Wystawy
Janusz Odrowąż-Pieniążek
SKARBY POLSKIEJ KULTURY
ZE ZBIORÓW BIBLIOTEKI POLSKIEJ W PARYŻU
Wystawa  Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblio- demię Umiejętności w Krakowie i wreszcie po II woj-
teki Polskiej w Paryżu , prezentowana najpierw w Mu- nie światowej, kiedy aż do czerwca 1989 r. nie były
zeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie utrzymywane jakiekolwiek oficjalne kontakty z wła-
(maj-lipiec 2004), a póz
niej w krakowskim Muzeum dzami PRL. Niemniej jednak, w ciągu tego niemal pół-
Narodowym (wrzesień-listopad 2004) miała ogromne wiecza, służyła Biblioteka narodowi polskiemu, udo-
znaczenie artystyczne i wymiar ważnego wydarzenia stępniając krajowym naukowcom i w ogóle odwiedza-
historycznego. Po raz pierwszy bowiem skarby te  jącym Paryż Polakom zgromadzone tu wydawnictwa
dzieła sztuki, dokumenty historyczne pierwszej wagi i dokumenty. Nie tylko zresztą udostępniając: pracow-
i rękopisy najwybitniejszych twórców  eksponowane nicy naukowi z Polski zwracali się nierzadko do Biblio-
były w tak wielkiej liczbie w Polsce, gdzie zresztą teki o odpisy czy fotokopie dokumentów, a nawet
uprzednio poddane zostały gruntownej konserwacji. mikrofilmy większych zespołów, za które Biblioteka ze
W skład ekspozycji weszło 200 eksponatów z zakresu swoich skromnych środków płaciła. Nie sposób nie
malarstwa, rysunku, grafiki i rzez
by o niezwykłej war- wymienić tu nazwisk niezwykle zasłużonych dyrekto-
tości. Stało to się możliwe po wielu zabiegach, może rów: Franciszka Pułaskiego i Czesława Chowańca oraz
nie od razu po uzyskaniu przez Polskę niezawisłości, bibliotekarek Wandy Borkowskiej i Ireny Gałęzow-
ale z tej właśnie przyczyny. Przed 1989 r. nie byłoby skiej.
przecież możliwe, aby np. oryginał Aktu Sejmowego Zupełnie inaczej ukształtowały się stosunki Biblio-
Detronizacji Cara Mikołaja I zapadły na posiedzeniu teki Polskiej po roku 1989. Krajowi uczeni i pisarze
połączonych IZB dnia 25 stycznia 1831 r. w Warszawie zapraszani byli do wygłaszania w Bibliotece odczytów
mógł do Warszawy powrócić. Jak wiadomo był on i odbywania spotkań, co w poprzedniej epoce nie było
przez carskie władze, przez dziesiątki lat, bezskutecznie możliwe, choć na organizowanych w Bibliotece impre-
poszukiwany, zaś Zarząd Biblioteki Polskiej na pewno zach Polacy z Kraju chętnie bywali. W roku 1989
nie wypożyczyłby go do Polski Ludowej. Zapewne wła- wspólnie obchodziliśmy 200. rocznicę urodzin Adama
dza ludowa wolałaby takiego aktu publicznie nie wysta- Mickiewicza na międzynarodowej sesji w CollŁge de
wiać, aby nie godzić w sojusze, skoro nawet wystawie- France, a zakończenie sesji odbyło się w Bibliotece Pol-
nie Dziadów w taki sojusz ugodziło. skiej właśnie. Muzeum Literatury im. Adama Mickie-
Od roku 1838 twórcy Biblioteki Polskiej w Paryżu: wicza często gościło dyrektora Biblioteki i prezesa Pol-
książę Adam Czartoryski, Adam Mickiewicz, Julian skiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, nieżyją-
Ursyn Niemcewicz, Karol Sienkiewicz i inni, którzy cego już Leszka Talkę, zaś w roku 2002 na sesji jubile-
działali w Towarzystwie Historycznym i póz
niejszym uszowej poświęconej 50-leciu Muzeum Literatury refe-
Towarzystwie Historyczno-Literackim, stworzyli nieja- raty wygłosili: Prezes Leszek Talko i obecny dyrektor
ko testament ideowy i naukowy, odnoszący się do Biblioteki Polskiej i prezes Towarzystwa Historyczno-
przyszłości Biblioteki. Miała być ona instytucją nauko- Literackiego, Kazimierz Piotr Lubicz-Zaleski, dzięki
wą, która gromadzi z
ródła i pamiątki dające świadec- którego decyzji wystawa mogła być zrealizowana.
