 Wymagania prawne i inne (pkt. 4.3.2)

Wymagania w tym miejscu normy sprowadzają się do tego, aby:

• organizacja ustanowiła i utrzymywała procedurę identyfikacji i dostępu do aktualnych

wymagań prawnych i innych dotyczących bhp,

• sama procedura powinna określać sposób wprowadzania postanowień dokumentów

w organizacji.

System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy jest określany często jako

narzędzie, które powinno umożliwić pracodawcy skuteczną realizację wymagań
obowiązującego prawa. Zobowiązanie do przestrzegania tych wymagań powinno być
sformułowane w polityce bhp, a w celu jego realizacji konieczne jest przede wszystkim
zapewnienie, że są znane przedsiębiorstwu obowiązujące go wymagania prawne.

Znajomość tych wymagań powinna być przedmiotem analizy już na etapie

przeglądu wstępnego. Aby znajomość ta mogła być oceniona konieczne jest przede
wszystkim zidentyfikowanie wymagań. Pomocne przy identyfikacji tych wymagań mogą
być bazy danych o wymaganiach prawnych, np. LEX, czy Internetowy system
informacji prawnej Sejmu RP.

Na rynku oferowanych jest również wiele specjalistycznych, komercyjnych baz

danych o wymaganiach prawnych, których twórcy zapewniają ich aktualizację.
Identyfikacja obowiązujących przedsiębiorstwo wymagań nie jest bowiem zadaniem
jednorazowym - konieczne jest ciągłe śledzenie zmian tych wymagań.

Ważne jest, aby identyfikacji określonego wymagania towarzyszyła analiza stanu jego

realizacji w przedsiębiorstwie. Jeżeli wymaganie to nie jest w pełni realizowane, konieczne
jest podjęcie działań umożliwiających jego realizację. Ze zmianą wymagań prawnych

28 / 51

może się wiązać potrzeba wdrożenia w przedsiębiorstwie nowych, dotychczas nie
wykonywanych działań.

Projektując w przedsiębiorstwie system zarządzania bhp należy określić oraz

opisać w odpowiedniej procedurze sposób identyfikowania i wprowadzania
obowiązujących wymagań prawnych, a także innych, odnoszących się do bhp. Ustalić
przy tym należy:
•

jakie źródła będą wykorzystywane do pozyskiwania informacji o obowiązujących
przepisach prawnych i innych oraz ich zmianach,

•

kto (osoba, komórka organizacyjna) będzie odpowiedzialny za przeglądanie
dostępnych w tych źródłach informacji i kto będzie dokonywał ich analizy,

•

kto będzie opracowywał, a kto zatwierdzał propozycje działań, zmierzających do
dostosowania się do nowego, dotychczas nie wprowadzonego wymagania,

•

kto i w jakiej formie będzie przekazywał pracownikom informacje dotyczące
obowiązujących wymagań prawnych,

•

w jaki sposób pracownikom będzie zapewniony dostęp do informacji
o obowiązujących wymaganiach.

5.3.3 Cele ogólne i szczegółowe (pkt. 4.3.3)

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać cele ogólne i szczegółowe dotyczące

bezpieczeństwa i higieny pracy. Cele te powinny być spójne z polityką bezpieczeństwa i
higieny pracy, a zwłaszcza zobowiązaniami do zapobiegania wypadkom przy pracy i
chorobom zawodowym oraz zobowiązaniami do ciągłego doskonalenia systemu
zarządzania bhp.

Działania w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy należy

rozpocząć od ustalenia celów. Ustalając cele, należy pamiętać o konieczności
przypisania wskaźników, które umożliwiają ocenę stopnia ich osiągnięcia. Równocześnie
powinny być one:
•

realistyczne, czyli możliwe do osiągnięcia w określonych warunkach (ekonomicznych,
społecznych, politycznych i technicznych),

•

zrozumiałe, czyli sformułowane w prosty sposób (bez względu na sposób sformułowania
celów należy się upewnić czy są one zrozumiałe dla wszystkich osób, które
uczestniczą w ich osiągnięciu),

•

akceptowane przez pracowników,

•

motywujące, co oznacza, że ich osiągnięcie nie może być ani za łatwe, ani też tak
trudne, że uniemożliwia ich osiągnięcie osobom za to odpowiedzialnym.

Przed określeniem celów BHP należy przeanalizować przede wszystkim:

•

statystykę wypadków i chorób zawodowych w przedsiębiorstwie

•

wyniki identyfikacji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego

•

wyniki monitorowania stanu BHP oraz auditów systemu zarządzania bhp
przeprowadzanych w przedsiębiorstwie

29 / 51

•

wymagania zawarte w przepisach prawnych i inne wymagania w zakresie bhp,
obowiązujące w przedsiębiorstwie.

Ustalone cele muszą być osiągalne, co oznacza możliwość ich osiągnięcia przy

danym poziomie wiedzy i w danych warunkach technicznych, a także dostępne, czyli
możliwe do osiągnięcia z wykorzystaniem zasobów, będących w dyspozycji
przedsiębiorstwa.

Po określeniu celów ogólnych należy - uwzględniając dostępne informacje i zasoby -

ustalić cele szczegółowe, wytyczające działania, prowadzące do ich osiągnięcia. Ustalanie
celów szczegółowych może być zadaniem kierownictwa średniego szczebla, które
angażować powinno w to działanie również pracowników. W ten sposób osiągnąć można
nie tylko większe zaangażowanie pracowników w realizację planów osiągania celów, lecz
także zwiększyć ich zainteresowanie problemami bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie
i wykazać, że wdrażanie systemu zarządzania BHP służy ich interesom. Dobrym
rozwiązaniem jest przedyskutowanie proponowanych celów szczegółowych na zebraniach.
Warunkiem podstawowym skuteczności takiego rozwiązania jest wzajemne zaufanie
pracowników i kadry kierowniczej, a jego zastosowanie może służyć umacnianiu tego
zaufania.

Typowym celem ogólnym przyjmowanym w wielu przedsiębiorstwach, wdrażających

systemy zarządzania bhp, jest zmniejszenie liczby wypadków przy pracy lub zmniejszenie
liczby osób pracujących w warunkach zagrożenia, czyli większego niż dopuszczalne
narażenia na oddziaływanie czynników szkodliwych (należy przy formułowaniu celu
określić, o ile te liczby powinny się zmniejszyć).

5.3.4 Planowanie działań (pkt. 4.3.4)

Organizacja powinna opracować i realizować plany osiągania celów ogólnych

i szczegółowych dotyczących bhp.

=> Plany osiągania celów powinny obejmować:

• wyznaczenie służb i osób odpowiedzialnych za osiągnięcie celów,
• określenie niezbędnych środków,
• wyznaczenie terminów;

=> Organizacja powinna okresowo przeglądać i korygować plany

• okresowo,
• w przypadku wprowadzania zmian.

W planach wskazuje się osoby odpowiedzialne za osiągnięcie ustalonych celów oraz

terminy ich osiągnięcia, a także potrzebne do osiągnięcia celów zasoby. Ważne jest,
aby potrzebne do realizacji planu zasoby (w tym nie tylko zasoby finansowe, lecz także
wiedza pracowników i ich umiejętności specjalistyczne) były dostępne. Jest to
podstawowy warunek, aby plan mógł być realizowany.

Zgodnie z wymaganiami zawartymi w normie PN-N-18001 plany w systemie

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny być udokumentowane. Formę ich

30 / 51

udokumentowania każde przedsiębiorstwo może dostosować do swoich potrzeb
i przyjętych wcześniej zasad. Plany działań w zakresie BHP są na ogół sporządzane
w przedsiębiorstwach jako plany roczne i dokumentowane razem z planami działań w innych
obszarach.

Realizacja każdego planu powinna być monitorowana. W zależności od wyników

monitorowania może się okazać konieczne skorygowanie planu.

