Metody badań stosowane w pedagogice

Metody badań stosowane w pedagogice

Wstęp

1. Metody badań stosowane w pedagogice według Tadeusza Pilcha

2. Metody badań stosowane w pedagogice według Krzysztofa Rubachy

2.1. Metody jakościowe

2.2. Metody ilościowe

2.3. Strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi i ich relacje z typami badań w pedagogice

3. Metody badań stosowane w pedagogice według Stefana Kunowskiego

3.1. Charakterystyka metod przyrodniczych

3.2. Charakterystyka metod humanistycznych

Podsumowanie

Wstęp

Kontynuując wykład z metateorii, w module tym omówimy metody badań stosowane w

pedagogice. Podobnie jak w poprzednim module i tu porównamy poglądy trzech wcześniej

wymienionych pedagogów — Tadeusza Pilcha, Krzysztofa Rubachy oraz Stefana

Kunowskiego — dotyczące metod stosowanych w pedagogice.

Zanim jednak przejdziemy do charakterystyki poglądów omawianych pedagogów kilka słów

wprowadzających. Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, co oznacza sam termin metoda.

Metoda jest to wyraz pochodzenia greckiego i oznacza on ustalony sposób dochodzenia do

celu poznania (definicja według Kunowskiego). Zbiór metod i reguł postępowania

badawczego, charakterystycznych dla danej dyscypliny naukowej to metodologia.

Metody badań można podzielić najogólniej na:

— aprioryczno-dedukcyjne,

— empiryczno-indukcyjne,

— humanistyczne,

— przyrodnicze,

— teoretyczne,

— praktyczne.

1

Metody badań stosowane w pedagogice

Z tego krótkiego zestawienia już wyraźnie widać, że metoda naukowa „nie jest ani jedna, ani

prosta, przeciwnie tworzy rożne kombinacje metod, które należy dostosować do przedmiotu

i celu badań.” (Kamiński, 1988: 219).

Wróćmy jednak do charakterystyki metod. A zatem, metody aprioryczno-dedukcyjne to takie,

które można określić jako czysto teoretyczne, czyli odnoszące się do umysłu, a więc są to

sposoby tworzenia konstrukcji myślowych; poszukiwania relacji i dokonywania operacji

in abstracto (abstrakcyjnych, umysłowych). Przeciwieństwem tych metod są metody

empiryczno-indukcyjne, a więc te, które odnoszą się do świata realnego, to znaczy do tego,

który istnieje poza nami, wychodzą od zaobserwowanych szczegółów, by w ostateczności

doprowadzić do uogólnień.

Podział na metody humanistyczne i przyrodnicze bierze się ze specyfiki tych dwu form

rzeczywistości. Rzeczywistość humanistyczna różni się od rzeczywistości przyrodniczej tym,

że występujące w niej zjawiska często mają charakter jednorazowy, niepowtarzalny, gdy

tymczasem w przyrodzie powtarzalność jest najczęściej regułą. Posłużmy się prostym

przykładem jeśli połączę tlen i wodór w odpowiednich stosunkach, to otrzymam wodę. I tak

jest zawsze, gdy spełnione zostaną określone warunki, natomiast w przypadku bardzo

podobnych do siebie osób pod względem genetycznym, żyjących w tych samych

środowiskach nie mogę już z tak dużym prawdopodobieństwem, jak w przypadku tleniu

i wodoru, określić, jaki będzie końcowy wynik rozwoju tych dwu, prawie identycznych osób.

Można w tym momencie postawić pytanie:

Jak sądzicie, dlaczego tak się dzieje?

Co powoduje tą pewność w przypadku zjawisk przyrody, a co jej brak w przypadku zjawisk

dotyczących rzeczywistości humanistycznej?

?

