INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO
MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE
POZNAÄ„SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE
Biskupin& i co dalej?
Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii
REDAKCJA
JACEK NOWAKOWSKI
ANDRZEJ PRINKE
W¸ODZIMIERZ RŃCZKOWSKI
POZNAÄ„ 2005
ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W"odzimierz RÄ…czkowski (eds), Biskupin& i co
dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin& and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OĘrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznał
skie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznał
2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English sum-
maries and captions.
These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeo-
logy, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex prob-
lems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural land-
scape studies.
Recenzenci:
prof. dr hab. Bogus"aw Gediga
prof. dr hab. S"awomir Kadrow
© Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W"odzimierz RÄ…czkowski 2005
© Copyright by Authors
Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, Dziekana Wydzia"u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze Ęrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future
(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.
Adjustacja streszczeł
i t"umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska
Sk"ad i "amanie: ad rem, Poznał
 Jacek Tomczak
Projekt ok"adki: Jolanta i Konrad Królowie
ISBN 83-916342-2-1
Wydawca:
ul. S"owiał
ska 38A/6
61-664 Poznał

tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: [e-mail]
Spis treĘci
Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W"odzimierz RÄ…czkowski, Lataç, lataç i&
interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Cz´Ä˜ç I: Troch´ historii  czy tylko Biskupin?
Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupił
skie z lotu ptaka  próba podsumowania . . . . . . . . . 27
Lidia Úuk, DokÄ…d prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Dariusz Krasnod´bski, PamiÄ…tkowy album z polskimi zdj´ciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71
Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji
zdj´ç lotniczych z Kotliny ToruÅ‚
sko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Cz´Ä˜ç II: Zdj´cia lotnicze i technologia
S"awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó"czesnych Ęrednio-
i wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Jerzy Mia"dun, Wymiar fraktalny zobrazował
teledetekcyjnych krajobrazu
ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Jerzy Mia"dun, Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie
rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117
Cz´Ä˜ç III: Problemy z interpretacjÄ…
Lidia Úuk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiÄ…zania, czyli o tym, kto powinien
interpretowaç zdj´cia lotnicze  s"ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Andrzej Kijowski, Stefan Úynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t"o dla
archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Krzysztof Maciejewski, WróŻenie z fusów? Dylematy fotografującego obiekty archeologiczne . . 157
Cz´Ä˜ç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii
Wies"aw St´pieÅ‚
,  Karta obserwacji terenu z góry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia Úuk, APh_Max  baza danych
o zdj´ciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego
rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Jerzy Mia"dun, Izabela Mirkowska, W"odzimierz RÄ…czkowski,
WczesnoĘredniowieczne za"oŻenia obronne w Polsce pó"nocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Cz´Ä˜ç V: Zdj´cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej
Zbigniew Kobylił
ski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,
 Archeologia niedestrukcyjna w pó"nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Piotr Górny, Ma"gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,
Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che"mił
skiej.
Pierwsze doĘwiadczenia, moŻliwoĘci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Andrzej Prinke, W"odzimierz RÄ…czkowski, Bogdan Walkiewicz,
Archeologiczny zwiad lotniczy wzd"uÅ» trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznał
skiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
9
Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym
na przyk"adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie
zniszczeł
na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Cz´Ä˜ç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaÅ‚
:
dorobek i perspektywy
Andrzej M. Wyrwa, Zdj´cia lotnicze w "ekneÅ‚
skim kompleksie osadniczym oraz
ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Krzysztof Maciejewski, W"odzimierz RÄ…czkowski, Jamy, jamy& lecz nie tylko:
wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283
Barbara Stolpiak, W"odzimierz RÄ…czkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku,
woj. zachodniopomorskie a zdj´cia lotnicze  oczekiwania i moÅ»liwoĘci . . . . . . . . . . . . . . . 297
Kazimierz GrÄ…Å»awski, Zdj´cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej
Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Dariusz Krasnod´bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,
przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç  czy pilot moÅ»e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321
Marcin Dziewanowski, Lidia Úuk, Zaleg"oĘci  nie do odrobienia ?
Przyczynek do przydatnoĘci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych
na przyk"adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Rafa" Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoĘredniowiecznego
osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz"uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Mi"osz Giersz, Maciej S"omczył
ski, Mariusz Zió"kowski, Archeologia lotnicza
w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Violetta Julkowska, W"odzimierz RÄ…czkowski, Zobaczmy przesz"oĘç! Zdj´cia lotnicze
w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Cz´Ä˜ç VII: Zdj´cia lotnicze i krajobraz kulturowy
Wies"aw St´pieÅ‚
, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379
Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze
korelacji wyników badał
powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Cz´Ä˜ç VIII: Jak si´ to robi w Europie?
Robert Bewley, Archeologia lotnicza  kilka myĘli na przysz"oĘç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Rog Palmer, Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407
Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech  z historii badaÅ‚
. . . . . . . . 413
Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koł
cu XX wieku:
integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449
Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S"owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479
Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489
-
Juris Urtans, Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
10
Lidia Úuk
DokÄ…d prowadzisz Biskupinie?
1. Na poczÄ…tku drogi by" Biskupin  wprowadzenie
ZnacznÄ… cz´Ä˜ç dziejów archeologii lotniczej w Polsce moÅ»na krótko scharakteryzowaç jako czas
nieustannie ponawianych postulatów o wprowadzenie tej metody na sta"e do praktyki archeolo-
gicznej (JaŻdŻewski 1938; Okupny 1998). By"y one formu"owane przez naukowców z róŻnych
oĘrodków i wyp"ywa"y z odmiennych celów, np. dokumentacyjnych (Rajewski 1975), badania pa-
leoĘrodowiska (Ostoja-Zagórski 1969), rozpoznania struktury przestrzennej stanowisk znanych
(Mia"dun, ÂwiÄ…tek 1993) czy opracowania planu prac wykopaliskowych (Modrzewska-Marciniak
1984; Kijowski, Wyrwa 1989). Próby ich realizacji by"y podejmowane indywidualnie, w rozprosze-
niu, toteÅ» z kaÅ»dÄ… publikacjÄ… poĘwi´conÄ… zdj´ciom lotniczym problem ich zastosowania by" defi-
niowany od nowa (Rączkowski 2002: 23). Jednak te tak róŻne prace posiadają co najmniej jeden
punkt wspólny, mianowicie nawiÄ…zanie do przedwojennych tradycji zastosowania zdj´ç lotniczych
w Polsce. Niejednokrotnie wykorzystanie tej metody we w"asnej pracy jest uzasadniane w"aĘnie
Ęwietnymi początkami, które w póęniejszych latach, w wyniku splotu róŻnych okolicznoĘci, nieco
zaprzepaszczono (Okupny 1998: 225-226).
Dorobek polskiej archeologii jest zwykle prezentowany na tle wyników z innych krajów euro-
pejskich, zaĘ niemal sta"ym punktem odniesienia jest tradycja archeologii brytyjskiej. Podobne
porównania majÄ… niemal tak d"ugÄ… histori´, jak samo pojawienie si´ zdj´ç lotniczych w archeolo-
gii polskiej. Bowiem juŻ w 1938 roku Konrad JaŻdŻewski (1938) opublikowa" artyku", w którym
przedstawi" dotychczasowy dorobek brytyjski, zestawiajÄ…c go z wynikami osiÄ…gni´tymi w Bisku-
pinie. Pomimo pewnej krytycznej refleksji nad zastosowaniem zdj´ç u poczÄ…tków ich kariery
wPolsce (por. niŻej), w oczach archeologów dokonujących takiej oceny obecnie wypada ona bar-
dzo pozytywnie, za czym majÄ… przemawiaç nast´pujÄ…ce dwa argumenty (por. Okupny 1998):
 czasowy  niemal równoczesne wprowadzenie zdj´ç lotniczych do archeologii w obu tych kra-
jach (Okupny 1998: 214); pierwsze angielskie zdj´cie lotnicze stanowiska archeologicznego
(Stonhenge z 1906 roku) jest wprawdzie starsze od polskiego o ponad dwadzieĘcia lat (w Rzu-
cewie w 1929 roku), jednak zosta"o ono  zdyskwalifikowane przez samego  ojca archeolo-
gii lotniczej ze wzgl´du na to, iÅ» nie wykonano go dla celów archeologicznych, lecz wojsko-
wych (Crawford 1954: 206)  tym samym dystans czasowy pomi´dzy obiema tradycjami zosta"
zredukowany do lat pi´ciu, gdyÅ» pierwszy rekonesans stricte archeologiczny mia" miejsce
wWielkiej Brytanii dopiero w 1924 roku (Crawford, Keiler 1928: vi).
 iloĘciowy  polegający na tym, iŻ dorobek brytyjski zosta" krótko podsumowany w jednym zda-
niu i czterech pozycjach bibliograficznych, natomiast w cz´Ä˜ci polskiej nast´puje szczegó"owe
wyliczanie wszystkich przedsi´wzi´tych akcji fotografowania stanowisk archeologicznych
51
(oko"o 15 na przestrzeni 30 lat), liczby uzyskanych zdj´ç (w samym Biskupinie oko"o kilkuset)
oraz sposobów ich wykonywania (co najmniej czterech) (Okupny 1998: 215-225).
MoÅ»na wprawdzie sÄ…dziç, iÅ» wnikliwa analiza osiÄ…gni´ç archeologii lotniczej w Polsce wynika"a
z zainteresował
autora jej dziejami w kraju, jednak zestawienie obu tych tradycji tworzy wraŻe-
nie, iÅ» dzielÄ… one nie tylko s´dziwy wiek, lecz równie bogaty dorobek w zakresie stosowanych me-
tod i osiÄ…gni´tych wyników. W efekcie podobieÅ‚
stwa te pozwalajÄ… na sformu"owanie wniosku, iÅ»
Poznał
ski oĘrodek archeologiczny (ekspedycja biskupił
ska) by" do 1939 roku jedynym
wPolsce, w którym wykonywano takie zdj´cia [tzn. lotnicze  LÚ] nie odbiegajÄ…ce poziomem
od najlepszych osiÄ…gni´ç brytyjskich [Okupny 1998: 222-224, podkr. LÚ].