Dobry plan umożliwia osiągnięcie wytyczonych celów po realizacji wszystkich

zaplanowanych działań. Jeżeli cel nie jest osiągany, ponieważ nie wszystkie zaplanowane
działania zostały przeprowadzone, to należy zapewnić ich realizację. Jeżeli mimo
realizacji wszystkich zaplanowanych działań cel nie został osiągnięty, to należy
skorygować plan.

Plan jest nieodpowiedni wówczas, gdy cel został osiągnięty mimo

niezrealizowania zaplanowanych działań. Należy wówczas sprawdzić, co faktycznie
doprowadziło do osiągnięcia celu i wykorzystać wnioski w przyszłym planowaniu
działań.

5.4 Wdrażanie i funkcjonowanie (pkt. 4.4)

5.4.1 Struktura, odpowiedzialność i uprawnienia (pkt. 4.4.1)

Zgodność z tym punktem normy organizacja wdrażająca system zarządzania bhp

uzyska, jeśli:
=> najwyższe kierownictwo wyznaczy swojego przedstawiciela, który będzie miał

określone w sposób jednoznaczny zadania, zakres odpowiedzialności i uprawnień;

=> zostaną

określone,

udokumentowane

zakomunikowane

zadania,

odpowiedzialności, uprawnienia i wzajemne zależności:
- personelu zarządzającego, wykonującego i weryfikującego prace mające wpływ

na BHP,

- pracowników na stanowiskach robotniczych, pracowników nadzoru, dostawców,

podwykonawców i osób odwiedzających organizację,

personelu wyznaczonego do postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Każdemu istniejącemu w tej strukturze stanowisku pracy muszą być przypisane

określone zadania oraz zakres odpowiedzialności i uprawnień. Zgodnie z zapisami
kodeksu pracy, do osób kierujących pracownikami należy:
•

organizowanie pracy w sposób zapewniający jej bezpieczne wykonywanie,

•

dbałość o właściwy stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także
o sprawność

środków

ochrony

zbiorowej

ich

stosowanie

zgodnie

z przeznaczeniem,

• dbałość o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich właściwe

stosowanie,

•

egzekwowanie przestrzegania przez pracowników zasad bhp.

31 / 51

Biorąc pod uwagę zapisy kodeksu pracy, kierownicy komórek organizacyjnych

odpowiedzialni są za:
• zapewnienie, że wszyscy pracownicy mają odpowiednie kompetencje i zostali

przeszkoleni w zakresie bhp,

•

zapewnienie, że stosowane w przedsiębiorstwach instalacje, maszyny i inne
urządzenia są sprawne, odpowiadają wymaganiom bhp oraz są stosowane
zgodnie z instrukcjami obsługi,

• zapewnienie, że została przeprowadzona i udokumentowana ocena ryzyka

zawodowego, a wszyscy pracownicy zostali poinformowani o ryzyku związanym
z wykonywaną pracą i stosowanymi w celu jego ograniczenia środkami ochrony,

• przeprowadzanie okresowych przeglądów stanu bhp,
• określanie celów bhp związanych z poprawą warunków pracy oraz planów

związanych z ich osiągnięciem,

•

zapewnienie realizacji działań korygujących i zapobiegawczych, których
przeprowadzenie jest potrzebne w celu usunięcia występujących niezgodności,

•

zapewnienie, że zostały ustalone oraz są znane pracownikom procedury
reagowania na wypadki przy pracy i awarie, a także wyznaczono i odpowiednio
przeszkolono osoby do udzielania pierwszej pomocy,

• dopilnowanie, aby stan pomieszczeń socjalnych i odzieży roboczej był

zadowalający,

• zapewnienie właściwego doboru i stosowania środków ochrony indywidualnej,
•

zapewnienie odpowiedniego oznakowania stref niebezpiecznych w miejscu pracy,

•

zachęcanie wszystkich pracowników do udziału w działaniach dotyczących bhp.

Określając zakresy odpowiedzialności pracowników, należy uwzględnić, że zgodnie

z wymaganiami zawartymi w przepisach prawnych, powinni oni:
•

znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu, instruktażu, a także
poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,

•

wykonywać pracę w sposób zgodny z zasadami bhp,

•

stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,

•

dbać o należyty stan maszyn i innych urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz
o porządek w miejscu pracy stosować środki ochrony indywidualnej zgodnie
z przeznaczeniem,

• współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków

dotyczących bhp.

Pracodawca powinien zapewnić takie warunki pracy, które umożliwiają wszystkim

osobom wywiązanie się z nałożonych na nie obowiązków.

Konieczność

jednoznacznego

określenia

odpowiedzialności

wszystkich

pracujących za bhp w przedsiębiorstwie podkreślono w wymaganiach zamieszczonych w
normie PN-N-18001, zgodnie z którymi celem zapewnienia właściwego funkcjonowania
systemu zarządzania bhp niezbędne jest:

32 / 51

•

określenie, przypisanie i udokumentowanie zakresu odpowiedzialności i uprawnień
dotyczących bhp oraz zakomunikowanie o tym,

•

określenie i zakomunikowanie odpowiednim osobom we właściwym czasie
wszystkich zmian w przypisanej im odpowiedzialności i kompetencjach,

•

określenie zakresu odpowiedzialności w sytuacjach awaryjnych.

Zgodnie z wymaganiami zawartymi w normie PN-N-8001, odpowiedzialność za bhp

musi być również określona dla dostawców i podwykonawców. W specyfikacjach
dotyczących zakupów i umów leasingowych, a także podczas oceny i wyboru
podwykonawców konieczne jest uwzględnienie wymagań odnoszących się do bhp.
Także osoby odwiedzające przedsiębiorstwo powinny otrzymać jednoznaczne wytyczne
dotyczące konieczności stosowania się do zasad bezpieczeństwa, obowiązujących na
terenie przedsiębiorstwa.

5.4.2 Zapewnienie zasobów (pkt. 4.4.2)

Wymóg normy jest jednoznaczny najwyższe kierownictwo organizacji wdrażającej

system zarządzania bhp powinno zapewnić zasoby, aby ten system wdrożyć, aby mógł on
funkcjonować oraz aby sprawować nad nim nadzór.

Zasoby te (środki) obejmują: zasoby finansowe, środki rzeczowe, sprzęt techniczny,

technologię, zasoby ludzkie oraz wiedzę i umiejętności specjalistyczne.

Zapewnienie zasobów jest bardzo istotne a zwłaszcza zasobów ludzkich, gdyż

łatwiej wdraża się system w organizacji, w której problemy bezpieczeństwa i higieny pracy
są poważnie traktowane. Wyższa świadomość pracowników w firmach, gdzie bardziej
docenia się sprawy bhp pomaga w procesach identyfikacji i oceny ryzyka zawodowego,
stworzenia i wdrożenia dokumentacji do sterowania operacyjnego, wdrożenia systemu
monitorowania odpowiednich procesów technologicznych, opracowania odpowiednich
procedur postępowania na wypadek awarii, a także innych elementów systemu.

Istotnym jest również zagwarantowanie środków finansowych niezbędnych do

realizacji celów ogólnych i szczegółowych.

5.4.3 Szkolenie, świadomość, kompetencje i motywacja (pkt. 4.4.3)

Z myślą spełnienia wymienionych w tytule elementów systemu zarządzania bhp

organizacja powinna:
=> ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury określania potrzeb

i sposobów realizacji szkoleń w zakresie bhp,

=> programy szkoleniowe dostosować do potrzeb grup pracowników,
=> ustanowić i utrzymywać procedury, w celu uświadomienia wszystkim pracownikom

organizacji:
-

rodzajów zagrożeń występujących w organizacji oraz związanego z nimi ryzyka
zawodowego,

korzyści dla pracowników i organizacji wynikających z eliminacji zagrożeń
i ograniczania ryzyka zawodowego,

33 / 51

ich zadań i odpowiedzialności w osiąganiu zgodności działania z polityką bhp
oraz procedurami i wymaganiami systemu,

obowiązków w sytuacji wypadku przy pracy lub poważnych awarii,

potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur / instrukcji;

=> zapewnić, aby pracownicy wykonujący zadania związane z zagrożeniem posiadali

właściwe i udokumentowane kompetencje;

=> stosować zasady motywowania pracowników na rzecz poprawy bezpieczeństwa

i higieny pracy.