A oto nasza odpowiedź. Zjawiska, które dotyczą rzeczywistości humanistycznej mają

charakter prawdopodobny,

t

o znaczy, że pewne zachowanie ludzkie może wystąpić, ale

wcale nie musi. Dzieje się tak dlatego, że człowiek dysponuje wolnością czyli możliwością

dokonywania wyborów. Posługując się pewną przenośnią, można powiedzieć, że ani tlen,

ani wodór nie mogą „podjąć decyzji”, czy się połączyć ze sobą, czy nie. One po prostu

muszą tego dokonać, bo są do tego zdeterminowane. Inaczej jest z człowiekiem.

2

Metody badań stosowane w pedagogice

Ta zasadnicza różnica pomiędzy przyrodą a humanistyką, polegająca na nieidentyczności

podobnych zjawisk humanistycznych powoduje, że odmienna jest strategia badawcza

w badaniach humanistycznych i przyrodniczych.

Metody można podzielić również ze względu na rodzaj działalności, która bywa teoretyczna

bądź praktyczna. Mimo pewnej kontrowersyjności, podział ten jest często stosowany.

Najczęściej dokonuje się go ze względu na cel nauki. Według tego podziału nauki

teoretyczne za cel mają poznanie dla samego poznania, a więc ich celem jest myślowa

spekulacja, zaś nauki praktyczne za cel stawiają sobie konkretne działanie, czyli dotyczą

tego, co ma być wykonane. Wykonanie ma najczęściej dwie formy, a mianowicie tą, która

odnosi się do postępowania jako takiego oraz taką, w trakcie której zostaje wytworzone coś

nowego. Nauki praktyczne dotyczą tego, co może nastąpić pod wpływem celowych, a więc

opartych na wartościowaniu działań ludzkich. To, co powinno być wykonane, badamy przy

pomocy dwu grup metod, pierwsza grupa zaczerpnięta jest z aksjologii (nauka

o wartościach) druga z prakseologii (nauka o skutecznym działaniu). W pierwszym wypadku

metody badań służą do poszukiwania uzasadnienia — dlaczego coś powinno być wykonane,

uczynione, w drugim metody badań mają dopomóc w poszukiwaniu optymalnie skutecznych

środków realizowania tego, co ma być wykonane.

Aby uczynić przedstawiony tekst bardziej przejrzystym, poglądowym, spróbujemy

zasadnicze treści zawarte we wstępie ukazać na schemacie z rys. 1.

METODY - ustalone sposoby

dochodzenia do celu poznania

empiryczno-

indukcyjne

aprioryczno-

dedukcyjne

humanistyczne

przyrodnicze

teoretyczne

praktyczne

Rysunek 1. Podział metod w badaniach naukowych

3

Metody badań stosowane w pedagogice

Schemat ten ułatwi nam szybsze zapamiętywanie przedstawionych treści oraz późniejsze

analizowanie poglądów metodologicznych wybranych pedagogów, do czego zapraszamy

w kolejnych częściach tego modułu.

1. Metody badań stosowane w pedagogice

według Tadeusza

Pilcha

Tadeusz Pilch o metodach pedagogicznych pisał w rozdziale poświęconym metodologii

badań pedagogicznych. W rozdziale tym, oprócz interesującego nas zagadnienia, omówił

proces poznania naukowego, metodologiczną charakterystykę pedagogiki, problemy

badawcze i wreszcie w podrozdziale czwartym pisał o metodach i technikach badań. Zatem

omawia on metody badań w kontekście całej, szeroko uwzględnionej procedury badawczej.

Metodę przeciwstawia technice i pisze: „w naukach społecznych nie ma zgodności

w określeniach, czym jest metoda badań, a czym technika badawcza”

(Pedagogika.

Podręcznik akademicki,1978: 53), co jednak według Pilcha nie zwalnia badacza z obowiązku

uściślenia tych pojęć. I tak według niego:

metoda —„ zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych,

obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego

problemu badawczego”;

technika — „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi

na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”. (tamże: 54).

Warto dodać, że Pilch definicje te podaje za Aleksandrem Kamińskim.