IdÄ…c dalej tropem argumentacji B. Okupnego, moÅ»na zauwaÅ»yç jeszcze kilka innych interesujÄ…-
cych zbieÅ»noĘci, które mog"y utwierdzaç w b"ogim przeĘwiadczeniu o podobnym statusie zdj´ç lot-
niczych w archeologii polskiej i brytyjskiej.
1) ZwiÄ…zek zdj´ç lotniczych ze stanowiskami, które odegra"y bardzo waÅ»nÄ… rol´ w historii archeo-
logii  Stonehenge i Biskupinem.
MoÅ»na powiedzieç, iÅ» w"aĘnie dzi´ki tym powiÄ…zaniom zdj´cia lotnicze na trwa"e zapisa"y si´
w ĘwiadomoĘci archeologów. Stonehenge by"o pierwszym stanowiskiem archeologicznym zareje-
strowanym na zdj´ciu lotniczym (por. wyÅ»ej), jednak dopiero odkrycie na poczÄ…tku lat 20. alei
prowadzÄ…cej do kamiennego kr´gu zwróci"o uwag´ szerszego grona archeologów na przydatnoĘç
tej metody w ich badaniach (Crawford 1924: 57-58; Deuel 1984: 44-47). RównieÅ» w Polsce zdj´cia
lotnicze zawdzi´czajÄ… swoje miejsce w archeologii dzi´ki zwiÄ…zkom ze stanowiskiem o mi´dzyna-
rodowej s"awie. Biskupin by" przyk"adem nowatorskich  na skal´ europejskÄ…  badaÅ‚
, w trakcie
których wypracowano nowoczesne metody prowadzenia prac wykopaliskowych i dokumentacji te-
renowej (ryc. 1). I tutaj zdj´cia lotnicze znalaz"y swoje miejsce. By"y one szeroko propagowane
w tym kontekĘcie, pojawiajÄ…c si´ regularnie w sprawozdaniach z kolejnych lat pracy (Kostrzewski
1938a; 1938b; Rajewski 1938; 1950).
2) Bliskie zwiÄ…zki archeologii lotniczej z wojskiem.
PoczÄ…tkowo O. G. S. Crawford korzysta" ze zdj´ç, które zosta"y mu udost´pnione przez wojsko
(Crawford 1923: 359), póęniej zach´ca" równieÅ» pilotów wojskowych do samodzielnego fotogra-
fowania stanowisk archeolo-
gicznych w czasie ich lotów
treningowych. Praktyka ta za-
owocowa"a licznymi, spekta-
kularnymi odkryciami (np.
Insall 1927; Crawford 1927b:
469; 1929: 452; Collingwood
1930; Allen 1938; 1940).
RównieŻ w Polsce piloci woj-
skowi od poczÄ…tku towarzy-
szyli archeologom. Pierwsze
zdj´cie lotnicze stanowiska
archeologicznego w Rzuce-
wie zosta"o wykonane przez
jednostk´ lotniczÄ… w Pucku.
Wojskowi bardzo czynnie za-
angaÅ»owali si´ takÅ»e w bada-
nia w Biskupinie. Kilkakrot-
Ryc. 1. Biskupin, gm. GÄ…sawa, stan. 4. Zdj´cia lotnicze wpisa"y si´ w Ęwia-
domoĘç archeologów dzi´ki zwiÄ…zkom ze stanowiskami o mi´dzynarodo- nie z pok"adu ich samolotu
wej renomie. Fot. Archiwum MAP, 1938.
wykonywano zdj´cia ukoĘne
52 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
Ryc. 2. Biskupin, gm. GÄ…sawa, stan. 4. Udzia" wojska w rozwoju archeologii lotniczej w Polsce
polega" g"ównie na udost´pnieniu sprz´tu do wykonywania zdj´ç. Nie podejmowano natomiast
samodzielnych prób odkrywania i dokumentowania stanowisk archeologicznych. Fot. Archiwum
MAP, 1937.
pó"wyspu, natomiast od 1937 roku udost´pniono archeologom duÅ»y balon z koszem dla za"ogi
(ryc. 2), z którego wykonywano zarówno fotografie zwyk"e, jak i filmowe (Rajewski 1975: 562-
-563). Dzi´ki pilotom z 3 Pu"ku Lotniczego w Poznaniu sfotografowano zabytkowe cz´Ä˜ci Pozna-
nia i Gniezna, a takŻe grodziska wielkopolskie (Okupny 1998: 218-222).
3) Rodzaj fotografowanych stanowisk.
Przynajmniej poczÄ…tkowo w obu przypadkach by"y to obiekty jeszcze czytelne w terenie.
WWielkiej Brytanii stanowiska o w"asnej formie krajobrazowej stanowi"y zdecydowanÄ… wi´kszoĘç
wszystkich obiektów sfotografowanych w 1924 roku (Crawford, Keiller 1928, por. wyŻej)1 (ryc. 3).
WPolsce w 1935 roku, z inicjatywy W"adys"awa Kowalenki (1938), podj´to akcj´ fotografowania
grodzisk. Na zdj´ciach ukoĘnych uwieczniono kilkanaĘcie grodzisk wielkopolskich, a wyniki zosta-
"y opublikowane zaledwie trzy lata póęniej.
Wydaje si´, iÅ» wszystkie te podobieÅ‚
stwa pozwalajÄ… na sformu"owanie tak optymistycznej opi-
nii, jak ta, wyraÅ»ona przez B. Okupnego, mianowicie, iÅ» polskie zdj´cia nie odbiega"y poziomem
od najlepszych zdj´ç brytyjskich. Dlaczego wi´c, pomimo doskona"ego poczÄ…tku aplikacji metody
wPolsce i istnienia licznych zbieŻnoĘci z tradycją brytyjską, obecnie istnieje tak drastyczna róŻni-
ca w ich kondycji w obu tych krajach? Podczas gdy w Wielkiej Brytanii zdj´cia lotnicze sÄ… przed-
miotem najwi´kszego programu dokumentacji wszystkich stanowisk archeologicznych  National
Mapping Programme (Bewley 1995; 2002), w Polsce archeolodzy wciąŻ  wywaŻają drzwi, które juŻ
dawno zosta"y otwarte , próbujÄ…c ponownie wprowadziç tÄ… metod´ do badaÅ‚
archeologicznych
(RÄ…czkowski 2002: 23).
1
W trakcie swojego wystÄ…pienia konferencyjnego korzysta"am z oryginalnych fotografii zamieszczonych w Anti-
quity, jednak ze wzgl´du na problemy z uzyskaniem zgody na ich publikacj´, w niniejszym artykule postanowi"am
wykorzystaç zdj´cia lotnicze polskich stanowisk, wykonanych g"ównie po 1997 roku, a ilustrujÄ…cych procedury i za-
gadnienia zgodnie z metodykÄ… wypracowanÄ… przez archeologów brytyjskich w okresie mi´dzywojennym.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 53
Ryc. 3. Bonikowo, gm. KoĘcian, stan. 1. Pierwszymi obiektami zadokumentowanymi na zdj´ciach
lotniczych by"y stanowiska o w"asnej formie krajobrazowej. Fot. W. RÄ…czkowski, 26.03.1999.
2. Nie wszystkie drogi prowadzÄ… do Rzymu: rozbieÅ»noĘç dróg polskiej
i brytyjskiej archeologii lotniczej
W dotychczasowej ocenie praktyki polskiej i angielskiej moÅ»na zauwaÅ»yç dosyç niekonsekwent-
ne stosowanie kryteriów, przyj´tych dla ich porównania. Tradycj´ brytyjskÄ… przyj´to za modelowe
rozwiÄ…zanie ze wzgl´du na to, iÅ» zdj´cia lotnicze wnios"y tam zupe"nie nowÄ… jakoĘç do pracy ar-
cheologów. Zatem miarÄ… sukcesu zdj´ç lotniczych w Polsce mia"o byç to, czy w podobny sposób
przys"uÅ»y"y si´ one archeologii. Natomiast w ocenie rezultatów powo"ywano si´ na kryteria ilo-
Ęciowe, jak np. suma wszystkich zdj´ç wykonanych w Biskupinie czy zorganizowanych lotów.
W efekcie tworzy"o to wizerunek polskiej archeologii lotniczej jako nieprzerwanego pasma suk-
cesów. Obraz ten wygląda jednak zupe"nie inaczej, jeĘli od początku do koł
ca w ocenie trzymaç
si´ kryterium strategii wykorzystania zdj´ç w pracach archeologicznych2. Chcia"abym skoncentro-
waç si´ tutaj na trzech zagadnieniach:
 rekonesansie archeologicznym,
 planowaniu prac wykopaliskowych,
 dokumentacji obiektów w trakcie badał
wykopaliskowych.
2.1. Rekonesans archeologiczny
Pod tym poj´ciem rozumiano loty przeprowadzane na obszarach o róŻnym stopniu rozpozna-
nia archeologicznego. By"y to starannie zaplanowane akcje o okreĘlonych celach badawczych.
2
Jednym z argumentów, który ma uzasadniç s"abÄ… kondycj´ zdj´ç lotniczych w Polsce, sÄ… m.in. warunki izolacji,
w jakich archeologia polska funkcjonowa"a w okresie powojennym (por. Marciniak, RÄ…czkowski 1991). Mia"y one
m.in. uniemoÅ»liwiç korzystanie z dorobku nauk zachodnioeuropejskich. KierujÄ…c si´ tymi wzgl´dami, dla celów po-
równawczych korzysta"am wy"ącznie z artyku"ów publikowanych w Antiquity, którego celem by"o m.in. propagowa-
nie zalet nowej metody w badaniach archeologicznych (Crawford 1927a: 3; Collingwood 1930: 472). JuÅ» w okresie
mi´dzywojennym czasopismo to by"o dost´pne w bibliotece w Muzeum Prehistorycznym w Poznaniu. Takie post´-
powanie pozwoli odpowiedzieç na pytanie, czy fatalny stan archeologii lotniczej rzeczywiĘcie wynika z braku dost´-
pu do odpowiedniej literatury, czy teÅ» jest uwarunkowany innymi czynnikami.