Zgodnie z wymaganiami zawartymi w przepisach prawnych nie wolno dopuścić

pracownika do pracy, do której wykonywania nie ma on wymaganych kwalifikacji lub
potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy. Również w normie PN-N-18001:2004 jest zapis
dotyczący zapewnienia, że wszyscy pracownicy mają odpowiednie do potrzeb,
udokumentowane kompetencje (rozumiane jako wiedza i umiejętności).

W większości przedsiębiorstw wymagania dotyczące kompetencji pracowników są

przestrzegane, a dokumenty potwierdzające fakt ich posiadania są przechowywane
(przeważnie w dziale kadr). Dodatkową, potrzebną do bezpiecznego wykonywania
pracy wiedzę i umiejętności pracownicy mogą (czy powinni) zdobyć na szkoleniach.

Zapewnienie pracownikom odpowiedniego szkolenia w zakresie bhp należy do

podstawowych obowiązków pracodawcy. Na przykład konieczne jest przeszkolenie
pracownika w zakresie bhp przed dopuszczeniem go do pracy (szkolenie wstępne,
obejmujące instruktaż wstępny, instruktaż stanowiskowy oraz szkolenie wstępne
podstawowe) oraz zapewnienie mu szkoleń okresowych. Szkolenia te odbywają się w
czasie pracy i na koszt pracodawcy. Pracownik powinien być również przeszkolony
zawsze po: przeniesieniu na inne stanowisko pracy, zmianie pracy, wprowadzeniu
zmian w wyposażeniu stanowiska pracy oraz zmian technologicznych i organizacyjnych
w pracy.

Wdrażając system zarządzania bhp, należy sprawdzić czy wszystkie wymagane

prawem szkolenia są odpowiednio realizowane i zadbać, aby w szczegółowych
programach obowiązkowych szkoleń z zakresu BHP znalazły się zagadnienia
bezpośrednio związane z wdrażaniem systemu. Przeważnie konieczne jest - w
związku z wdrażaniem systemu - zorganizowanie i przeprowadzenie szkoleń nie
wymaganych w przepisach prawnych, na których będą wyjaśniane zasady np.:
funkcjonowania systemu zarządzania BHP, oceny ryzyka zawodowego na
stanowiskach pracy, opracowywania procedur systemu zarządzania oraz
auditowania systemu.

Przygotowanie i realizacja szkoleń, które muszą być przeprowadzone zgodnie

z zapisem w kodeksie pracy, a także innych szkoleń dotyczących BHP powinny
w systemie zarządzania bhp przebiegać zgodnie z ustalonymi procedurami.
W procedurach tych należy, w szczególności, określić sposoby:

• identyfikowania potrzeb szkoleniowych
• doboru realizatorów szkolenia

34 / 51

• oceny zrozumienia i przyswojenia treści szkolenia przez uczestników
• udokumentowania programów i wyników szkolenia
• oceny programów i realizatorów szkoleń.

W przedsiębiorstwach, które wdrożyły system zarządzania jakością lub system

zarządzania środowiskowego, istnieją już procedury szkolenia, które na ogół mogą
być również stosowane w systemie zarządzania bhp.

Wyniki szkolenia należy sprawdzić, oceniając stopień przyswojenia przekazywanych

informacji przez pracowników. Typową formą sprawdzenia, przewidywaną również w
przepisach, są egzaminy. Aby sprawdzić, w jakim stopniu szkolenie przyczyniło się do
poszerzenia wiedzy pracowników oraz rozwoju ich umiejętności i wywarło wpływ na ich
zachowania i świadomość, można również obserwować przebieg pracy po szkoleniu, co
świadczy najlepiej o jego skuteczności.

W celu zapewnienia bezpieczeństwa w miejscu pracy należy również pamiętać o

kompetencjach i szkoleniu pracowników podwykonawców. Każdy podwykonawca
powinien wykazać, że zatrudniani przez niego pracownicy mają odpowiednie
kompetencje i zostali przeszkoleni w zakresie bhp. W razie potrzeby, w celu
podniesienia świadomości zagrożeń na stanowiskach pracy, pracownikom tym należy
zapewnić odpowiednie szkolenie.

5.4.4 Komunikowanie się (pkt. 4.4.4)

W tym punkcie normy na plan pierwszy wysuwa się dostarczanie odpowiednich

informacji pracownikom i innym zainteresowanym stronom służących do motywowania
pracowników i zachęcania innych do rozumienia i akceptacji wysiłków firmy zmierzających
do minimalizacji zagrożeń i ryzyka. Aby osiągną taki stan rzeczy:
=> organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury dotyczące:

• wewnętrznego komunikowania się,
• otrzymywania i przekazywania informacji dotyczących BHP, ich dokumentowania

i reagowania na informacje od zewnętrznych stron zainteresowanych,

• przekazywania informacji o zagrożeniach i wynikających z nich wymaganiach

BHP podwykonawcom, klientom i innym osobom narażonym na zagrożenia;

=> w procesie komunikowania należy uwzględnić:

• zaangażowanie pracowników i konsultowanie z nimi działań na rzecz bhp,
• specjalistyczne doradztwo.

Komunikowanie się jest procesem przekazywania informacji. Dobry przepływ

informacji stanowi jeden z podstawowych warunków prawidłowego funkcjonowania
każdego systemu zarządzania.

Zasady komunikowania się wprowadzone w systemie zarządzania

bezpieczeństwem i higieną pracy powinny umożliwiać:

•

pozyskiwanie potrzebnych informacji z zewnątrz,

35 / 51

•

przekazywanie informacji o problemach bhp wewnątrz przedsiębiorstwa i dostarczanie
ich do tych miejsc, gdzie mogą być wykorzystane,

•

przekazywanie odpowiednich informacji na zewnątrz przedsiębiorstwa.

Podstawowymi odbiorcami informacji na zewnątrz przedsiębiorstwa, dotyczących bhp,

są: podwykonawcy, klienci, osoby odwiedzające przedsiębiorstwo, a także instytucje
nadzorujące i kontrolne.

Podwykonawcom, klientom i osobom odwiedzającym przedsiębiorstwo należy

w szczególności przekazać informacje dotyczące:

•

zagrożeń, które mogą być związane z działalnością i wyrobami przedsiębiorstwa,

•

związanych z tymi zagrożeniami wymagań dotyczących bezpieczeństwa.

W przypadku prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności, stwarzającej

zagrożenie poważną awarią przemysłową, informacje o zagrożeniach, łącznie
z informacjami o planach operacyjno-ratowniczych, powinny być przekazane władzom oraz
społecznościom lokalnym.

Informacje o ryzyku zawodowym na stanowiskach pracy w przedsiębiorstwie,

wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych powinny być przekazywane, w zakresie
określonym w przepisach prawnych, instytucjom nadzorująco-kontrolnym, a także
instytucjom ubezpieczeniowym i Głównemu Urzędowi Statystycznemu.

Ustalony sposób komunikowania się powinien zapewniać przepływ informacji we

wszystkich kierunkach struktury organizacyjnej. Należy zadbać zarówno o to, aby
potrzebne informacje, dotyczące bhp docierały do każdego pracownika, jak i o to, aby
możliwe było otrzymywanie takich informacji od pracowników.

Przy komunikowaniu się ze stronami zewnętrznymi można wykorzystywać zarówno

korespondencję, jak i sieć internetową oraz połączenia telefoniczne. Wewnątrz
przedsiębiorstwa stosować można korespondencję wewnętrzną lub pocztę elektroniczną,
a także np.: gazetki, ulotki czy plakaty. Informacje są również przekazywane pracownikom
na szkoleniach i zebraniach.