Wśród najważniejszych metod pedagogicznych Pilch wymienia:

 eksperyment pedagogiczny;
 monografię pedagogiczną;
 metodę indywidualnych przypadków;
 metodę sondażu diagnostycznego.

A oto definicje tych metod podane przez omawianego autora:

4

Metody badań stosowane w pedagogice

Eksperyment pedagogiczny — „metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości

(wychowawczej), polegająca na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez

wprowadzenie do nich jakiegoś jednego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem.”

(definicja Władysława Zaczyńskiego cytowana przez Pilcha) (tamże: 55).

Monografia pedagogiczna — „metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w

rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej i która prowadzi do

gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz do

opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych.” (tamże: 57).

Metoda indywidualnych przypadków — „polega na analizie jednostkowych losów ludzi uwikłanych w

określone sytuacje wychowawcze lub analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej, ujmowanych

poprzez pryzmat indywidualnych biografii ludzi z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub

zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.” (tamże: 59).

Metoda sondażu diagnostycznego — „jest to sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i

funkcjonalnych zjawisk wychowawczych, instytucjonalnie niezlokalizowanych, na podstawie badań

specjalnie dobranej grupy reprezentującej populację ogólną, w której występują badane zjawiska.”

(tamże: 61).

Spróbujmy teraz metodologiczne poglądy Pilcha ująć bardziej lakonicznie — w postaci

schematu

.

METODY

monografia
pedagogiczna

sondaż
diagnostyczny

eksperyment

indywidualny
przypadek

Rysunek 2. Podział metod w pedagogice według Tadeusza Pilcha

Uzupełnieniem rysunku będzie podsumowanie tego, co ogólnie na temat metod

stosowanych w pedagogice sądzi Pilch. I tak:

1. Ujmuje on metody badań w pedagogice na tle całego procesu badawczego (szeroko

ujętej metodologii badań).

2. Przeciwstawia metodę technice badań.

3. Wymienia cztery podstawowe metody badawcze, a mianowicie:

5

Metody badań stosowane w pedagogice

 monografię instytucji;
 sondaż diagnostyczny;
 eksperyment;
 indywidualny przypadek.

4. Przy definiowaniu wymienionych pojęć (metoda, technika itp. ) wykorzystuje często

dorobek innych pedagogów na przykład Kamińskiego czy Zaczyńskiego.

Po tej analizie ogólnych tendencji w poglądach metodologicznych Pilcha, możemy przejść do

poglądów Krzysztofa Rubachy.

2. Metody badań stosowane w pedagogice

według Krzysztofa Rubachy

Rubacha dzieli metody na jakościowe i ilościowe. Pojawia się więc nowa w stosunku do

Pilcha opcja rozłożenia akcentów w charakterystyce metod w pedagogice. Przez metody

jakościowe autor najogólniej rozumie poznawanie faktów dotyczących wychowania, edukacji

wraz z całym ich kontekstem — poczynając od okoliczności, aż po ich znaczenie. Metodami

ilościowymi omawiany pedagog określa te, które dotyczą pomiaru, czyli cech ilościowych

badanych zjawisk w przeciwieństwie do metod jakościowych, których przedmiotem badań są

zjawiska jakościowe.

2.1. Metody jakościowe

Do metod jakościowych zalicza on:

 obserwację uczestniczącą lub etnograficzną;
 wywiad;
 analizę archiwów.
A oto bliższy opis tych metod.

Obserwacja uczestnicząca lub etnograficzna

Jest to obserwacja, która polega na wzięciu przez badacza bezpośredniego udziału w życiu

badanych. Może ona być jawna lub ukryta. Składa się z trzech etapów:

6

Metody badań stosowane w pedagogice

1. Orientacji w terenie.

2. Wyodrębniania elementów zogniskowanych.

3. Etapu selektywnego.

Pierwszy etap dotyczy ogólnego poznania trenu, drugi obserwacji faktów związanych

z podjętym badaniem, trzeci to próba zrozumienia owych faktów. Obserwacja etnograficzna

nie zawsze musi składać się z trzech wymienionych etapów. Zdarza się, że pominięty

zostanie etap pierwszy. Mamy wtedy do czynienia z tak zwaną obserwacja zdarzeń

krytycznych.