two prawdzie historycznej o Polsce, rzeczywistości Sytuacja staje się normalna i skarby tej, największej
polskiej, dbającej o niezależność polskiej myśli i kul- i najważniejszej, polskiej biblioteki na obczyz
nie, ma-
tury. Stąd Biblioteka Polska reprezentowała zawsze jącej bezpośrednią ciągłość z Wielką Emigracją nie-
idee niezależności politycznej narodu polskiego w róż- podległościową wieku XIX i największymi nazwiskami
nych epokach naszych dziejów. Najpierw w czasie tej Emigracji  Adamem Mickiewiczem, Fryderykiem
zaborów, póz
niej w okresie międzywojennym, kiedy Chopinem czy Juliuszem Słowackim  choć przez
istniały ożywione stosunki między Biblioteką Polską a kilka miesięcy służyły społeczeństwu polskiemu
krajem, reprezentowanym oficjalnie przez Polską Aka- w Warszawie i Krakowie, a póz
niej już bez żadnych
MUZEALNICTWO
102
Wystawy
1. Biblioteka Polska w Paryżu
1. Polish Library in Paris
ograniczeń czasowych w wyremontowanym budynku
Biblioteki przy Quai d Orl�ans w Paryżu, gdzie jest ich
miejsce.
Historia Biblioteki Polskiej w Paryżu sięga czasów
po powstaniu 1831 r., kiedy to do Francji przybyła fala
polskich uchodz
ców: żołnierzy, generałów, polityków,
pisarzy i artystów. Wkrótce zaczęły powstawać organi-
2. Teodor Axentowicz, Portret Janiny Poznańskiej, olej, płótno
zacje emigracyjne. Jednak coraz wyraz
niej uświada-
2. Teodor Axentowicz, portrait of Janina Poznańska, oil on canvas
miano sobie potrzebę utworzenia ośrodka, który gro-
madziłby pamiątki historyczne oraz dzieła sztuki pol-
skiej. 24 listopada 1838 r. została powołana przez
grupę uchodz
ców z Julianem Ursynem Niemcewiczem icznej, hojności polskich emigrantów oraz znacznej
i Karolem Sienkiewiczem na czele Biblioteka Publicz- pomocy finansowej Władysława Zamoyskiego, w roku
na Polska. W jej skład weszły zbiory Towarzystwa 1854 siedzibą Biblioteki stał się budynek przy Quai
Pomocy Naukowej (zał. 1832), Towarzystwa Literac- d Orl�ans 6, który jest nią do dnia dzisiejszego.
kiego (zał. 1832), Wydziału Historycznego (zał. 1836) Od roku 1854 opiekę nad Biblioteką przejęło Towa-
i Wydziału Statystycznego (zał. 1838). rzystwo Literacko-Historyczne (póz
niejsze Towarzy-
Biblioteka stała się centrum polskiej kultury, do stwo Historyczno-Literackie). Pierwszym dyrektorem
którego przekazywano cenne dary: książki, dokumen- Biblioteki został wybitny bibliofil, archiwista i znawca
ty, rękopisy. Szybko powiększające się zbiory wymaga- starodruków Karol Sienkiewicz. Biblioteka stała się
ły odpowiednich warunków przechowywania. Palącą duchowym centrum polskiej emigracji we Francji. To
potrzebą stało się pozyskanie dla Biblioteki nowej sie- tu odbywały się najważniejsze zebrania emigracyjne,
dziby. Odezwą Towarzystwa Historycznego do współ- tu wygłaszali wykłady politycy i poeci, stąd wyruszały
ziomków, którą współredagował Adam Mickiewicz, patriotyczne pielgrzymki na cmentarz w Montmorency
odwołano się do ofiarności rodaków i rozpisano skład- do grobów zmarłych na obczyz
nie patriotów: gen.
kę publiczną na ten cel. Dzięki, niekiedy wręcz hero- Karola Kniaziewicza i Juliana Ursyna Niemcewicza.