5.4.5 Dokumentacja systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy (pkt.

4.4.5)

5.4.5.1 Postanowienia ogólne (pkt. 4.4.5.1)

Chcąc spełnić wymagania w tym zakresie organizacja powinna ustanowić

i utrzymywać dokumentację systemu zarządzania bhp w formie papierowej lub
elektronicznej. Dokumentacja ta powinna zawierać:
-

udokumentowaną deklarację polityki bhp oraz udokumentowane cele ogólne
i szczegółowe,

udokumentowane procedury wymagane przez normę,

dokumenty potrzebne do zapewnienia planowania, przebiegu i nadzorowania działań
w ramach systemu,

36 / 51

zapisy wymagane przepisami prawnymi i innymi oraz postanowieniami normy,

wskazaną zapisami dokumentację związaną.

W każdym systemie zarządzania dokumentacja stanowi jeden z podstawowych

środków komunikowania się: wskazuje ona, co powinno zostać zrobione dla
osiągnięcia ustalonych celów, czy zaplanowane działania są realizowane i jakie są ich
wyniki. Dokumentacja systemu zarządzania obejmuje dokumenty, w których
opisano przeprowadzane w systemie działania i sposób ich realizacji oraz zapisy,
które potwierdzają realizację tych działań i rejestrują ich wyniki.

W niektórych przedsiębiorstwach jest również sporządzana księga bezpieczeństwa,

na wzór systemu zarządzania jakością, zawierająca ogólny opis systemu zarządzania
bhp; nie jest to jednak dokument, który musi być sporządzony przy wdrażaniu systemu
zarządzania bhp zgodnego z wymaganiami zawartymi w polskiej normie PN-N-18001.

Świadectwem realizacji zaplanowanych w ramach systemu zarządzania działań są

zapisy dotyczące bhp. Wiele takich zapisów jest sporządzanych w każdym
przedsiębiorstwie, bez względu na to czy wdraża ono formalny system zarządzania bhp,
czy też nie. Wymaganie takie jest zawarte w przepisach prawnych, zgodnie z którymi do
obowiązków pracodawcy należy, w szczególności, prowadzenie:
• rejestru wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia na

stanowisku pracy,

• kart pomiarów czynników szkodliwych,
• rejestru wypadków przy pracy oraz wypełnienie protokołu powypadkowego

i statystycznej karty wypadku,

• rejestru zachorowań na choroby zawodowe.

Wzory większości tych zapisów są określone w odpowiednich aktach prawnych.

Zapisami sporządzanymi zgodnie z przepisami prawnymi są również wyniki
prowadzonej w przedsiębiorstwie oceny ryzyka zawodowego i wynikające z niej
działania profilaktyczne, a także świadectwa badań lekarskich pracowników,
świadectwa szkoleń, dopuszczenia do prac szczególnie niebezpiecznych itp.

5.4.5.2 Nadzór nad dokumentami (pkt. 4.4.5.2)

Cała dokumentacja wchodząca w skład systemu zarządzania bezpieczeństwem

i higieną pracy powinna – zgodnie z wymaganiami normy – zostać objęta nadzorem.
W ramach tego nadzoru:
=> organizacja powinna zapewnić, że dokumenty:

- są możliwe do zlokalizowania,
- są poddawane okresowym przeglądom, aktualizowane i zatwierdzane,
- dostępne są aktualne wersje w ustalonych miejscach,
- nieaktualne są wycofane lub odpowiednio oznaczone;

=> dokumentacja jest czytelna, datowana, łatwa do identyfikacji, utrzymywana

w uporządkowany sposób i przechowywana przez określony czas;

37 / 51

=> organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury dotyczące tworzenia

i aktualizacji dokumentacji.

Sporządzając dokumentację systemu, należy dążyć do tego, aby nie była ona

zbyt rozbudowana, a także aby była napisana w sposób zwięzły, a jednocześnie
zrozumiały dla osób, które mają z niej korzystać.

Każdy dokument systemu zarządzania bezpieczeństwem higieną pracy powinien

być datowany i łatwy do identyfikacji. Należy zapewnić, aby był on dostępny w tych
miejscach, w których jest on potrzebny, przeglądany i w razie potrzeby
aktualizowany; wszystkie dokumenty nieaktualne powinny być wycofywane z użycia.

Sposób opracowywania, aktualizacji i nadzorowania dokumentów w systemie

zarządzania bhp należy opisać w odpowiednich procedurach..

Zapisy, podobnie jak dokumenty systemu zarządzania bhp powinny być czytelne

i zrozumiałe, łatwe do identyfikacji, utrzymywane w uporządkowany sposób
i zabezpieczone przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, a także powinien być ustalony
czas ich przechowywania. W systemie zarządzania bhp zasady sporządzania,
utrzymywania, przechowywania i udostępniania zapisów należy ustalić w odpowiednich
procedurach. Pracownikom należy zapewnić dostęp do zapisów, które odnoszą się do ich
środowiska pracy i stanu zdrowia, z zapewnieniem zasad poufności i ochrony danych
osobowych.

5.4.5.3 Nadzór nad zapisami (pkt. 4.4.5.3)

Odnośnie zapisów wymagania normy sprowadzają się do tego, aby:

Organizacja powinna ustanowić i utrzymywać procedury identyfikacji, utrzymywania
i dysponowania zapisami dotyczącymi bhp.

Procedury powinny obejmować:

> zapisy wynikające z przepisów prawnych
> zapisy z funkcjonowania systemu zarządzania bhp, w tym:

- z monitorowania,
- dotyczące szkoleń,
- wyniki auditów i przeglądów,
- dotyczące działań korygujących i zapobiegawczych.

Zapisy powinny być:
¾

czytelne, zrozumiałe i możliwe do zidentyfikowania

przechowywane w ustalonych okresach czasu

utrzymywane tak, aby były łatwo dostępne i zabezpieczone przed
zniszczeniem, uszkodzeniem lub utratą

utrzymywane odpowiednio do uregulowań systemu zarządzania organizacją.

38 / 51

5.4.6 Zarządzanie ryzykiem zawodowym (pkt. 4.4.6)

Odnośnie najistotniejszego składnika systemu zarządzania bhp organizacja powinna:

• ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury identyfikacji zagrożeń i oceny

ryzyka zawodowego,

• wyniki identyfikacji uwzględnić w procesie planowania przy ustalaniu celów,
• aktualizować informacje dotyczące zagrożeń i wyników oceny ryzyka zawodowego.

Przebieg oceny ryzyka zawodowego opisano w punkcie 4 niniejszego opracowania.

W systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy zgodnym z wymaganiami

normy PN-N-18001 ocenę ryzyka zawodowego należy wykonywać zgodnie z
udokumentowanymi procedurami, w których ustalono sposób przeprowadzania oceny ryzyka
zawodowego związanego z:

•

zagrożeniami występującymi na stanowiskach pracy,

•

działaniami, wyrobami i usługami, które organizacja może nadzorować i na które
może wpływać.

Zagadnienia związane z oceną ryzyka zawodowego na etapie dokonywania

zakupów i wyboru podwykonawców zostały wyraźnie zaakcentowane w znowelizowanej
w 2004 roku normie PN-N-18001. W organizacjach, w których funkcjonuje już system
zarządzania jakością, zagadnienia te są przeważnie uwzględnione w procedurach tego
systemu i na potrzeby systemu zarządzania bhp należy je tylko odpowiednio
zmodyfikować.