54 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
KluczowÄ… rol´ w jego organizacji
odgrywa" termin wykonywania
zdj´ç, przede wszystkim zaĘ taki,
który stwarza" dogodne warunki
dla rejestracji stanowisk p"a-
skich3 (Crawford 1939: 280).
Drugim elementem, który mia"
zapewniç maksymalnÄ… efektyw-
noĘç rekonesansu, by"a komplek-
sowoĘç prowadzonych badaÅ‚

(Crawford 1939: 289). W trakcie
rekonesansu rejestrowano za-
sadniczo wszystkie Ęlady, które
moÅ»na by"o interpretowaç jako
stanowiska archeologiczne na-
wet wtedy, gdy g"ównym przed- Ryc. 4. Wielki S"awsk, gm. Kruszwica. Stanowisko zosta"o odkryte przy
okazji rekonesansu, którego celem by"o sfotografowanie kilku obiektów
miotem zainteresowania by"a
neolitycznych. Fot. W. RÄ…czkowski, 8.07.2000.
jedna, ĘciĘle okreĘlona grupa za-
bytków. Przyk"adowo, celem re-
konesansu zorganizowanego przez O. G. S. Crawforda w Szkocji w 1938 roku by"o wyjaĘnienie luk
w osadnictwie rzymskim. NiejasnoĘci te pojawi"y si´ w trakcie opracowywania mapy rzymskiej
Brytanii, pomimo przeprowadzenia licznych prac terenowych. Efektem kilku dni lotów by"o od-
krycie oko"o 50 nowych stanowisk, z których zaledwie (!?) 12 przypada"o na okres rzymski (Craw-
ford 1939: 280). W rezultacie uzyskano nie tylko pe"niejszy obraz osadnictwa rzymskiego, ale tak-
Å»e cenne informacje o osadnictwie z innych epok (ryc. 4), które w dosyç gruntowny sposób
zmienia"y istniejÄ…ce dotychczas mapy rozmieszczenia stanowisk archeologicznych (Crawford
1939: 288).
W Polsce podobna strategia wykorzystania zdj´ç nie mia"a miejsca. Wprawdzie moÅ»na by uznaç,
iÅ» do pewnego stopnia polskim odpowiednikiem takiego rekonesansu by"a akcja fotografowania
grodzisk wielkopolskich, zorganizowana przez W. Kowalenk´, gdyby nie to, iÅ» jej cele by"y zupe"-
nie odmienne. W tym przypadku skoncentrowano si´ na dokumentowaniu wy"Ä…cznie jednej kate-
gorii stanowisk  znanych grodzisk. Zatem zdj´cia nie mia"y za zadanie wype"niç luki w obrazie
osadnictwa wczesnoĘredniowiecznego. W trakcie lotów nie zlokalizowano (nawet przypadkowo)
Å»adnego nowego stanowiska, a w rezultacie zdj´cia lotnicze w Å»aden sposób nie wp"yn´"y na do-
tychczasowÄ… wiedz´ o rozmieszczeniu grodzisk Ęredniowiecznych w Wielkopolsce.
Rekonesans i jego wyniki wykorzystywano w archeologii brytyjskiej w róŻnoraki sposób (w pol-
skiej archeologii lotniczej okresu mi´dzywojennego, jak juÅ» wyÅ»ej wspomnia"am, takich zastoso-
wał
nie by"o).
1) Odkrywanie nowych stanowisk.
Trudno przeceniç rol´ zdj´ç lotniczych w tym wzgl´dzie. Praktycznie kaÅ»da publikacja takiego
zdj´cia w Antiquity przedstawia"a zupe"nie nowe stanowisko, opatrzone entuzjastycznymi komen-
tarzami typu  najwaÅ»niejsze odkrycie (Crawford 1927b: 469),  szczytowe osiÄ…gni´cie zdj´ç lotni-
czych w archeologii (Crawford 1929: 452) czy teÅ»  najbardziej spektakularne zwyci´stwo fotogra-
fii lotniczej w archeologii (Collingwood 1930: 472). Rozpi´toĘç chronologiczna odkrywanych
stanowisk by"a znaczna  począwszy od neolitu aŻ po Ęredniowiecze. W trakcie regularnie prze-
prowadzanych weryfikacji terenowych okazywa"o si´ teÅ» niejednokrotnie, iÅ» zdj´cia lotnicze by"y
jedynÄ… moÅ»liwÄ… metodÄ… rejestracji takiego stanowiska. Obiekty doskonale czytelne na zdj´ciu,
3
Stanowiska o w"asnej formie krajobrazowej sÄ… nieco mniej  wymagajÄ…ce pod tym wzgl´dem. Na s"abo zalesio-
nych obszarach moÅ»na je fotografowaç praktycznie przez ca"y rok.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 55
cz´sto by"y niewidoczne w terenie, zupe"nie zniwelowane w wyniku zabiegów agrotechnicznych.
Nierzadkie by"y teÅ» sytuacje, gdy nie rejestrowano materia"u zabytkowego na powierzchni (ryc. 5),
a nawet w wykopach sondaÅ»owych (Crawford 1927b: 469-470). ToteÅ» trudno dziwiç si´ uwadze
i entuzjazmowi, jaki okazywano równieŻ pomniejszym odkryciom. By"y one bowiem  zwiastuna-
mi niezliczonych, przedziwnych odkryç, zapewniajÄ…cych nas o tym, Å»e Å»adne stanowisko, nawet
najbardziej zniwelowane, nigdy nie jest do koł
ca stracone dla nauki (Crawford 1929: 455).
Ryc. 5. Jurkowo, gm. Krzywił
, stan. 49. Szczytowe osiÄ…gni´cie zdj´ç lotniczych? Zdj´cia zyska"y
uznanie jako metoda badał
archeologicznych przede wszystkim dzi´ki moÅ»liwoĘciom odkrywania
nowych, nieznanych stanowisk (tutaj: osada obronna kultury "uŻyckiej, por. Nowakowski, Rączkow-
ski 2000). Fot. W. RÄ…czkowski, 26.03.1999.
2) Odkrywanie nowych typów stanowisk.
Nawet w sytuacji, gdy stanowisko by"o znane, dzi´ki zdj´ciom lotniczym wciÄ…Å» by"o moÅ»liwe do-
konanie nowych odkryç (ryc. 6). Stanowisko Woodhenge by"o bodajÅ»e
najbardziej sensacyjnym odkryciem archeologicznym, dokonanym za pomocÄ… zdj´ç lotni-
czych, poniewaŻ, w przeciwieł
stwie do alei w Stonehenge [por. niŻej], by"o ono raczej nie-
oczekiwane i ujawni"o nowy typ stanowiska [Cunnington 1927: 95].
Skromny kolisty kurhan (aczkolwiek niespotykanych rozmiarów), sklasyfikowany tak na podsta-
wie nik"ych pozosta"oĘci w terenie, urós" nagle do rangi unikatu na skal´ europejskÄ…, dla którego
najbliÅ»sze analogie mog"y si´ znaleÄ™ç dopiero w Holandii (Cunnington 1927: 92-95; Insall 1927:
100). Jednak jego charakterystyczny uk"ad (w postaci szeĘciu koncentrycznych kr´gów utworzonych
z do"ów pos"upowych, otoczonych kolistym rowem i nasypem) sprawi", iŻ potomnym dane by"o go
zapami´taç jako drewnianÄ… wersj´ równie unikatowego Stonehenge. NaleÅ»y przyznaç, iÅ» awans z po-
zycji zwyk"ego kurhanu do stanowiska wyjÄ…tkowego, wart by" wysi"ku wykonania jednego zdj´cia.
3) Lokalizacja stanowisk znanych ze ęróde" pisanych, ale o nieokreĘlonym po"oŻeniu.
Zdarza"y si´ takÅ»e przypadki  widmowych stanowisk, których jedynym Ęladem istnienia by"y
wzmianki lub dokumentacje rysunkowe, pozostawione przez pierwszych antykwariuszy. Nader cz´-
sto zawiera"y one jedynie podstawowe informacje o po"oÅ»eniu obiektu, jak np. nazw´ miejscowo-
56 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
Ryc. 6. Kurowo, gm. KoĘcian. Prostokątny, o zaokrąglonych naroŻnikach obiekt, jest pierwszym tego
typu stanowiskiem zarejestrowanym w Polsce. Fot. J. Nowakowski, 6.07.1998.
Ryc. 7. S"awsko, gm. S"awno, stan. 5. Przyk"ad  stanowiska-widma . Grodzisko to by"o znane ze ęró-
de" pisanych, jednak w wyniku ca"kowitej niwelacji nie potrafiono sprecyzowaç jego lokalizacji. Osta-
tecznie wÄ…tpliwoĘci zosta"y rozwiane dzi´ki zdj´ciom lotniczym. Fot. W. RÄ…czkowski, 28.07.1996.
Ęci. ToteÅ» próba ich lokalizacji, szczególnie gdy w mi´dzyczasie stanowisko takie znik"o z po-
wierzchni ziemi, by"a przys"owiowym  szukaniem ig"y w stogu siana . Rekonesans lotniczy stawa"
si´ w takich przypadkach ostatniÄ… instancjÄ…, umoÅ»liwiajÄ…c w stosunkowo krótkim czasie obserwa-
cj´ znacznych obszarów. Zdj´cia lotnicze nie tylko przywraca"y ponownie do archeologicznego  Å»y-
cia takie obiekty. Cz´sto pozostawa"y teÅ» jedynym rzetelnym Ęwiadkiem ich istnienia (ryc. 7),
szczególnie w przypadkach, gdy stanowisku grozi"o zupe"ne zniszczenie (Crawford 1933: 290-292).