MUZEALNICTWO
103
Wystawy
Pod koniec XIX w. Biblioteka Polska została prze-
kazana pod zarząd Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie. Przez wiele lat kierował nią Władysław
Mickiewicz, najstarszy syn poety, który przekazał
gromadzone przez lata pamiątki i rękopisy Adama
Mickiewicza, tworząc w 1903 r. Muzeum Adama
Mickiewicza. Ogromne zasługi położył w uporząd-
kowaniu, a następnie zabezpieczaniu zbiorów Fran-
ciszek Pułaski. Podczas drugiej wojny światowej
udało się wywiez
ć z Paryża i ukryć najcenniejszą
część zbiorów. Te, które pozostały w gmachu Biblio-
teki zostały przejęte przez hitlerowców i wywiezione
do Rzeszy. Odnalezione po wojnie w Niemczech,
powróciły do Paryża via Biblioteka Narodowa
w Warszawie. Część zbiorów odbyła drogę do
Moskwy i stamtąd dotarła do Warszawy, stanowiąc 3. Władysław Ślewiński, Fioletowe Tatry, olej, płótno
do dzisiaj depozyt w Muzeum Literatury im. Adama
3. Władysław Ślewiński, Tatra Mts in Mauve, oil on canvas
Mickiewicza. Po wojnie ponownie pieczę nad Biblio-
teką przejęło Towarzystwo Historyczno-Literackie,
którego prezesami byli m.in. Kamil Gronkowski, książę wzbogacił kolekcję m.in. o numizmaty  ponad 1 000
Andrzej Poniatowski, Andrzej Folkierski, Leszek Talko. monet i medali. Zaprzyjaz
niony z Polakami Charles de
Z biegiem lat zbiory artystyczne powiększały się Montalembert ofiarował w 1869 r. zbiór rycin. Jak już
głównie dzięki darom i zapisom testamentowym pol- wspomniałem, pamiątki mickiewiczowskie gromadzo-
skiej emigracji. Legat Macieja Wodzińskiego z 1848 r. ne przez Władysława Mickiewicza stały się podstawą
utworzonego w roku 1903 Muzeum Adama Mickiewi-
cza, w tym Salonu Chopina. Po drugiej wojnie świato-
wej, w wyniku polityki Towarzystwa Historyczno-Lite-
rackiego, mającej na celu odtworzenie kolekcji po nie-
mieckich grabieżach z czasów okupacji, na początku
lat 50. wpłynęły: legat Kamila Gronkowskiego (kolek-
cja 150 obrazów, rysunków  głównie XVII i XIX-wiecz-
nych artystów francuskich oraz rzemiosła artystyczne-
go i porcelany), prezentowany w tzw. Salonie Gron-
kowskiego oraz zapis testamentowy rzez
biarza i mala-
rza Bolesława Biegasa, osiadłego we Francji na pocz.
XX w., obejmujący oprócz jego własnych dzieł i doku-
mentacji twórczości prace innych artystów, w tym Olgi
Boznańskiej i Gustawa Gwozdeckiego. Dar ten stał się
głównym trzonem, zaaranżowanej w 1994 r. galerii
sztuki im. Bolesława Biegasa. W latach 70. wnuczki
Teofila Kwiatkowskiego przekazały Bibliotece znaczny
zbiór rysunków i kilka obrazów olejnych artysty. Kolej-
nym darem był zespół prac graficznych Konstantego
Brandla. Na początku lat 80. miało miejsce przekaza-
nie spuścizny malarza Józefa Brodnickiego (ps. Geor-
ges van Haardt), a w 1993 r.  dorobku Jana Ekierta.
Dzieje gromadzenia kolekcji artystycznych Bibliote-
ki Polskiej i Towarzystwa Historyczno-Literackiego
4. Olga Boznańska, Autoportret z paletą, olej, deska
4. Olga Boznańska, Self-portrait with Palette, oil on panel
MUZEALNICTWO
104
Wystawy
w Paryżu są nade wszystko historią hojności i darów natem jest sztambuch Marii Szymanowskiej, ze zbiera-
serca członków Towarzystwa, wśród których znalez
li nymi przez nią autografami artystów i kompozytorów,
się m.in. Denise Wrontnowska, Rosa Bailly, Franciszek m.in. Bacha, Beetohovena, Cherubiniego, Haydna,
Pułaski, Kazimierz Woz
nicki, Henri de Monfort, Wła- Mozarta, uzupełniony następnie przez córkę artystki
dysław Dąbrowski, Stanisław Pstrokoński, Franciszek Celinę Mickiewiczową wpisami Liszta, Moniuszki,
Studziński oraz Irena Paczkowska. Skarbem Biblioteki Chopina. Wpisał się też Szymanowskiej jej wielki wiel-
są jej zbiory obejmujące około 220 000 książek, biciel Johann Wolfgang von Goethe.