Zgodnie z wymogami normy PN-N-18001 ocena ryzyka zawodowego w każdym

przedsiębiorstwie powinna być przeprowadzana zgodnie z ustalonym harmonogramem,
a także każdorazowo, wówczas gdy:
•

projektuje się nowe stanowiska pracy lub dokonuje zmian na stanowiskach
istniejących,

•

zostały wprowadzone zmiany na stanowiskach pracy,

•

zmieniły się wymagania zawarte w przepisach prawnych, odnoszące się do
stanowisk pracy,

•

pojawiły się nowe informacje, dotyczące zagrożeń występujących na stanowiskach
pracy.

Sformułowane w wyniku oceny ryzyka zawodowego zalecenia, dotyczące

wprowadzenia dodatkowych środków ochrony, są najczęściej realizowane zgodnie
z zasadami ustalonymi dla działań korygujących i zapobiegawczych.

5.4.7 Organizacja prac i działań związanych ze znaczącymi zagrożeniami (pkt.

4.4.7)

Organizacja wdrażająca system zarządzania bhp powinna:

=> Identyfikować prace i obszary działań związane ze znaczącymi zagrożeniami;

39 / 51

=> Planować te prace i działania, aby zapewnić, że są prowadzone w nadzorowanych

warunkach przez:
• ustanowienie i utrzymywanie udokumentowanych procedur lub instrukcji,
• ustalenie w nich sposobów pracy, postępowania i nadzorowania zapewniających

zgodność z wymaganiami bhp,

• opracowanie procedury identyfikacji zagrożeń dotyczących wyrobu i usług,
• informowanie podwykonawców, klientów o procedurach i wynikających z nich

wymaganiach.

Jeżeli zagrożenie zidentyfikowane w procesie oceny ryzyka zawodowego może

spowodować poważne i nieodwracalne uszkodzenie zdrowia pracownika lub jego
śmierć, a jest nieodłącznie związane z charakterem wykonywanej pracy (nie można go
więc wyeliminować), to - zgodnie z zapisem zawartym w polskiej normie PN-N-
18001:2004 uznaje się je za zagrożenie znaczące - konieczne jest wówczas
zwrócenie szczególnej uwagi na właściwe ograniczenie związanego z nim ryzyka
zawodowego.

W rozumieniu przepisów, do prac szczególnie niebezpiecznych zaliczane są np.:

roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez
wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części, prace w zbiornikach, kanałach,
wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach
zamkniętych, prace wykonywane przy użyciu materiałów niebezpiecznych oraz prace
na wysokości. Do wykonywania tych prac pracodawca powinien określić szczegółowe
wymagania bhp, a zwłaszcza zapewnić:
• bezpośredni nadzór nad ich wykonywaniem
• odpowiednie środki zabezpieczające
• instruktaż pracowników, dotyczący sposobu wykonywania pracy.

Do znaczących zagrożeń zalicza się również z zagrożenia awariami, które w normie

PN-N-18001 zdefiniowano jako zdarzenia powstałe w wyniku niekontrolowanego
rozwoju sytuacji w czasie eksploatacji materiałów, urządzeń lub instalacji, prowadzące
do powstania (natychmiast lub z opóźnieniem) na terenie organizacji (lub poza jej
terenem) poważnego zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska (np. duża emisja
substancji szkodliwych lub niebezpiecznych, pożar czy wybuch). W celu skutecznego
ograniczania ryzyka związanego z występowaniem tego rodzaju zagrożeń konieczne
jest

przestrzeganie

przepisów

obowiązującego

prawa

(np.

przepisów

przeciwpożarowych).

5.4.8 Zapobieganie, gotowość i reagowanie na wypadki przy pracy i poważne

awarie (pkt. 4.4.8)

Spełniając ten wymóg normy organizacja powinna:

=> ustanowić i utrzymywać procedury gotowości i reagowania na wypadki przy pracy

i awarie,

40 / 51

=> dokonywać przeglądu i nowelizacji tych procedur, szczególnie po wypadkach

i awariach,

=> okresowo sprawdzać funkcjonowanie procedur w symulowanych warunkach,
=> ustalić sposób postępowania w przypadku awarii ze służbami specjalistycznymi.

Wszystkie działania w systemie zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinny

być skierowane przede wszystkim na aktywne zapobieganie zagrożeniom. Oznacza to, że
każde zagrożenie powinno zostać zidentyfikowane, a związane z nim ryzyko odpowiednio
ograniczone przed wystąpieniem niekorzystnych skutków zagrożenia. Jednak trudno jest
zakładać, że wprowadzenie systemu zarządzania doprowadzi do całkowitego
wyeliminowania wypadków przy pracy. Dlatego w każdym systemie zarządzania bhp
należy opracować odpowiednie procedury gotowości reagowania i procedury reagowania
na wypadki przy pracy i awarie, które pozwalają na ograniczenie skutków wypadku lub
awarii, jeżeli takie wystąpią.

Podstawowe zasady postępowania w razie wystąpienia wypadku przy pracy

określono w przepisach prawnych. Zawierają one wymaganie, aby był zapewniony
w przedsiębiorstwie sprawnie funkcjonujący system pierwszej pomocy oraz środki
niezbędne do udzielenia tej pomocy. Jeżeli dojdzie do wypadku przy pracy, to
obowiązkiem pracodawcy jest przeciwdziałanie zagrożeniom oraz zapewnienie udzielenia
pierwszej pomocy osobom poszkodowanym, ustalenie okoliczności oraz przyczyn wypadku
i zastosowanie środków zapobiegających podobnym wypadkom w przyszłości, a w razie
wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego - zawiadomienie inspektora pracy i
prokuratora.

Konieczność stworzenia warunków, umożliwiających właściwe reagowanie w razie

wystąpienia wypadku przy pracy lub awarii - wynika więc z wymagań określonych
w przepisach prawnych i dotyczy wszystkich przedsiębiorstw. W większości
przedsiębiorstw nawet tych nie wdrażających systemu zarządzania bhp, istnieją odpowiednie
procedury gotowości reagowania i procedury reagowania na wypadki przy pracy oraz
awarie. Wymaganie opracowania takich procedur i wskazanie na potrzebę ich sprawdzania
w symulowanych warunkach oraz dokonywania ich przeglądu i aktualizacji
sformułowano w normie polskiej PN-N-18001:2004.

5.4.9 Zakupy (pkt.4.4.9)

Wprowadzony do zmodyfikowanej normy nowy element systemu zarządzania bhp

nakazuje organizacji ustanowić i utrzymywać procedury zapewniające, że:
-

specyfikacje dotyczące zakupów i umów zgodne są z wymaganiami bhp,

przed dokonaniem zakupu towarów i usług zidentyfikowano zgodność z wymaganiami
krajowych przepisów prawnych i wymagań organizacji dotyczących bhp,

wprowadzone zostaną rozwiązania zapewniające zgodność z wymaganiami bhp przed
użyciem zakupionych towarów i usług.

W praktyce w ramach realizacji tego wymagania normy zostają ustanowione

procedury zakupów gwarantujące, że:

41 / 51

• określona została zgodność z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy

obowiązującymi w organizacji. Oceniona i włączona do specyfikacji dotyczących
zakupów i umów;

• wymagania krajowych przepisów prawnych oraz wewnętrzne wymagania organizacji

dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy są identyfikowane jeszcze przed zakupem
towarów i usług oraz

• przed użyciem zakupionych towarów i usług są wprowadzone rozwiązania

zapewniające ich zgodność z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy.

5.4.10 Podwykonawstwo (pkt. 4.4.10)

Od organizacji ubiegającej się o certyfikat systemu zarządzania bhp wymaga się, aby

w ramach jej funkcjonowania:

wprowadzić i utrzymywać rozwiązania organizacyjne zapewniające, że jej
wewnętrzne wymagania w zakresie bhp są stosowane w odniesieniu do
podwykonawców i ich pracowników;

rozwiązania organizacyjne powinny zapewnić:
• uwzględnienie kryteriów dot. bhp podczas oceny i wyboru podwykonawcy,
• przed rozpoczęciem prac komunikowanie i współpracę z podwykonawcą,

informowanie go o zagrożeniach oraz środkach zapobiegawczych i ochronnych,

• rejestrowanie wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie

wypadkowych wśród pracowników podwykonawcy,

• w razie potrzeby podnoszenie świadomości zagrożeń na stanowiskach pracy

oraz szkolenie w zakresie bhp podwykonawcom i ich pracownikom,

• okresowe monitorowanie działań podwykonawcy pod kątem bhp,
• przestrzeganie przez podwykonawcę obowiązujących na terenie organizacji

procedur i rozwiązań organizacyjnych w zakresie bhp.