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 57
Ryc. 8. Czerwona WieĘ, gm. Krzywił
, stan. 55. W trakcie badał
powierzchniowych stanowisko to
zosta"o okreĘlone jako wielokulturowy punkt osadniczy. Natomiast na zdj´ciu zarejestrowano nie
tylko liczne jamy, potwierdzające istnienie rozleg"ej osady, ale równieŻ obiekty liniowe, sugerujące
obecnoĘç konstrukcji obronnych. Fot. J. Nowakowski, 5.07.1998.
Ryc. 9. Siekówko, gm Przem´t, stan. 9. Zdj´cia lotnicze pozwoli"y zweryfikowaç zasi´g grodziska,
ujawniajÄ…c obecnoĘç nieznanego do tej pory kompleksu nasypów i rowów ziemnych, towarzyszÄ…-
cych grodzisku. Fot. W. RÄ…czkowski, 26.03.1999.
58 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
4) Rozpoznanie struktury przestrzennej stanowisk.
a) OkreĘlenie funkcji obiektu.
Archeolodzy brytyjscy dosyç szybko zauwaÅ»yli, iÅ» zbadanie przy pomocy metody wykopalisko-
wej wszystkich odkrywanych stanowisk jest raczej niemoÅ»liwe, gdyÅ»  pi´ç minut fotografowania
mog"o dostarczyç pracy przynajmniej na pi´ç sezonów wykopaliskowych (Crawford 1933: 474).
Dlatego teÅ» odpowiedzi na najbardziej podstawowe pytania, jak wiek, czy funkcja danego obiek-
tu, doszukiwano si´ w samym zdj´ciu. W przypadku pewnej kategorii stanowisk, tzw. enclosure4,
które pojawiajÄ… si´ przez ca"e pradzieje i mogÄ… pe"niç przeróŻne funkcje (zarówno stanowisk sa-
kralnych, jak i zwyk"ych osad), nawet pomniejsze elementy zarejestrowane na zdj´ciu (ryc. 8), jak
np. jamy czy koliste chaty, mog"y rozstrzygnÄ…ç o osadniczym charakterze obiektu (Crawford 1929:
452-454).
b) OkreĘlenie zasi´gu i chronologii (wzgl´dnej) obiektu.
By"o to jedno z pierwszych zastosował
zdj´ç lotniczych w archeologii (Crawford 1923), aczkol-
wiek w póęniejszym okresie nieco zmarginalizowane przez znacznie bardziej spektakularne od-
krycia. Jednak dzi´ki wnikliwej analizie zdj´cia cz´sto moÅ»liwe by"o precyzyjne okreĘlenie zasi´-
gu (ryc. 9) oraz chronologii stanowisk, które wskutek znacznej niwelacji mog"y byç niezbyt
czytelne z ziemi (Piggott 1931).
2.2. Planowanie badał
wykopaliskowych5
Zdj´cia lotnicze w Wielkiej Brytanii stosowano na tym etapie dwojako.
1) RozwiÄ…zanie problemu badawczego.
W poczÄ…tkowym okresie rozwoju archeologii lotniczej, gdy zupe"nÄ… niewiadomÄ… by"y mechani-
zmy ujawniania si´ wyróŻników, dosyç powszechnÄ… metodÄ… sprawdzania  prawdomównoĘci zdj´ç
by"o przeprowadzenie badał
sondaŻowych. Najbardziej znanym przypadkiem by"o skorygowanie
przebiegu alei w Stonehenge. Tylko znikomy jej fragment by" czytelny w terenie, natomiast pozo-
sta"a cz´Ä˜ç istnia"a jedynie w formie niezliczonych hipotez o jednakowej wartoĘci, gdyÅ» ich wery-
fikacja w terenie by"a znacznie utrudniona. OceniajÄ…c t´ sytuacj´ O. G. S. Crawford trzeÄ™wo za-
uwaŻy", iŻ
Nie moÅ»na przekopaç ca"ego pola czy kilkunastu pól w poszukiwaniu rowu, który moÅ»e wca-
le nie istnieje [Deuel 1984: 47].
Zdj´cia lotnicze w zasadniczy sposób zmieni"y t´ sytuacj´  zamiast przekopywaç kilkanaĘcie
pól, wystarczy"o przeprowadziç niewielkie wykopy sondaÅ»owe. Informacje z nich uzyskane wy-
starczy"y, aby pozosta"Ä… cz´Ä˜ç alei wyznaczyç na podstawie zdj´ç (Crawford 1924: 57-58). Ba-
dania tego typu zosta"y póęniej okreĘlone mianem  chirurgicznego ci´cia , które s"uÅ»y jedynie
potwierdzeniu diagnozy (Clark 1935: 465). Wraz z lawinowym przyrostem nowych odkryç bar-
dzo cz´sto pos"ugiwano si´ tÄ… metodÄ…, wybierajÄ…c do  przeci´cia punkty, które w bardzo krót-
kim czasie mog"y dostarczyç kluczowych informacji o stanowisku, naruszajÄ…c jego struktur´
tylko w niewielkim stopniu (ryc. 10, 11) (Crawford 1927b: 469; Collingwood 1930: 472-474;
Clark 1935: 468).
4
Brak polskiego terminu dla tej kategorii stanowisk. MoÅ»na opisaç je jako wydzielony obszar, zwykle ogrodzony
nasypem i/ lub rowem z jednym wejĘciem.
5
Zdj´cia lotnicze idealnie wpisa"y si´ w nurt tzw. field archaeology, rozumianej jako prace w terenie zmierzajÄ…ce
do pozyskania maksymalnej iloĘci informacji o stanowisku i jego otoczeniu za pomocą róŻnych metod. Termin ten
przez d"ugi czas nie obejmowa" badał
wykopaliskowych (Rączkowski 2002: 41). W tym przypadku oznacza to, Że wy-
kopaliska nie by"y postrzegane jako niezb´dny etap prac po rekonesansie, który praktycznie móg" si´ zakoÅ‚
czyç
w tej fazie, po szczegó"owej interpretacji zdj´ç (por. punkt 2.1).
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 59
Ryc. 10. Lipowiec, gm. Niechlów, stan. 3. Czytelne na zdj´ciu obiekty archeologiczne pozwalajÄ… na
precyzyjne wskazanie miejsc przeprowadzenia badał
sondaŻowych tak, aby by"y one maksymalnie
efektywne. Fot. J. Nowakowski, 06.07.1998.
Ryc. 11. Lipowiec, gm. Niechlów, stan. 3. Badania sondaÅ»owe potwierdzi"y  prawdomównoĘç
zdj´ç oraz dostarczy"y podstawowych informacji o stanowisku. Fot. J. WyrwiÅ‚
ski, 06.10.1998.
60 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
2) Wybór stanowiska reprezentatywnego dla badanego zagadnienia.
W latach 30. wyraŻano optymistyczny pogląd, iŻ zakoł
czy" si´ romantyczny etap archeologii,
gdy stanowiska by"y rozkopywane wy"ącznie z czystej ciekawoĘci. Symbolem nowych czasów mia-
"y byç dok"adnie planowane bada-
nia, realizujące okreĘlone za"oŻenia
i przeprowadzane zgodnie z najnow-
szymi standardami (Clark 1935: 465).
ZnacznÄ… rol´ przypisywano tutaj
zdj´ciom lotniczym. UmoÅ»liwia"y one
wybór takiego stanowiska, które zda-
niem archeologów by"o najbardziej
adekwatne dla prowadzonych badał

(ryc. 12)  albo ze wzgl´du na swojÄ…
 typowoĘç (np.  typowy obóz rzym-
ski w studiach nad kampaniami mili-
tarnymi Cesarstwa) czy odwrotnie 
 atypowoĘç , która stawia"a pod zna-
kiem zapytania dotychczasowe klasy-
fikacje obiektów archeologicznych.
Ryc. 12. Miechowice, gm. Inowroc"aw. Próby zweryfikowania
NiewÄ…tpliwÄ… zas"ugÄ… zdj´ç by"o zwró-
obecnoĘci kurhanów kultury ceramiki sznurowej na Kujawach
cenie uwagi na obiekty typu henge,
sk"oni"y archeologów do przeprowadzenia badał
sondaŻowych
które teÅ» cz´sto wybierano do badaÅ‚

na obiekcie wytypowanym za pomocÄ… zdj´ç lotniczych na pod-
ze wzgl´du na ich s"abe rozpoznanie stawie charakterystycznych cech morfologicznych (kolisty rów)
(J. Czebreszuk  inf. ustna). Fot. W. RÄ…czkowski, 21.06.2000.
(Cunnington 1927; Clark 1935).