Wywiad

Rubacha mówi o dwóch rodzajach wywiadu:

 standaryzowanym,
 niestandaryzowanym.

Standaryzowany to taki, który jest konstruowany przez badacza według ściśle

określonego wzorca (standardu), na który składają się konkretne pytania, kolejność

i sposoby ich zadawania. Pod kontrolą badacza znajdują się także okoliczności prowadzenia

wywiadu, które muszą być jednakowe dla wszystkich badanych. Najczęściej taki wywiad

dostarcza danych ilościowych.

W wywiadzie niestandaryzowanym „badany zadaje jedno pytanie lub kilka pytań,

wcześniej niezaplanowanych, a wynikających z przebiegu sytuacji badawczej.” (Pedagogika,

2003: 40).

Wśród wywiadów niestandaryzowanych Rubacha wymienia:

— wywiad narracyjny;

— wywiad etnograficzny.

Wywiad narracyjny to inaczej wywiad biograficzny. Może on dotyczyć całości biografii

osoby badanej, jakiegoś fragmentu jej życia lub wybranej sytuacji. Materiał z tego wywiadu

poddaje się analizie, która przebiega w trzech etapach:

1. Spisywanie treści narracji, czyli opowiadania badanej osoby.

2. Budowanie przez badacza struktury tekstu narracji.

3. Konstruowanie modelu biografii.

Wywiad etnograficzny towarzyszy obserwacji etnograficznej. Nie jest standaryzowany.

Jego charakter zmienia się w zależności od etapów obserwacji etnograficznej. Przypomina

on rozmowę na temat wybranego przez badacza przedmiotu badań. Istotnym elementem

7

Metody badań stosowane w pedagogice

tego typu postępowania badawczego jest dystans badacza do wypowiedzi badanego.

W dystansie tym chodzi o to, by nie narzucać na uzyskane wypowiedzi własnych

interpretacji, własnego obrazu przedmiotu badań, ale rzeczywiście dotrzeć do sposobu

przeżywania i analizowania rzeczywistości przez badanego. Jest to jeden z trudniejszych

momentów badań naukowych.

Analiza archiwów

Archiwa Rubacha pojmuje bardzo szeroko i pisze o nich, że może je stanowić „cały świat

społeczny”. Przedmiotem tak pojętej analizy archiwalnej są dokumenty, źródła, rzeczy

materialne i teksty.

Dokument to „utrwalony w sposób formalny (najczęściej urzędowy) wytwór ludzkiej

działalności”. Jest nim na przykład:

 świadectwo szkolne;
 dziennik lekcyjny;
 dziennik urzędowy;
 zarządzenia wydane przez oficjalne czynniki państwowe;
 akt notarialny;
 akt urodzin.

Natomiast dokumentem nie będzie:

 pamiętnik;
 prywatna korespondencja;
 notatki z podróży;
 nieopublikowany tomik wierszy.
Wymienione powyżej materiały to według Rubachy źródła.

Z kolei przez rzeczy materialne Rubacha rozumie przedmioty, które składają się na

otaczający nas świat. Dodaje on jednak, że definicja ta jest nie precyzyjna.

Tekstami początkowo nazywano:

 książki;
 artykuły naukowe;
 artykuły prasowe;
 podręczniki.

8

Metody badań stosowane w pedagogice

Obecnie jednak, według Rubachy, pojęcie tekstu nabiera szerszego charakteru i pojawia się

tendencja, by tekstem określać całą kulturę, ponieważ jest ona zbiorem różnych znaczeń,

a tekst to właśnie nośnik znaczenia. Z tego punktu widzenia tekstem jest każdy przekaz

kulturowy. Przykładem tekstu może więc być:

 film;
 plakat;
 koncert;
 sztuka teatralna;
 program telewizyjny.
Tak rozumiane teksty kultury według omawianego pedagoga tworzą określone:

 wizje życia;
 style zachowania się;
 mody.
Wobec nich człowiek musi się jakoś ustosunkować, a przedtem jeszcze je „odczytać”. Są to

więc różnego rodzaju komunikaty kulturowe, rozumiane jako teksty, które kierowane są do

nas przez otaczającą rzeczywistość.