Na terenie zakładu może być obecnych wielu różnych podwykonawców, mogą oni

brać udział w obsłudze procesu, posiadają specjalistyczną wiedzę i umiejętności lub
przebywać krótko wykonując prace konserwacyjno – badawcze, albo realizować
odpowiednie zadania inwestycyjne.

Procedura nadzorowania podwykonawców powinna zawierać:

informacje o każdym specyficznym zagrożeniu występującym w danym miejscu pracy,

zapewnienie, że pracownicy-podwykonawcy są przeszkoleni w bezpiecznych
praktykach prac przez nich wykonywanych,

- zapewnienie przeszkolenia z zakresu procedur operacyjnych, przeciwpożarowych, w

odniesieniu do wybuchu lub toksyczności, dokumentowanie prowadzonych szkoleń i
ich ocenę,

- zapewnienie przestrzegania i stosowania się do odpowiednich instrukcji roboczych

i zasad bezpieczeństwa zakładu, w którym wykonuje prace podzlecenia.

42 / 51

5.5 Sprawdzanie oraz działania korygujące i zapobiegawcze (pkt. 4.5)

5.5.1 Monitorowanie (pkt. 4.5.1)

Wobec tego, że pomiary, monitorowanie i ocena są najważniejszymi działaniami

prowadzonymi w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy,
organizacja powinna:

=> ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury

• monitorowania bezpieczeństwa i higieny pracy,
• zapisywania i przechowywania wyników monitorowania;

=> wzorcować i utrzymywać w należytym stanie wyposażenie wykorzystywane do

monitorowania oraz przechowywać zapisy z tym związane;

=> zapewnić, aby zidentyfikowane w ramach monitorowania

bhp

niezgodności inicjowały

przeprowadzenie działań korygujących lub zapobiegawczych.

Zaleca się, aby wyniki pomiarów i monitorowania były analizowane i wykorzystywane

do określenia obszarów poprawnego działania oraz identyfikowania działań wymagających
prowadzenia działań korygujących i doskonalenia.

Funkcjonowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy powinno być

sprawdzane na bieżąco w procesie monitorowania.

W polskiej normie PN-N-18001:2004 monitorowanie bhp zdefiniowano jako

obserwowanie stanu warunków pracy, zachowań pracowników oraz wyników działań
podejmowanych w celu poprawy bhp, obejmujące w szczególności: identyfikację zagrożeń,
ocenę ryzyka zawodowego oraz analizę przyczyn wypadków przy pracy i chorób
zawodowych. Ujęty w tej definicji zakres działań realizowanych w procesie monitorowania
jest bardzo duży i dotyczy praktycznie wszystkich aspektów funkcjonowania
przedsiębiorstwa związanych z bhp. Wśród tych działań, szczególną uwagę zwraca ocena
ryzyka zawodowego.

Identyfikacja zagrożeń i ocena ryzyka zawodowego, sprawdzanie stopnia wdrożenia

i skuteczności planów działań oraz środków zapobiegających wystąpieniu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych składają się na monitorowanie aktywne. Natomiast
rejestrowanie i analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a także
zdarzeń potencjalnie wypadkowych są to działania zaliczane do monitorowania
reaktywnego.

Zgodnie z wymaganiami zawartymi w normie PN-N-18001, monitorowanie

bezpieczeństwa i higieny pracy powinno być przeprowadzane zgodnie z ustalonymi,
udokumentowanymi procedurami. W procedurach tych ustalić należy:
• jakie aspekty bhp będą monitorowane,
• kto i z jaką częstotliwością będzie monitorował określone aspekty bhp.

Lista aspektów bhp, podlegająca monitorowaniu aktywnemu, może być bardzo

długa. Należą do nich np.:

• pomiary stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy,

43 / 51

• badania lekarskie pracowników,
• szkolenia pracowników w zakresie bhp,
• bezpieczeństwo maszyn i innych urządzeń technicznych,
• pomieszczenia pracy,
• stosowanie środków ochrony indywidualnej przez pracowników,
• przestrzeganie przez pracowników ustalonych zasad bezpieczeństwa i higieny

pracy.

Monitorowanie aktywne może być realizowane w różny sposób. Takie aspekty, jak

np. przestrzeganie zasad bhp oraz stosowanie środków ochrony indywidualnej przez
pracowników powinny być sprawdzane w codziennej pracy przez pracowników
nadzoru.

Sprawdzanie aktualności szkoleń i badań lekarskich może należeć zarówno do

kierowników komórek organizacyjnych, jak i do pracowników działu kadr. Natomiast
sprawdzanie realizacji planów przypisywane być może zarówno kierownikom komórek
organizacyjnych, odpowiedzialnych za ich realizację, jak i pracownikom służb bhp.

Rejestrowanie oraz analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób

zawodowych prowadzone przez wszystkie przedsiębiorstwa, nie tylko te wdrażające
systemy zarządzania bhp jest zgodnie z wymaganiami określonymi w przepisach
prawnych.

5.5.2 Badanie wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie

wypadkowych (pkt. 4.5.2)

Badania przyczyn wypadków przy pracy, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie

wypadkowych powinny być wykorzystywane do identyfikowania wszelkich niezgodności
w systemie zarządzania bhp.

Badania powinny być wykonywane przez kompetentne osoby, dokumentowane, a ich

wyniki przedstawiane osobom odpowiedzialnym za działania korygujące.

Wynikające z tych badań działania korygujące powinny być wdrożone w celu

uniknięcia powtórnego wystąpienia wypadków, chorób zawodowych i zdarzeń.

Raporty zewnętrznych organów kontroli powinny być brane pod uwagę w takim

samym stopniu, jak wyniki badań wewnętrznych.

5.5.3 Auditowanie (4.5.3)

Wymagania wobec organizacji wdrażającej system zarządzania bhp są następujące:

należy ustanowić i utrzymywać udokumentowane procedury przeprowadzania
auditów, mających ustalić, czy system oraz jego elementy są wdrożone, właściwe
i skuteczne dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

44 / 51

cele przeprowadzanych auditów są następujące:
• określenie, czy system zarządzania bhp jest zgodny z zaplanowanymi działaniami,
• określenie, czy system został prawidłowo wdrożony,
• prawidłowa realizacja polityki,
• stopień realizacji celów,
• dostarczenie informacji do przeglądu systemu przeprowadzanego przez

najwyższe kierownictwo organizacji.

przy planowaniu auditów uwzględnić znaczenie obszarów i działań dla bhp oraz wyniki
poprzednich auditów,

zapewnić, aby procedury auditu obejmowały:
• zakres auditu,
• częstość i metodykę,
• odpowiedzialność i wymagania związane z przeprowadzeniem auditu,
• przekazywanie wyników auditu.

Audit wewnętrzny podobnie jak monitorowanie, stanowi integralną część systemu

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy i służy jego sprawdzaniu. W polskiej
normie PN-N-18001 audit zdefiniowano jako systematyczne i niezależne badanie,
mające na celu określenie, czy:
• działania, podejmowane w ramach systemu zarządzania bhp oraz ich rezultaty

odpowiadają planowanym ustaleniom,

• otrzymane w wyniku przeprowadzonych badań ustalenia zostały skutecznie

wdrożone,

• sformułowane w wyniku przeprowadzonych badań ustalenia są odpowiednie do

realizacji polityki bhp i pozwolą osiągnąć cele w zakresie bhp.