2.3. Dokumentacja stanowiska w trakcie wykopalisk
Wydawa"oby si´, Å»e w koÅ‚
cu na tym etapie drogi obie tradycje, polska i angielska, nareszcie si´
spotkają, gdyby nie jeden dokuczliwy szczegó"  mianowicie brak odpowiednika w Wielkiej Bry-
tanii. Wprawdzie wykonywano pojedyncze zdj´cia stanowiska w trakcie eksploracji (Clark 1935:
466), ale dostarcza"o ono raczej ogólnego wglÄ…du w przebieg prac niÅ» dokumentacj´ ods"anianych
obiektów. Natomiast bardzo bliskie, jeĘli nie blięniacze doĘwiadczeniom biskupił
skim, by"o uŻy-
cie balonu dla podwieszenia aparatu fotograficznego na stanowisku w Megiddo w Palestynie (Guy
1932). W obu tych przypadkach tech-
nik´ t´ zastosowano dla dokumenta-
cji bardzo rozleg"ych wykopów na
stanowiskach o z"oŻonym uk"adzie
stratyfikacyjnym. BezuŻyteczna w ta-
kich wypadkach okazywa"a si´ drabi-
na, poniewaÅ» zdj´cia obejmowa"y tyl-
ko niewielki wycinek ods"oni´tych
konstrukcji. Natomiast balon pozwo-
li" uzyskaç zdj´cia idealnie pionowe,
dokumentujÄ…c ca"y badany obszar
(ryc. 13). Guy korzysta" z nich dodat-
kowo, aby rozstrzygnÄ…ç przynaleÅ»-
noĘç chronologicznÄ… poszczególnych
Ryc. 13. Biskupin, gm. GÄ…sawa, stan. 4. Wykorzystanie balonu
domostw (Rajewski 1960a: 283; 1975:
dla podwieszenia aparatu fotograficznego okaza"o si´ bardzo sku-
562; Okupny 1998: 217; Guy 1932:
teczną metodą dokumentowania rozleg"ych wykopów. Fot. Archi-
148, 154-155).
wum MAP, 1936.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 61
2.4. Podsumowanie: czy da si´ porównaç autostrad´ ze ĘcieÅ»kÄ…?
Z powyÅ»szego zestawienia wyraÄ™nie wynika, iÅ» ze wzgl´du na przyj´cie zupe"nie odmiennych
strategii wykorzystania zdj´ç lotniczych w archeologii brytyjskiej i polskiej, ich poczÄ…tki sÄ… zupe"-
nie nieporównywalne (por. Tabela 1). W tej pierwszej najbardziej czytelny jest aspekt  odkryw-
czy . Zdawa" sobie z tego spraw´ O. G. S. Crawford, gdy w swojej autobiografii pisa"
ByliĘmy pierwsi w tej dziedzinie, zdo"aliĘmy takÅ»e zachowaç pozycj´ lidera. Bo choç za grani-
cÄ… wykonano znakomitÄ… prac´, to jednak nastÄ…pi"o to póęniej. Przez d"uÅ»szy czas nasze naj-
wi´ksze osiÄ…gni´cie, czyli rejestracja stanowisk za poĘrednictwem wyróŻników roĘlinnych, po-
zostawa"o bez nast´pców. Dopiero w 1945 roku John Bradford odkry" i sfotografowa" we
W"oszech takie stanowiska, które dorówna"y, a czasem nawet przewyŻsza"y brytyjskie osią-
gni´cia [Crawford 1955: 172].
Tabela 1. Zestawienie strategii wykorzystania zdj´ç lotniczych w archeologii polskiej i brytyjskiej w okresie mi´dzy-
wojennym.
Zastosowanie zdj´ç lotniczych w archeologii Wielka Brytania Polska
I. Rekonesans archeologiczny + 
1. odkrywanie nowych stanowisk + 
2. odkrywanie nowych typów stanowisk + 
3. lokalizacja stanowisk znanych, ale o nieokreĘlonym połoŻeniu + 
4. rozpoznanie struktury przestrzennej stanowiska + 
a) okreĘlenie funkcji obiektu + 
b) okreĘlenie zasi´gu i chronologii obiektu + 
II. Planowanie badał
wykopaliskowych + 
1. rozwiÄ…zanie problemu badawczego + 
2. wybór stanowiska reprezentatywnego + 
III. Dokumentacja stanowiska w trakcie badał
wykopaliskowych  +
W Polsce okresu mi´dzywojennego nie znam ani jednego przypadku poszukiwania nowych
stanowisk  takim zastosowaniem zdj´ç lotniczych archeolodzy zupe"nie si´ nie interesowali.
By"y one od samego poczÄ…tku (czyli od 1929 roku) wykorzystywane wy"Ä…cznie w celach doku-
mentacyjnych stanowisk znanych lub b´dÄ…cych w trakcie badaÅ‚
wykopaliskowych. W tym drugim
przypadku najpierw eksplorowano stanowisko tradycyjnymi metodami i dopiero w nast´pnym
etapie prac stosowano balon w celu dokumentacji stanu zaawansowania prac. Ta nieprzydatnoĘç
zdj´ç lotniczych w dostarczeniu jakichkolwiek informacji o stanowisku przed wykopaliskami,
jest szczególnie czytelne na ryc. 14, która w sposób metaforyczny pokazuje, iÅ» skutecznoĘç  in-
formacyjna zdj´cia o reliktach drewnianych konstrukcji zatrzymuje si´ dok"adnie na granicy
wyznaczonej przez kratownic´ (reprezentujÄ…cÄ… tradycyjnÄ… form´ dokumentacji) i nie przesunie
si´ nawet o milimetr dalej, dopóki archeolog nie zdecyduje si´ zadokumentowaç i zdjÄ…ç war-
stw´, przykrywajÄ…cÄ… owe konstrukcje. Dopiero wówczas pojawi"o si´ miejsce na zdj´cia lotnicze,
które mog"y zarejestrowaç to, co ods"oni"a "opata. ToteÅ» w kategorii  dokumentacyjnej zdj´cia
biskupił
skie są z pewnoĘcią bezkonkurencyjne, ale sugestia, iŻ w kaŻdym wymiarze dotrzymują
one kroku materia"om angielskim, jest co najmniej chybiona. Doskonale Ęwiadomy tego by"
Konrad JaÅ»dÅ»ewski, gdy w 1938 roku pisa", iÅ» wprawdzie polska archeologia moÅ»e si´ pochwa-
liç dokumentacjÄ…  kszta"tu i po"oÅ»enia zabytków widocznych na powierzchni (JaÅ»dÅ»ewski
1938: 39), ale
62 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
To jednak, co dotychczas u nas zrobiono nie powinno nas zadowalaç, gdyÅ» lotnicza akcja od-
krywcza w dziedzinie prehistorii [...] nie moÅ»e si´ u nas niestety poszczyciç jakÄ…kolwiek pozycjÄ…
[JaÅ»dÅ»ewski 1938: 41, podkr. LÚ].
Próbowa" w ten sposób zach´ciç do podobnego zastosowania zdj´ç, jakie mia"o miejsce w Wiel-
kiej Brytanii.
Ryc. 14. Biskupin, gm. GÄ…sawa, stan. 4. Zdj´cia lotnicze podporzÄ…dkowane metodom wykopalisko-
wym mogÄ… potwierdziç jedynie to, co juÅ» zosta"o odkryte. Fot. Archiwum MAP, 1938.
3. Droga na manowce, czyli jak Biskupin ze Stonehenge po"Ä…czono
W praktyce biskupił
skiej rola zdj´ç lotniczych by"a wyraÄ™nie okreĘlona. Stanowi"y one wy"Ä…cz-
nie ilustracj´ kolejnych etapów badaÅ‚
i na tym zasadniczo ich zadanie koł
czy"o si´  nie stawia-
no im Żadnych dodatkowych wymagał
. Dosyç znamiennym szczegó"em jest to, iÅ» w literaturze
przedwojennej nie pojawi"y si´ Å»adne publikacje dotyczÄ…ce metodyki wykonywania zdj´ç, którÄ…
tam zastosowano. Ich czas nadszed" póęniej, jednakÅ»e równoczeĘnie zacz´to rozwaÅ»aç moÅ»liwoĘci
wykorzystania zdj´ç lotniczych w znacznie szerszym zakresie.
G"ównym inicjatorem zastosowania metody zdj´ç lotniczych w Biskupinie by" Zdzis"aw Rajew-
ski (JaŻdŻewski 1938: 39-40; Rajewski 1975: 562). RównieŻ po wojnie jemu przypad"a rola czo"o-
wego propagatora tej metody wĘród archeologów, za czym przemawia najwi´ksza liczba w"aĘnie
jego publikacji na ten temat w róŻnych czasopismach archeologicznych (Rajewski 1950; 1955;
1960a; 1960b; 1962; 1964a; 1964b; 1975). Prace Rajewskiego by"y przede wszystkim rozwini´ciem
przedwojennych zainteresował
i koncentrowa"y si´ na zdj´ciach lotniczych jako formie dokumen-
tacji stanowisk znanych, o zachowanej formie krajobrazowej. Dlatego teŻ g"ównym wątkiem tych
publikacji by"y kwestie techniczne, zwiÄ…zane z wykonywaniem zdj´ç takich obiektów. Przyk"ado-
wo, mieĘci"y si´ tu porady praktyczne, dotyczÄ…ce przystosowania balonu do prac archeologicznych
(Rajewski 1964b) lub korzyĘci wyp"ywających z zastosowania helikoptera (Rajewski 1960a; 1975).
Zdj´cia takie by"y wykorzystywane wy"Ä…cznie jako ilustracja towarzyszÄ…ca np. wzmiankom o orga-
nizowanych wystawach (Rajewski 1960b; 1962; 1964a). Jedynie na marginesie pojawia"y si´ su-
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 63
gestie odnoszÄ…ce si´ do moÅ»liwoĘci odkrywania nowych stanowisk, zgodnie z praktykÄ… brytyjskÄ…
(Rajewski 1960a: 285; 1975: 566). SÄ…dz´ jednak, iÅ» zestawienie tych dwóch elementów zaowoco-
wa"o przekonaniem, Å»e wszystko, co w zakresie metodyki i zastosowania zdj´ç lotniczych wymy-
Ęlono w Wielkiej Brytanii, pojawi"o si´ równieÅ» w Polsce. W efekcie zacz´to utoÅ»samiaç zaledwie
jedno z zastosował
zdj´ç lotniczych (jako techniki dokumentacyjnej, symbolizowanej przez Bi-
skupin) z ca"Ä… praktykÄ… brytyjskiej archeologii lotniczej, której przyk"adem moÅ»e byç Stonehenge.
To przedziwne po"Ä…czenie obu tych nurtów z"oÅ»y"o si´ na takie postrzeganie przez naszych archeo-
logów roli zdj´ç lotniczych, które okreĘli"abym mianem  myĘlenia biskupiÅ‚
skiego .