Podsumowanie wiedzy na temat metod jakościowych

Po tych wszystkich uwagach zamieszczonych powyżej, czas na uogólnienia. Spróbujmy

podsumować:

Jakie wspólne cechy przejawiają metody jakościowe?

Zastanówmy się przez chwilę i spróbujmy je wyliczyć, a potem porównać nasze poglądy

z poglądami Rubachy.

?

Rubacha wymienia następujące cechy wspólne badań jakościowych:

1. Subiektywny język badań, związany z kontekstem, opisowy, zbliżony do potocznego.

2. Analiza danych dokonywana zawsze według następującej kolejności:

 redukcja danych;
 reprezentacja danych;
 wyprowadzenie i weryfikacja wniosków.

3. Narzędzia badawcze najczęściej niestandaryzawane.

4. Organizacja badań spontaniczna, aczkolwiek nakierowana na badany przedmiot.

9

Metody badań stosowane w pedagogice

Po tym krótkim wyliczeniu warto jeszcze zastanowić się nad zaletami i wadami omawianych

metod jakościowych. Badania te posiadają dwie wady. Grozi im subiektywizm i niewielka

możliwość dokonywania szerokich uogólnień, mimo to badania te pozwalają wniknąć w głąb

badanych faktów, a także nadają się do analizy faktów nietypowych. Fakty te, choć nie tak

często, występują przecież w życiu społecznym. Ponadto metody jakościowe uzupełnione

metodami ilościowymi pozwalają na wieloaspektową analizę badanej rzeczywistości.

Następne zagadnienie, które porusza Rubacha w kontekście metodologii, to metody

ilościowe. Będą więc one przedmiotem kolejnych naszych refleksji.

2.2. Metody ilościowe

Jak już wcześniej powiedzieliśmy, metody ilościowe odnoszą się do pomiaru badanego

zjawiska.

„Mierzyć to znaczy przypisywać badanym obiektom wartości liczbowe. (...) Jeśli badacz chce mierzyć

fakty i procesy edukacyjne, musi je zarejestrować jedną z kilku metod, a mianowicie metodami:

obserwacyjnymi, sondażowymi, kwestionariuszowymi, testowymi, eksperymentalnymi.” (Pedagogika,

2003:

47).

Wcześniej jednak powinien wiedzieć, co dokładnie chce zmierzyć. Następnie, aranżując

odpowiednią sytuację badawczą, może zarejestrować interesujące go zjawisko. Jeśli będą to

metody obserwacyjne, to możliwe są dwie drogi poznania: obserwowanie badanych w

sytuacjach, o których można sądzić, że pojawi się w nich badany fakt edukacyjny lub

obserwowanie badanych w specjalnie stworzonych do pomiaru warunkach sztucznych

(eksperyment laboratoryjny). Jeśli natomiast badacz posłuży się metodą sondażu, to może

odwołać się do zachowań werbalnych (ustnych lub pisemnych), stosując wywiady

standaryzowane, ankiety i testy. Zanim badacz przystąpi do pomiaru, musi wykonać szereg

ważnych czynności:

Po pierwsze, definiuje fakty, które są przedmiotem jego zainteresowania. Wyraźnie oddziela

obszar zjawisk, które tworzą dany fakt, od zjawisk, które go nie dotyczą.

Po drugie, buduje model badanego zjawiska. Określa warunki występowania danych faktów,

projektuje relacje między faktami, jednym faktom przypisuje rolę przyczyny, a innym skutku.