Audity wewnętrzne systemu zarządzania bhp powinny być wykonywane przez

osoby kompetentne i odpowiednio przeszkolone. Mogą to być zarówno eksperci
zewnętrzni, jak i specjaliści z przedsiębiorstwa, którzy nie są bezpośrednio związani z
auditowanymi obszarami.

Audity powinny być przeprowadzane według ustalonego programu,

obejmującego okres, pozwalający na ocenę wszystkich elementów systemu
zarządzania bhp, zgodnie z ustalonymi procedurami. Procedury te można opracować,
biorąc pod uwagę ogólne zasady przeprowadzania auditów systemów zarządzania,
które określono w niedawno (październik 2003 r.) normie ISO 19011 „Wytyczne
dotyczące auditowania systemów zarządzania jakością i/lub zarządzania
środowiskowego”. W procesie auditu powinny zostać określone zasady jego
przeprowadzania

oraz

dokumentowania

przekazywania

jego

wyników.

W przedsiębiorstwach, w których wdrożono już systemy zarządzania jakością lub
systemy zarządzania środowiskowego, procedury auditowania mogą być wspólne dla
wszystkich tych systemów. Możliwe jest również przeprowadzanie zintegrowanych auditów
tych systemów.

45 / 51

5.5.4 Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze (4.5.4)

Celem uzyskania zgodności z tym elementem systemu zarządzania bhp:

=> organizacja

powinna

ustanowić

utrzymywać

procedury

postępowania

z niezgodnościami obejmujące:
- analizę przyczyn niezgodności,
- podejmowanie działań mających na celu zmniejszenie skutków,
- inicjowanie, planowanie, przeprowadzanie i sprawdzanie działań korygujących i

zapobiegawczych;

=> działania korygujące i zapobiegawcze powinny być odpowiednie do związanych

z nimi zagrożeń i ryzyka zawodowego.

Jeżeli podczas monitorowania lub auditu zostaną ujawnione niezgodności

z ustalonymi dla systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wymaganiami,
konieczne jest podjęcie odpowiednich działań prowadzących do ich usunięcia.
Podstawowy wpływ na sposób planowania tych działań ma ocena wpływu wykrytej
niezgodności na bezpieczeństwo i zdrowie pracowników. Jeżeli wpływ ten może być
istotny, działania korygujące należy przeprowadzić jak najszybciej.

Działania korygujące i zapobiegawcze mogą być również inicjowane w wyniku decyzji,

nakazów i zaleceń o organów nadzoru nad warunkami pracy oraz uwag klientów
i podwykonawców.

Sposób przeprowadzania działań korygujących i zapobiegawczych powinien być

określony w odpowiednich procedurach, w których należy ustalić sposoby:
•

natychmiastowego ograniczania skutków występującej niezgodności, jeżeli może
ona doprowadzić do wystąpienia zagrożeń, z którymi jest związane niedopuszczalne
ryzyko zawodowe,

•

analizowania przyczyn niezgodności,

•

planowania, wdrażania i nadzorowania działań korygujących i zapobiegających
wystąpieniu niezgodności.

Działania korygujące i zapobiegawcze powinny być realizowane terminowo

i odpowiednio dokumentowane.

Istotę działań korygujących, zapobiegawczych - mylonych z działaniami korekcyjnymi

- przedstawiają następujące rysunki:

46 / 51

5.6 Przegląd zarządzania (pkt. 4.6)

Najwyższe kierownictwo organizacji wdrażającej system zarządzania bhp powinno:

w określonych odstępach czasu przeprowadzać przegląd systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy;

w przeglądzie brać pod uwagę:
• wyniki auditów,
• wyniki działań korygujących i zapobiegawczych,
• zmieniające się okoliczności wewnętrzne i zewnętrzne,
• ocenę realizacji celów;

w wyniku przeglądu oceniać potrzebę wprowadzenia zmian do systemu, polityki
i celów w świetle zobowiązania do ciągłego doskonalenia

dokumentować przegląd systemu zarządzania bhp.

Jedną z podstawowych właściwości każdego dobrego systemu zarządzania powinna

być zdolność do doskonalenia. Kierunki doskonalenia systemu powinny być ustalone
podczas przeglądów systemu zarządzania przeprowadzanych przez najwyższe

DZIAŁANIA KOREKCYJNE

Działaniami korekcyjnymi określa

się działania podjęte w celu

wyeliminowania skutków,

konsekwencji zaistniałej

niezgodności lub zdarzenia

wypadkowego

Faktyczna

przyczyna

Zaistniały skutek

(konsekwencje)

DZIAŁANIA KORYGUJĄCE

Działaniami korygującymi określa się

działania podjęte w celu

wyeliminowania zidentyfikowanej

podstawowej przyczyny/przyczyn

zaistniałej niezgodności lub

zdarzenia wypadkowego, aby

zapobiec ich powtórzeniu się

Faktyczna

przyczyna

Zaistniały skutek

(konsekwencje)

DZIAŁANIA ZAPOBIEGAWCZE

Działaniami zapobiegawczymi

(prewencyjnymi) określa się działania

podjęte w celu wyeliminowania

zidentyfikowanej podstawowej

przyczyny/przyczyn potencjalnej

niezgodności lub zdarzenia

wypadkowego, aby zapobiec

ewentualnemu ich wystąpieniu w

przyszłości

Zidentyfikow

ana

przyczyna

Potencjalny skutek

47 / 51

kierownictwo. Przeglądy takie są integralną częścią systemu zarządzania
bezpieczeństwem i higieną pracy, a ich podstawowym celem jest ocena funkcjonowania i
skuteczności wdrożonego systemu zarządzania. Podczas przeglądu powinny być
analizowane

wyniki

auditów,

monitorowania,

a także

działań

korygujących

i zapobiegawczych. Oceniana powinna być również realizacja ustanowionych
w przedsiębiorstwie celów bhp.

Przegląd systemu zarządzania bhp może być przeprowadzony na posiedzeniu

najwyższego kierownictwa. Oprócz najwyższego kierownictwa powinni w nim uczestniczyć
pracownicy służb bhp oraz przedstawiciele pracowników. Każdy przegląd systemu
zarządzania powinien zostać udokumentowany.

5.7 Ciągłe doskonalenie (pkt. 4.7)

Ciągłe doskonalenie systemu zarządzania bhp oznaczać może wprowadzanie zmian,

w celu usprawnienia istniejących procesów zarządzania lub wprowadzanie nowych
procesów, dotychczas nie realizowanych, które przyczynią się do zwiększenia
skuteczności funkcjonowania systemu. Wszystkie usprawnienia powinny być
wprowadzane na podstawie analizy mocnych i słabych stron wdrożonego systemu
zarządzania BHP. Analizę taką przeprowadzać można, wykorzystując wyniki
przeprowadzonych auditów oraz wyniki monitorowania. Warto jest również sięgnąć po
takie metody, jak:

• analizy kosztów oraz procesów bhp,
• analizy procesów zarządzania bhp i kosztów ich realizacji,
• badanie kultury bhp w przedsiębiorstwie.

Analizy kosztów oraz procesów bhp umożliwiają ocenę skuteczności systemu

zarządzania bhp w kategoriach ekonomicznych. Ich wynikiem powinno być określenie,
czy i w jakim stopniu wdrożenie systemu wpływa na ograniczenie strat
związanych z bhp.

Analizy procesów bhp są w przedsiębiorstwach przeprowadzane stosunkowo

rzadko. Prześledzenie przebiegu tych procesów może doprowadzić zarówno do ich
szybszej i skuteczniejszej realizacji, jak i do ograniczenia związanych z ich realizacją
kosztów.