3.1. Fotografowanie obiektów o w"asnej formie krajobrazowej
NaleÅ»y przyznaç, iÅ» w tym wzgl´dzie Z. Rajewski wykaza" si´ znacznÄ… si"Ä… perswazji. Do dziĘ
spora cz´Ä˜ç archeologów jest przekonana, Å»e kaÅ»de zdj´cie wykonane w celach stricte archeolo-
gicznych moÅ»e s"uÅ»yç wy"Ä…cznie tym celom. Przyk"adowo, Janusz Ostoja-Zagórski stwierdzi"
JeÅ»eli chcemy poszukaç nowych stanowisk archeologicznych, informacji na temat, czy w pew-
nej miejscowoĘci znajduje si´ jedno, czy dwa grodziska, kilka, czy kilkanaĘcie kurhanów, to
moÅ»emy si´ ograniczyç do zgromadzenia Ęrodków finansowych na wynaj´cie samolotu i osoby,
która sfotografuje wskazane przez nas miejsca [Ostoja-Zagórski 1998: 209, podkr. LÚ, por.
teÅ» Bukowski 1999: 237].
3.2. Brak wiedzy o mechanizmach pojawiania si´ wyróŻników roĘlinnych
i glebowych
Cytowana wypowiedę zawiera równieŻ kolejny wątek  myĘlenia biskupił
skiego , mianowicie
przekonanie, iÅ» zdj´cia lotnicze moÅ»na wykonywaç w dowolnym czasie. WyraÄ™ny jest tutaj brak re-
fleksji nad przyczynami pojawiania si´ wyróŻników, a tym samym nad koniecznoĘciÄ… przestrzega-
nia okreĘlonych warunków, aby móc je zarejestrowaç. Dla dokumentacji stanowisk o w"asnej for-
mie krajobrazowej czy b´dÄ…cych w trakcie badaÅ‚
wykopaliskowych, informacje takie sÄ… zb´dne.
ToteÅ» Z. Rajewski nigdy nie zajmowa" si´ wypracowaniem metodyki fotografowania stanowisk
p"askich. Trudno za takowÄ… uznaç króciutkÄ… wzmiank´, z której wynika"o, iÅ» zdj´cia w tym celu
moÅ»na wykonywaç praktycznie przez ca"y rok (Rajewski 1960a: 285). Dlatego gdy w koÅ‚
cu archeo-
lodzy zainteresowali si´ takim ich zastosowaniem, wykorzystano w tym celu równieÅ»  metod´ bi-
skupił
skÄ… . Polega"a ona na tym, iÅ» wynajmowano samolot i osob´, której wskazywano miejsce,
gdzie mia"o si´ znajdowaç stanowisko. W zaleÅ»noĘci od inwencji archeologów miejsce takie spe-
cjalnie oznaczano, wyk"adajÄ…c
na stanowiskach specjalne p"achty, które mia"y wskazaç wojskowym fotografom miejsce wy-
konania zdj´cia [KobyliÅ‚
ski 1999: 113]
lub wykonujÄ…c dla jednego obiektu bardzo kosztowne pokrycie zdj´ciami pionowymi znacznego
obszaru, aby nie  przegapiç stanowiska, które mog"o gdzieĘ tam byç (KowiaÅ‚
ska-Piaszykowa
1957: 116). Dopiero po wykonaniu zdj´cia próbowano zidentyfikowaç na nim stanowisko arche-
ologiczne. Jednak technika dokumentacyjna, która doskonale si´ sprawdza"a przy ods"oni´tych
reliktach osady, zupe"nie zawodzi"a w przypadku obiektów nieczytelnych z ziemi. Niestety, winą
obarczono metod´, a wĘród archeologów zrodzi"o si´ przekonanie, iÅ» w warunkach polskich zdj´-
cia lotnicze nie sÄ… w stanie zarejestrowaç stanowisk p"askich.
3.3. Ilustracyjna rola zdj´ç
W praktyce biskupił
skiej, oprócz widoku  z innej perspektywy , zdj´cia nie wnosi"y Å»adnej infor-
macji, której nie moÅ»na by uzyskaç przy zastosowaniu tradycyjnych metod. UtoÅ»samianie archeolo-
64 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
gii lotniczej z praktyką dokumentowania stanowiska w trakcie badał
sprawi"o, iÅ» w  hierarchii waÅ»-
noĘci sposobów pozyskiwania informacji metoda zdj´ç lotniczych sytuowa"a si´ poniÅ»ej metody
wykopaliskowej, a w zasadzie zosta"a w zupe"noĘci jej podporządkowana. W związku z tym nigdy
nie by"a postrzegana jako  niezaleÅ»ne Ä™ród"o, które mog"o dostarczyç danych równie istotnych,
jak przy zastosowaniu metod dotychczas znanych. Trudno teÅ» oczekiwaç, Å»eby przy takiej  realiza-
cji podstawowych za"oŻeł
metody, zdj´cia lotnicze wnios"y cokolwiek nowego. Brak przekonania
o ich przydatnoĘci i rzetelnoĘci objawia si´ obecnie w postaci stale wysuwanego postulatu o ko-
niecznoĘci kaÅ»dorazowej weryfikacji informacji ze zdj´cia za pomocÄ… sprawdzonych metod: badaÅ‚

powierzchniowych, sondaÅ»y czy wykopalisk, gdyÅ» dopiero wówczas mogÄ… one uzyskaç pe"nopraw-
ny status (np. Modrzewska-Marciniak 1983: 208). W takiej sytuacji pojawia si´ wÄ…tpliwoĘç, po co
w ogóle stosowaç zdj´cia? Z drugiej zaĘ strony zdj´cia lotnicze nadal nieodmiennie wykorzystuje
si´ jako ilustracj´ post´pu prac wykopaliskowych (Grygiel, Bogucki 1997).
3.4. MyĘlenie kategoriami pojedynczego stanowiska
PrzywiÄ…zanie zdj´ç lotniczych do jednego stanowiska, jak mia"o to miejsce w Biskupinie, mo-
Å»e si´ wydaç zrozumia"e ze wzgl´du na wyznaczonÄ… im tam rol´. Szacunek moÅ»e teÅ» budziç wy-
si"ek, jaki w"oÅ»ono w zorganizowanie ca"ego przedsi´wzi´cia i udokumentowania badaÅ‚
na
wszelkie moÅ»liwe sposoby  wykonujÄ…c zarówno z balonu, jak i z pok"adu samolotu zdj´cia pio-
nowe i ukoĘne ca"ego pó"wyspu i poszczególnych wykopów, w róŻnych uj´ciach i skali (Okupny
1998: 217-224). Jednak w archeologii polskiej utrwali"a si´ praktyka organizowania lotów w ce-
lu sfotografowania pojedynczych stanowisk (Kowiał
ska-Piaszykowa 1957; Modrzewska-Marci-
niak 1984; Mia"dun 1987; Kijowski, Wyrwa 1989). W praktyce sprawia"o to, iÅ» znacznie ros"y
koszty wykonania takiego zdj´cia. W przypadkach skrajnych postulowano zastosowanie naj-
droŻszego z moŻliwych wariantów (jako jedynej s"usznej metody), mianowicie wykonanie dla
jednego stanowiska pokrycia znacznego terenu zdj´ciami pionowymi (por. wyÅ»ej), paradoksal-
nie argumentujÄ…c takie post´powanie wzgl´dami ekonomicznymi (Okupny 1998: 228). W po"Ä…-
czeniu z miernymi efektami Ä™le zaplanowanych akcji zdj´cia lotnicze zyska"y sobie opini´ meto-
dy drogiej i nieefektywnej6.
4. Wnioski: droga przed siebie nie zawsze prowadzi do celu
W ĘwiadomoĘci polskich archeologów Biskupin zapisa" si´ jako najwi´ksze osiÄ…gni´cie metody
zdj´ç lotniczych w Polsce. By" teÅ» jedynym stanowiskiem, które znalaz"o sobie miejsce równieÅ»
w publikacjach zagranicznych (Deuel 1984: 295). W"aĘnie z tego powodu archeolodzy przez wiele
lat odnosili swoje propozycje do Biskupina i wspierali si´ autorytetem tamtych osiÄ…gni´ç. Âwietna
tradycja przedwojenna mia"a bowiem sankcjonowaç ich poczynania w oczach sceptyków nie prze-
konanych do tej metody. Takie post´powanie nie budzi"oby Å»adnych zastrzeÅ»eÅ‚
, gdyby zdj´cia pró-
bowano ponownie wprowadziç do archeologii polskiej w postaci wy"Ä…cznie dokumentacyjnej, jak
mia"o to miejsce w praktyce przedwojennej. Rola Biskupina (jako symbolu szczytowych osiÄ…gni´ç)
rysuje si´ zgo"a inaczej w kontekĘcie takiego zastosowania zdj´ç, jak mia"o to miejsce w archeologii
brytyjskiej. Najwi´kszy paradoks prawie siedemdziesi´ciu lat archeologii lotniczej w Polsce polega
na tym, iÅ» kolejne pokolenia polskich archeologów nie potrafi"y si´  wyzwoliç z sukcesu zdj´ç wy-
konanych w Biskupinie. Zatem chcÄ…c osiÄ…gnÄ…ç nowe rezultaty,  myĘlano i  dzia"ano metodami,
6
Przez d"ugi czas jedynie K. Bielenin, pracujÄ…c w rejonie Gór Âwi´tokrzyskich nad zagadnieniem staroÅ»ytnego
hutnictwa, zdo"a" wyjĘç poza schemat  myĘlenia biskupiÅ‚
skiego . Rekonesanse przeprowadzono w celu inwentary-
zacji stanowisk dymarskich. Wprawdzie na etapie organizacji duŻą rol´ odegra"a intuicja, jednak g"ówny cel zosta"
w znacznym stopniu osiÄ…gni´ty (Bielenin 1963; 1992: 38-40). Tym bardziej moÅ»e zaskakiwaç to, Å»e jego osiÄ…gni´cia
przesz"y bez Żadnego echa w Ęrodowisku archeologicznym i nie znalaz"y naĘladowców.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 65
które nic nowego nie wnosi"y. Próbując nowych zastosował
, archeolodzy ciÄ…gle powracali do Bi-
skupina i na nowo pope"niali wszystkie stare b"´dy, nieustannie kr´cÄ…c si´ w kó"ko. Zatem mit Bi-
skupina wr´cz utrudnia popularyzacj´ metody zdj´ç lotniczych wĘród archeologów, gdyÅ» zdetermi-
nowa" jej postrzeganie jako metody drogiej, nieefektywnej i w gruncie rzeczy niepotrzebnej.