10

Metody badań stosowane w pedagogice

Po trzecie, konstruuje narzędzia do pomiaru faktów edukacyjnych. Dba przy tym o ich

trafność (aby mierzyły to, co mają mierzyć) oraz rzetelność (aby dokonywały dokładnych

pomiarów). Może to być arkusz obserwacji, kwestionariusz zawierający listę twierdzeń, do

których musi się ustosunkować badany.

Po czwarte, planuje organizację badań tak, aby każdy badany miał takie same warunki

badania, próbuje wyeliminować lub chociażby kontrolować (wiedzieć, że są) różne zjawiska

zakłócające dokładność pomiaru.

(porównaj: Pedagogika, 2003: 48).

Po ogólnym wprowadzeniu, dotyczącym metod ilościowych, które zaprezentowaliśmy

powyżej, Rubacha przechodzi do dokładniejszej ich charakterystyki. Dokonuje tego w dwóch

podrozdziałach dotyczących metod obserwacyjnych i sondażowych.

Metody obserwacyjne

Wśród pierwszej grupy metod obserwacyjnych wymienia obserwację ilościową

i eksperyment.

Narzędziem obserwacji ilościowej jest arkusz obserwacji, w którym obserwujący notuje

wszystkie interesujące go fakty, które wcześniej, czyli przed przystąpieniem do badań,

dokładnie definiuje. Po rejestracji faktów następuje ich zliczenie i ewentualne porównanie

z innymi analogicznymi badaniami.

Eksperyment zaś, według Rubachy, opiera się na dwóch różnych schematach — jeden

służy szacowaniu wpływu jednego faktu na inny, drugi zaś weryfikacji opracowanego modelu

działania pedagogicznego. Eksperyment oparty na pierwszym schemacie jest metodą, za

pomocą której możemy ustalić przyczyny zjawisk. Należy w tym celu przygotować dwie

równoważne grupy badanych, w których muszą panować identyczne warunki, z wyjątkiem

jednego, który podlega obserwacji. Zaletą tego postępowania badawczego jest to, że opiera

się ono na jednej tylko różnicy pomiędzy skonstruowanymi grupami. Eksperyment oparty na

drugim wymienionym przez Rubachę schemacie pozwala weryfikować zaplanowane

schematy działania pedagogicznego. Tak o tym pisze Rubacha:

„Jeśli badacz opracuje teoretyczny model stosowania jakiejś metody nauczania, to będzie miał okazję go

zweryfikować, czyli sprawdzić w praktyce. W tym celu musi opracowany model przetworzyć w ciąg

czynności dydaktycznych, które wykonują uczniowie i nauczyciel. Ponadto precyzyjnie określi warunki

zewnętrzne, jakie muszą wystąpić (aranżacja przestrzeni, środki i materiały dydaktyczne, czas trwania

lekcji itp.), oraz wewnętrzne po stronie uczniów i nauczyciela (odpowiednie przygotowanie do lekcji itp.).

Następnie przygotuje metody, za pomocą których będzie mierzył osiągnięte po przeprowadzeniu

11

Metody badań stosowane w pedagogice

eksperymentu efekty dydaktyczne. Równolegle będzie pracował z równoważną grupą uczniów,

prowadzonych przez nauczyciela, który nie zna (nie spełnia) określonych wcześniej warunków

zewnętrznych i wewnętrznych, a organizuje analogiczne lekcje. W końcowej fazie cyklu eksperymentów

porówna uzyskane rezultaty i w ten sposób sprawdzi skuteczność opracowanej metody nauczania.”

(tamże: 51).

Po charakterystyce metod obserwacyjnych przystąpimy do opisu drugiej grupy metod

ilościowych wymienionych przez autora, a mianowicie do metod sondażowych.

Metody sondażowe

Do metod tych Rubacha zalicza:

 ankietę;
 testy wystandaryzowane;
 wywiad ilościowy.
Omówimy teraz kolejno wymienione metody.