6. Dokumentowanie systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

6.1 Dokumentacja systemu BHP

Dokumentacje systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy można

podzielić na dwie części:

1. Dokumentację ogólną wynikającą bezpośrednio ze sformułowań normy PN-N

18001:2004 i dotyczącą spraw w tych punktach poruszanych, na przykład
procedura identyfikacji i oceny ryzyka, procedura szkoleniowe, procedura
prowadzenia auditów wewnętrznych

48 / 51

2. Dokumentację specyficzną (związaną ze sterowaniem operacyjnym), dla

której podstawą opracowania jest rejestr znaczących zagrożeń i polityka
bezpieczeństwa organizacji, opisująca sposoby wprowadzenia procesów
technologicznych i innych

zidentyfikowanych procesów, w sposób pozwalający na uniknięcie zagrożenia w
warunkach pracy oraz na spełnienie zobowiązań przyjętych w polityce, czy programach
zarządzania.

Opracowując dokumentację systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
należy:

- zebrać jak najwięcej wiadomości na temat stosowanych sposobów

postępowania wraz z odpowiednimi dokumentami źródłowymi,

- zasięgnąć opinii wszystkich zaangażowanych w procesy operacyjne z

uwzględnieniem występujących zagrożeń,

- dostosować się do realiów zakładu to znaczy do realnych faktów,

- zlecić opracowanie instrukcji operacyjnych osobom kompetentnym,

- unikać nie zrozumiałego lub nie precyzyjnego języka powodującego nie

jednolitą interpretację treści dokumentów,

- kontrolować stopień wdrożenia i zrozumienia dokumentów systemowych,

- wprowadzić do systemu w sposób formalny ,możliwość uwzględniania

dokumentacji systemowej uwag wszystkich pracowników,

- wyraźnie oznaczyć wersje aktualne, numery edycji i uniemożliwić

posługiwanie się wersjami nieaktualnymi,

- uwzględnić proces doskonalenia funkcjonujących dokumentów,

System, zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy uwzględnia następujące
podstawowe dokumenty:

-Księgę Zarządzania Bezpieczeństwem,

-Obligatoryjne procedury wymagane normą oraz inne procedury ustanowione przez
organizacje,

-Instrukcje stanowiskowe i robocze,

-formularze i zapisy stanu bezpieczeństwa,

Dokumentacja musi opisywać wszystkie działania w organizacji, mające na wpływ na
bezpieczeństwo począwszy od najwyższego kierownictwa do szeregowego pracownika.

W systemie zarządzania BHP cała dokumentacja musi stanowić spójną całość i wszystkie
dokumenty wyższego rzędu uwzględniają dokumenty niższego rzędu i ewentualnie je
przywołują. Zależność pomiędzy dokumentami systemowymi zostały przedstawione na
poniższym rysunku:

49 / 51

6.2 Procesy w systemie zarządzania BHP

Procesy funkcjonujące w obszarze BHP należą do grupy procesów wspomagających, a
czasami są zaliczane do zespołu procesu rozwoju i zarządzania zasobami ludzkimi jako
element procesów zarządzających.

W zakresie systemu zarządzania BHP można wyodrębnić wiele procesów i
podprocesów. Liczba tych procesów, stopień złożoności oraz liczba działań objętych
procesami w różnych organizacjach mogą się różnić ze względu na ich wielkość,
odmienne struktury organizacyjne, specyfikę działalności. Liczba procesów w zakresie
systemu zarządzania BHP zależy również od stopnia zaawansowania rozwoju tego
systemu w organizacji, czasu, w jakim obszar zarządzania poddawany był systemowemu
doskonaleniu, a także stopnia integracji tego systemu z innymi systemami na przykład z
systemem zarządzania jakością czy systemem zarządzania środowiskowego.

Na podstawie postanowień norm serii PN-N 18000 oraz wytycznych MOP dotyczących
systemu zarządzania BHP można wyodrębnić obszary, w których należy wdrożyć
podstawowe procesy zarządzania BHP na przykład w obszarze ustalanie celów ogólnych i
szczegółowych oraz planowania można zidentyfikować następujące procesy:

- ustalanie i weryfikacja okresowa celów ogólnych i szczegółowych BHP,

- planowanie działań związanych z osiąganiem celów ogólnych i szczegółowych w

zakresie BHP,

- przeglądanie i monitorowanie realizacji planów związanych z osiąganiem celów

głównych i szczegółowych w zakresie BHP.

Polityka SZBHP,
Cele ogólne
Księga Systemu Zarządzania
Bezpieczeństwem i Higieną Pracy

Procedury systemowe,
Procedury operacyjne,
Cele szczegółowe

Instrukcje
robocze,
Formularze

Poziom
strategiczny

Poziom
taktyczny

Poziom

operacyjn

50 / 51

W stosunku do wszystkich procesów funkcjonujących w obszarze BHP powinna być
konsekwentnie stosowana zasada ciągłego doskonalenia (cykl Deminga), aby to
osiągnąć wszyscy pracownicy organizacji mający wpływ na BHP powinni tą zasadę znać
i stosować w praktyce. Stosowanie tej zasady w praktyce powinno być w szczególności
przedmiotem szkoleń. Dla wszystkich pracowników organizacji oraz powinno być
promowane przez najwyższe kierownictwo.

Opracowali:
Wiesława Parysiewicz
Grzegorz Drabik

Katowice, grudzień 2004

51 / 51

Materiały źródłowe

1. PN-N 18001:2004 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy.

Wymagania”

2. Daniel Podgórski - „Wytyczne integracji systemów zarządzania bezpieczeństwem i

higieną pracy z systemami TQM”. Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa
2001 r.

3. Materiały konferencyjne „ Zintegrowany System Zarządzania”

4. „Wytyczne do systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy ILO-OSH

2001. Międzynarodowe Biuro Pracy, Genewa. Warszawa 2001

5. „Projektowanie systemów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy” Instytut

Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Główny Instytut Górnictwa.

6. Zofia Pawłowska „System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w

przedsiębiorstwie”. Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut
Badawczy.

7. Praktyczny poradnik dla specjalisty BHP. Alfa – Weka Sp. z o.o. Wydawnictwo

Informacji Zawodowej

8. Szkolenie podstawowe BHP, Wydawnictwo „Torbonus” Sp. z o.o.

9. Jerzy Sobala, Piotr Rozmus „System zarządzania bezpieczeństwem pracy w

zakładach górniczych” Główny Instytut Górnictwa. Katowice 1996 r.

10. Jerzy Sobala, Piotr Rozmus „System zarządzania bezpieczeństwem pracy w

zakładach górniczych” Główny Instytut Górnictwa. Katowice 1997 r.

11. „Problemy jakości” - 6 .2004 r. Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych

Sigma-Not Sp. z o.o.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
311[15] Z4 04 Przewietrzanie kopalń
Potrzeba przewidywalności oraz sprawowania kontroli, Psychologia, psychologia stosowana I, emocje
Szybkie przewijanie dużych zestawień1
Przewiertniowate
Przewidywanie budowy przestrzen Nieznany
przewidywane problemy zdrowotne Polaków w XXI wieku, Medycyna, Zdrowie Publiczne & Organizacja i eko
Tropiciele Czterolatek Przewidywane osiagniecia grudzien, Przewodniki metodyczne przedszkole
Przewidywane ceny węgla w handlu
HARMONOGRAM DZIAŁAŃ PRZEWIDZIANYCH, 12.PRACA W SZKOLE, ZSG NR 4 2008-2009
Przewidywanie własności projektu opis slajdów
elba przewiert 06 5 8
Przewietrzanie kopal1, Materiały z Ostrowa
Tropiciele Czterolatek Przewidywane osiagniecia maj, Przewodniki metodyczne przedszkole
Coraz zimniej w kosmosie Zaobserwowano przewidziany przez teorię Wielkiego Wybuchu?ekt (2)
Horyzontalny przewiert sterowany
OĹ›wietlenie a?zpieczeĹ„stwo przewietrzania kopalĹ„ na przestrzeni dziejĂłwZ
Okienko przewijalne, Inne

więcej podobnych podstron