Dlatego teÅ» zadajÄ…c pytanie o przysz"oĘç polskiej archeologii lotniczej, naleÅ»y mieç na uwadze za-
równo cele, jakie próbowano zrealizowaç z uÅ»yciem zdj´ç u poczÄ…tków ich kariery w Polsce i Wiel-
kiej Brytanii, jak i to, co chcemy z ich pomocÄ… osiÄ…gnÄ…ç obecnie. Drogi obu tradycji wprawdzie bie-
gnÄ… obok siebie, ale w Å»adnym momencie si´ nie krzyÅ»ujÄ…, gdyÅ» jedynym punktem wspólnym jest
zdj´cie wykonane z pewnej wysokoĘci7. Daje to dwie moÅ»liwoĘci wyboru  zaakceptowaç ofert´, ja-
kÄ… w zakresie zdj´ç lotniczych stwarza tradycja brytyjska lub metaforycznie pozostaç w Biskupinie.
Pozostaje pytanie, jakie perspektywy otwierajÄ… te dwie tradycje.
PodsumowujÄ…c swoje osiÄ…gni´cia, O. G. S. Crawford zauwaÅ»y", iÅ» jego celem by"o wyznaczenie
drogi archeologii lotniczej.
Wi´kszoĘç naszych odkryç mia"a doĘç ma"e znaczenie. W porównaniu z póęniejszymi rezul-
tatami [...] w Anglii, [...] Syrii, Afryce Pó"nocnej i Iranie  nasze by"y bagatelne, ale one wska-
zywa"y drog´ [Crawford 1955: 172].
Przypuszczam, iŻ podobny cel przyĘwie-
ca" archeologom polskim, kiedy zdecydo-
wali si´ na zastosowanie tej metody w Bi-
skupinie. MoÅ»na powiedzieç, iÅ» pierwsze
drogi zarejestrowane na zdj´ciach lotni-
czych  aleja w Stonehenge (Crawford
1924: ryc. 21; Deuel 1984: 49) oraz droga
okr´Å»na w Biskupinie (Rajewski 1975: 562)
metaforycznie pokazujÄ… kierunek, wyzna-
czony archeologii lotniczej w obu krajach.
¸atwo zauwaÅ»yç, Å»e perspektywy, jakie ofe-
rujÄ…, znacznie si´ róŻniÄ…. Mimo skromnoĘci
O. G. S. Crawforda nie sposób nie zauwa-
Å»yç, iÅ» droga przez niego proponowana to
szeroka aleja, otwierajÄ…ca horyzonty no-
wych moŻliwoĘci. Po pewnych modyfika-
cjach pozwala ona wyznaczaç swoje w"asne
szlaki. Budzi jednak teŻ pewien niepokój,
gdyÅ» nie zawsze oferuje pe"nÄ… gwarancj´
sukcesu (np. Nowakowski, Prinke, RÄ…cz-
kowski 1999; RÄ…czkowski 2002). Zdj´cie
wykonane w Biskupinie równieŻ przedsta-
wia drog´  jest znana, ca"kiem wygodna,
przede wszystkim zaĘ bezpieczna (ryc. 15).
Tylko podąŻając nią, na zawsze pozostanie-
Ryc. 15. Biskupin, gm. Gąsawa, stan. 4. Droga biskupił
-
my w Biskupinie, uwik"ani w mity i przesÄ…-
ska jest bezpieczna, ale bez perspektyw. Czy rzeczywiĘcie
dy  bez szans na wyjĘcie, chyba Że w koł
cu
pozostaje ona jedynÄ… opcjÄ… dla archeologii lotniczej
wPolsce? Fot. Archiwum MAP, 1936. zostanie nam ono odkopane.
7
Jest to doskonale czytelne we wzmiankowanym wyŻej artykule P. L. O. Guy a. By" on doskonale Ęwiadomy moŻ-
liwoĘci wykorzystania zdj´ç w celu identyfikacji nowych stanowisk, udost´pniono mu nawet odpowiednie materia"y.
Jednak szybko zdecydowa", iÅ» takie ich zastosowanie go nie interesuje, gdyÅ» jego marzeniem by"o dokumentowanie
za pomocÄ… zdj´ç lotniczych post´pu prac wykopaliskowych. I temu marzeniu by"y podporzÄ…dkowane wszystkie jego
póęniejsze dzia"ania (Guy 1932: 148-149).
66 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
Podzi´kowania
Sk"adam serdeczne podzi´kowania Muzeum Archeologicznemu w Poznaniu oraz W"odzimie-
rzowi RÄ…czkowskiemu i Jackowi Nowakowskiemu za udost´pnienie zdj´ç do niniejszej publikacji.
Wojciech Piotrowski okaza" bezcennÄ… pomoc w identyfikacji dat wykonania zdj´ç biskupiÅ‚
skich.
Bibliografia
Allen G. W. G. 1938. Marks seen from the Air in the Crops near Dorchester, Oxon, Oxoniensia 3:
169-171.
Allen G. W. G. 1940. Crop-marks seen from the Air, Norfield Farm, Long Wittenham, Berks.,
Oxoniensia 5: 164-165.
Bewley R. 1995. A National Mapping Programme for England, [w:] Luftbildarchäologie in Ost-
und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Po-
tsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 83-92.
Bewley R. 2002. Aerial Survey: learning from a hundred years of experience?, [w:] Aerial Archa-
eology  Developing Future Practice, (red.) R. H. Bewley, W. RÄ…czkowski. Amsterdam: IOS
Press, 11-18.
Bielenin K. 1963. Sprawozdanie z badał
nad staroÅ»ytnym hutnictwem Ęwi´tokrzyskim w 1960
i 1961 r., Materia"y Archeologiczne 4: 353-358.
Bielenin K. 1992. StaroÅ»ytne górnictwo i hutnictwo Å»elaza w Górach Âwi´tokrzyskich. Kielce: Kielec-
kie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Przyjació" Górnictwa, Hutnictwa i Przemys"u Staro-
polskiego w Kielcach.
Bukowski Z. 1999. Dyskusja, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania
archeologiczne w Polsce i w Niemczech  stan prawny, problematyka, osiÄ…gni´cia, (red.)
M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeził
ski, S. S"owił
ski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzysze-
nie Naukowe Archeologów Polskich, 235-238.
Clark J. G. D. 1935. The Norwich  Woodhenge , Antiquity 9 (36): 465-469.
Collingwood R. G. 1930. A newly-discovered Roman Site in Cumberland, Antiquity 4, 472-477.
Crawford O. G. S. 1923. Air Survey and Archaeology, The Geographical Journal 61 (5): 342-360.
Crawford O. G. S. 1924. The Stonehenge Avenue, The Antiquaries Journal 4 (1): 57-59.
Crawford O. G. S. 1927a. Editorial Notes, Antiquity 1 (1): 1-4.
Crawford O. G. S. 1927b. Air-Photographs Near Dorchester, Oxon, Antiquity 1 (4): 469-474.
Crawford O. G. S. 1929. Woodbury, Antiquity 3 (12): 452-455.
Crawford O. G. S. 1933. Some Recent Air Discoveries, Antiquity 7 (27): 290-297.
Crawford O. G. S. 1939. Air Reconnaissance of Roman Scotland, Antiquity 13 (51): 280-293.
Crawford O. G. S. 1954. A Century of Air-photography, Antiquity 28 (112): 206-210.
Crawford O. G. S. 1955. Said and Done. The Autobiography of an Archaeologist. London: Weiden-
feld & Nicolson.
Crawford O. G. S., Keiller A. 1928. Wesssex from the Air. Oxford: Clarendon Press.
Cunnington M. E. 1927. Prehistoric Timber Circles, Antiquity 1 (1): 92-95.
Deuel L. 1984. Lot w przesz"oĘç. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Grygiel R., Bogucki P. 1997. Early Farmers in North-Central Europe: 1989-1994. Excavations at
Os"onki, Poland, Journal of Field Archaeology 24: 161-178.
Guy P. L. O. 1932. Balloon Photography and Archaeological Excavation, Antiquity 6 (22): 148-155.
[Insall V. C. ] 1927. Woodhenge, Antiquity 1 (1): 99-100.
JaŻdŻewski K. 1938. Lotnictwo na us"ugach prehistorii, Z Otch"ani Wieków 13 (3-4): 33-41.
Kijowski A., Wyrwa A. M. 1989. Fotointerpretacja i weryfikacja archeologiczna zdj´ç lotniczych
ze stanowiska nr 3 w ¸eknie, Studia i materia"y do dziejów Pa"uk 1: 121-135.
Kobylił
ski Z. 1999. SiedemdziesiÄ…t lat archeologii lotniczej w Polsce, Âwiatowit 1 (nowa seria),
fasc. B: 112-122.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 67
Kostrzewski J. 1938a. Osada bagienna w Biskupinie w pow. Żnił
skim, PrzeglÄ…d Archeologiczny
5 (2-3): 121-140.
Kostrzewski J. 1938b. Biskupin: An Early Iron Age Village in Western Poland, Antiquity 12: 311-317.
Kowalenko W. 1938. Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XIII
wieku). Poznał
: Towarzystwo Prehistoryczne.
Kowiał
ska-Piaszykowa M. 1957. Wyniki badał
archeologicznych kurhanu III kultury unietyckiej
w ¸´kach Ma"ych w pow. koĘciaÅ‚
skim, Fontes Archaeologici Posnanienses 7: 116-139.
Marciniak A., RÄ…czkowski W. 1991. The Development of Archaeological Theory in Poland under
Conditions of Isolation, World Archaeological Bulletin 5: 57-65.