30 000 druków ulotnych, 5 000 rękopisów, mapy Na szczególne wyróżnienie zasługuje eksponowany
i atlasy. Ten potężny i unikatowy zbiór przez ponad na wystawie monumentalny pastel Leona Wyczółkow-
półtora wieku podtrzymywał narodową tożsamość pol- skiego Rycerz wśród kwiatów namalowany równo sto lat
skiej emigracji i po dzień dzisiejszy służy polskiej temu, w 1904 r., gdy wśród Polaków, w związku z woj-
nauce i kulturze. ną japońsko-rosyjską, odżyła nadzieja na odzyskanie
Szczególnie cenne są zbiory rękopiśmienne. Naj- niepodległości. Obraz inspirowany Weselem Wyspiań-
dawniejsze rękopisy pochodzą z połowy XVI wieku. Są skiego skupia w artystyczną całość mit o rycerzach za-
to listy królowej Bony. Wśród autografów królewskich klętych w skałę Giewontu i młodopolską wiarę w moc
są także listy Anny Jagiellonki, Stefana Batorego, Zyg- odradzającej się natury. Nadawał on ważne przesłanie
munta III, Jana Kazimierza, a także Ludwika XIV całej wystawie prezentującej dzieje i narastanie zbio-
i Jakuba I Stuarta. Są tu również odpisy ważnych doku- rów Biblioteki Polskiej.
mentów z archiwów i bibliotek francuskich, angiel-
skich i włoskich, m.in. tzw. Teki paryskie. Jest Archi- Wystawa Skarby kultury polskiej ze zbiorów Biblioteki
wum ambasady rosyjskiej w Polsce z lat 1763-1794, Polskiej w Paryżu
Archiwum księcia Ksawerego Saskiego z lat 1740- Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w War-
-1792, materiały dotyczące Konfederacji Barskiej, szawie: maj  lipiec 2004.
Archiwum Wielkiego Księcia Konstantego, papiery sej- Muzeum Narodowe w Krakowie: wrzesień  listo-
mowe z 1831 r., a wśród nich akta sejmowej detroni- pad 2004.
zacji cara jako króla polskiego, papiery po emigran-
tach. Są listy Ignacego Domeyki, Leonarda Chodz
ki, Organizatorzy wystawy  Muzeum Literatury im.
Adolfa Januszkiewicza. W Bibliotece Polskiej znalazło Adama Mickiewicza w Warszawie i Warszawska Fun-
się archiwum Kazimierza Woz
nickiego, Henryka Gier- dacja Kultury; współudział  Biblioteka Polska w Pary-
szyńskiego, Jana Brzękowskiego, Stanisława Lama. żu.
Spośród licznych rękopisów literackich przechowy- Kurator wystawy: A
ukasz Kossowski, autorzy scena-
wanych w Bibliotece Polskiej i Muzeum Adama Mic- riusza: A
ukasz Kossowski i Wiesława Kordaczuk, pro-
kiewicza w Paryżu, a prezentowanych na wystawie jekt plastyczny: Violetta Damięcka i Żaneta Goven-
w Polsce, pokazano m.in. Dziadów część III oraz ręko- lock.
pis Czatów Stanisława Moniuszki. Szczególnym ekspo-
Janusz Odrowąż-Pieniążek
Treasures of Polish Culture from the Collection of the Polish Library in Paris
The Adam Mickiewicz Museum of Literature in Warsaw, the each of remarkable artistic and historic value. The displayed
Warsaw Cultural Foundation and the Polish Library in Paris pre- works have been perfectly restored, and presented in a setting
pared in the spring of 2004 an unprecedented monumental corresponding to their value.
exhibition   Treasures of Polish Culture from the Collection of An undertaking like this could not be carried into effect
Polish Library in Paris , which was presented in the A. Mickie- without enormous funds, necessary for the restoration of the
wicz Museum and the National Museum in Warsaw. The gene- exhibits, their transport and insurance, in addition to the pre-
ral public has become acquainted for the first time ever with the paration of a professional catalogue in Polish and French, con-
history, operation and the art collection of the Polish Library in taining the first scholarly elaboration of the Library holdings.
Paris, the oldest and largest Polish �migr� centre. The exhibits The exhibition of the  Treasures of Polish Culture from the
included historic memorabilia, documents and works of art: Collection of the Polish Library in Paris was an expression of
paintings, drawings, prints, and sculptures, two hundred in all, our homage to the foremost centres of the Polish emigration.
MUZEALNICTWO
105