Mia"dun J. 1987. Analiza przydatnoĘci zdj´ç lotniczych w badaniach archeologicznych na przyk"a-
dzie obiektów Wybicko i Janów Pomorski na Úu"awach WiĘlanych, [w:] Materia"y V Sesji Na-
ukowo-Technicznej, (red.) A. Wasilewski. Olsztyn: Wydawnictwo AR-T, 233-246.
Mia"dun J., ÂwiÄ…tek B. 1993. Zdj´cia lotnicze jako Ä™ród"o danych o obiektach archeologicznych
na Úu"awach WiĘlanych, Zeszyty Naukowe AR-T Olsztyn 23: 75-88.
Modrzewska-Marciniak I. 1983. Wilanów. Wst´pne opracowanie wyników badaÅ‚
z zastosowa-
niem fotointerpretacji w archeologii, Dokumentacja Teledetekcyjna 575: 208-211.
Modrzewska-Marciniak I. 1984. Próbna analiza fotografii lotniczych wybranych stanowisk arche-
ologicznych, Archeologia Polski 29 (2): 267-289.
Nowakowski J., Prinke A., RÄ…czkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdj´cia lotnicze jako kolejny
element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:] Acta Archaeolo-
gica Pomoranica, vol. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech  stan
prawny, problematyka, osiÄ…gni´cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. PorzeziÅ‚
ski, S. S"o-
wił
ski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152.
Nowakowski J., RÄ…czkowski W. 2000. Refutation of the myth: new fortified settlement from Late
Bronze Age/ Early Iron Age in Wielkopolska region (Poland), Antiquity 74: 765-766.
Okupny B. 1998. Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:] Nauki przyrodnicze
i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. PoznaÅ‚
: Muzeum Archeologiczne
wPoznaniu, 215-243.
Ostoja-Zagórski J. 1969. MoŻliwoĘci wykorzystania fotointerpretacji w badaniach archeologicz-
nych, Fotointerpretacja w Geografii 7: 93-98.
Ostoja-Zagórski J. 1998. Wykorzystywanie zdj´ç lotniczych w interpretacji procesów osadniczych
w pradziejach, [w:] Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski.
Poznał
: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 203-214.
Piggott S. 1931. Ladle Hill-an unfinished hillfort, Antiquity 5: 474-485.
Rajewski Z. 1938. Sprawozdanie z organizacji badał
w latach 1936 i 1937, [w:] Gród pras"owiał
-
ski w Biskupinie w powiecie Żnił
skim: sprawozdanie z badał
w latach 1936 i 1937 z uwzgl´dnie-
niem wyników z lat 1934-1935, (red.) J. Kostrzewski. Poznał
: Instytut Prehistoryczny UP, 1-14.
Rajewski Z. 1950. Sprawozdanie z organizacji prac w Biskupinie w pow. Żnił
skim w latach 1938-1939
i 1946-1948, [w:] III Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury "uŻyckiej w Biskupinie
w pow. Żnił
skim za lata 1938-1939 i 1946-1948, (red.) J. Kostrzewski. Poznał
: Polskie Towarzy-
stwo Prehistoryczne, 1-11.
Rajewski Z. 1955. O metodzie terenowych badał
wczesnoĘredniowiecznych wiejskich zespo"ów
osadniczych, WiadomoĘci Archeologiczne 22: 117-145.
Rajewski Z. 1960a. Helikoptery w badaniach archeologicznych, WiadomoĘci Archeologiczne 26 (3-4):
281-287.
Rajewski Z. 1960b. Helikoptery w s"uŻbie archeologii, Z Otch"ani Wieków 26: 23.
Rajewski Z. 1962. Zdj´cia z helikopterów grodzisk polskich, WiadomoĘci Archeologiczne 28: 299.
Rajewski Z. 1964a. Aerofotograficzna dokumentacja obiektów archeologicznych na wystawie
mi´dzynarodowej w Lizbonie w 1964 r., WiadomoĘci Archeologiczne 30: 518.
Rajewski Z. 1964b. Fotografowanie obiektów archeologicznych z balonu, Z Otch"ani Wieków 30:
84-86.
68 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?
Rajewski Z. 1975. Aerofotografia w badaniach terenowych w Polsce, WiadomoĘci Archeologiczne
39: 560-566.
Rączkowski W. 2002. Archeologia lotnicza  metoda wobec teorii. Poznał
: Wydawnictwo Naukowe
UAM.
Lidia Úuk
Where do we go from Biskupin?
Summary
Authors of publications dedicated to aerial photography in Poland often recall the pre-war tradition of its
use, at the same time comparing it with British achievements. Such a comparison may suggest the equal status
of these two traditions, not only by reason of a similar  date of birth , but also by independent elaboration of
methodology and finally  by the results achieved. Indeed, one may notice some interesting coincidences, e.g.
in both cases aerial photographs came into existence in archaeology thanks to the close relationship of sites
of renowned position  both amongst specialists and the wider public. In Great Britain, the discovery of an
unknown avenue at Stonehenge encouraged the development of a new method of archaeological investigation.
On the other hand, the exceptional character of the site at Biskupin induced archaeologists to use the most
advanced methods available at that time  to record their excavations using aerial photographs.
This basic difference in early use may explain why, despite some parallels, the present position regarding
aerial photography is so different in each country. Why is it that in Great Britain the method is flourishing,
while in Poland it has not yet left the cradle? This paper answers that question by analysing pre-war practices
from the point of a strategy of method application. This helps to demonstrate that the problem is not caused
by the fact that aerial photographs do not exist in Polish archaeologists minds, but that they are closely tied
to the Biskupin excavations On that basis their use is immediately ranked as a documentary technique
(subordinate to excavation), and unable to deliver any information which could not be gained by the means
of well-established methods. For as long as the recording of the Biskupin excavations was ranked as a high
achievement of  aerial archaeology there was little encouragement for archaeologists to experiment with
the technique and develop it as a useful method of survey. Therefore, to open new and much wider tracks
for aerial archaeology in Poland we have to first overcome the  Biskupin syndrome .
Captions:
Table 1. Comparison of uses and applications of aerial survey in British and Polish archaeology before Second
World War.
Fig. 1. Biskupin, Únin Dist., site 4. Aerial photographs received acknowledgement among archaeologists
because they provided illustrations of the internationally recognised sites with which they were associated.
Photo: MAP Archives, 1938.
Fig. 2. Biskupin, Únin Dist., site 4. The participation of the army in the development of aerial archaeology
in Poland did not extend beyond making the equipment available. They made no independent attempts to
discover and document archaeological sites. Photo: MAP Archives, 1937.
Fig. 3. Bonikowo, KoĘcian Dist., site 1. The first features to be documented using aerial photography were
earthworks. Photo: W.RÄ…czkowski, 26.03.1999.
Fig. 4. Wielki S"awsk, Kruszwica Dist. The site was discovered accidentally during a reconnaissance whose
main aim was to photograph a number of Neolithic sites. Photo: W. RÄ…czkowski, 8.07.2000.
Fig. 5. Jurkowo, KoĘcian Dist., site 49. The pinnacle of aerial photography? Aerial survey was accepted as
a method of archaeological research thanks primarily to the discovery of previously unknown sites (in this
photo: a fortified settlement of the Lausitz Culture  comp. Nowakowski, RÄ…czkowski 2000). Photo:
W. RÄ…czkowski 26.03.1999.
Fig. 6. Kurowo, KoĘcian Dist. The rectangular feature, with rounded corners is the first of its type registered
in Poland. Photo: J. Nowakowski, 6.07.1998.
DOKŃD PROWADZISZ BISKUPINIE? 69
Fig. 7. S"awsko, S"awno Dist., site 5. An example of a  ghost-site . This stronghold was known from written
records, but as a result of its total destruction it was impossible to determine its location precisely from field-
walking. Any final doubts were resolved thanks to the aerial photographs. Photo: W. RÄ…czkowski, 28.07.1996.
Fig. 8. Czerwona WieĘ, KoĘcian Dist., site 55. During field-walking this site was described as a multicultural
settlement. However, the photograph showed not only numerous pits, supporting the claim that it was an
extensive settlement, but also the remains of linear features which suggest the presence of a defensive
structures. Photo: J. Nowakowski, 5.07.1998.
Fig. 9. Siekówko, Wolsztyn Dist., site. 9. Aerial photographs enabled verification of the extent of this
stronghold, and revealed a previously unknown accompanying complex of earthworks and ditches. Photo:
W. RÄ…czkowski, 26.03.1999.
Fig. 10. Lipowiec, Góra Dist., site 3. The archaeological features visible in this photograph enabled
archaeologists to determine the exact location for trial trenches for maximum effect with the least destruction
of archaeological contexts. Photo: J. Nowakowski, 06.07.1998.
Fig. 11. Lipowiec, Góra Dist., site 3. Trial trenches supported the  truthfulness of the photographs and
gave basic information about the site. Photo: J. Wyrwił
ski, 06.10.1998.
Fig. 12. Miechowice, Inowroc"aw Dist. Attempts to verify the distribution of barrows of the Corded Ware
Culture in the Kujawy region led archaeologists to investigate the structure shown on the aerial photographs.
The size and morphological characteristics of its circular ditch suggested it to be a barrow; however excavation
did not verify this nor did it identify what it was. (J. Czebreszuk  pers. comm.). Photo: W. RÄ…czkowski,
21.06.2000.
Fig. 13. Biskupin, Únin Dist., site 4. A balloon-mounted camera proved to be a very useful method of
documenting extensive excavations. Photo. MAP Archives, 1936.
Fig. 14. Biskupin, Únin Dist., site 4. Aerial photographs which are subordinate to excavations can only
confirm what has already been discovered. Photo: MAP Archives, 1938.
Fig. 15. Biskupin, Únin Dist., site 4. The Biskupin road is a symbol of secure way, but it is a closed circuit
without prospects for breaking out in future. Is this really the only option left for aerial archaeology in
Poland? Photo: MAP Archives, 1938.
70 I: TROCHó HISTORII  CZY TYLKO BISKUPIN?