Ankieta

„Jest metodą polegającą na zorganizowanym zadawaniu pytań osobie badanej. Badacz zadaje

konkretne pytania, które testują interesujący go aspekt badanej rzeczywistości. (...). Ankieta ma postać

kwestionariusza złożonego z instrukcji dla badanego oraz tzw. pozycji, czyli pytań i odpowiedzi lub miejsc

na odpowiedzi. W pierwszym wypadku mówimy o pytaniach zamkniętych, a w drugim o otwartych.”

(tamże: 51).

Ogólny schemat ankiety można więc przedstawić następująco:

ankieta = instrukcja dla badanego + pozycja

Pytania zamknięte mogą przyjąć postać:

 pytań z kategoriami do wyboru;
 pytań ze skalą;
 pytań z rangami.
Poniżej zamieszczamy przykłady wyżej wymienionych postaci pytań zamkniętych.

Przykład pytania z kategoriami do wyboru:

Po zdaniu matury, w jakiej szkole wyższej chciałbyś kontynuować naukę?

• na politechnice;
• na uniwersytecie;
• w wyższej szkole pedagogicznej;

12

Metody badań stosowane w pedagogice

• na akademii medycznej;
• w akademii sztuk pięknych.

Przykład pytania ze skalą:

Zawód, który wykonuję, spełnia moje oczekiwania:

• zdecydowanie tak;
• raczej tak;
• trudno powiedzieć;
• raczej nie;
• zdecydowanie nie.

Odpowiednią odpowiedź proszę podkreślić.

Przykład pytania z rangami:

Co jest dla ciebie najważniejsze w wypełnianiu obowiązków zawodowych? (Przypisz wagi od

1 do 6 dla poszczególnych wartości, gdzie 1 oznacza najważniejsze, a 6 najmniej ważne)

• wynagrodzenie;
• szacunek kolegów z pracy;
• możliwość awansu zawodowego;
• spokój sumienia;
• zadowolenie tych, którym służy moja praca;
• aprobata przełożonego.

Inny rodzaj pytań, które może zawierać ankieta, to pytania otwarte. Poniżej zamieszczamy

kilka przykładów takich pytań.

Przykłady pytań otwartych:

1. Jak oceniasz swoje zaangażowanie w podjęte studia?..............................................

2. Jak oceniasz możliwości realizowania swoich zainteresowań zawodowych w trakcie

podjętych studiów? ................................................

Przeprowadzanie badań ankietowych łączy się z podziałem całego badania na pięć etapów:

1. Zdefiniowanie przedmiotu badań — analiza badanego problemu w teorii.

2. Zbudowanie roboczej wersji kwestionariusza, dostosowanej do badanego zjawiska.

3. Wybór populacji badawczej (osób do badań) i przeprowadzenie badań pilotażowych, czyli

takich, które zweryfikują ułożoną ankietę.

13

Metody badań stosowane w pedagogice

4. Przeprowadzenie badań właściwych.

5. Opracowanie wyników badań: kodowanie, analiza statystyczna, wnioski.

Testy wystandaryzowane służą do szacowania zjawisk nieobserwowalnych, wymagają

więc uzyskania widocznych wskaźników niewidzialnego stanu rzeczy. Jako przykład

zjawiska niewidzialnego może służyć stan wiadomości ucznia z matematyki. Stanu tego

w rzeczywistości nie można zobaczyć, ale można go ocenić poprzez postawienie przed

uczniem odpowiedniego zadania matematycznego do rozwiązania. Zadanie ma zatem

obiektywny charakter, dzięki któremu mogę ocenić poziom wiedzy ucznia. Jest ono więc

pewnego rodzaj testem. Cechę charakterystyczną testów stanowi ich ścisłe powiązanie

z odpowiednią wiedzą teoretyczną. Test jest zatem, jak to określa Rubacha, „instrumentem

przełożenia twierdzeń teoretycznych na język praktyki życiowej (badawczej) ludzi”

(Pedagogika, 2003:

s.

53).

Badania przy pomocy testów wystandaryzowanych także przebiegają w pięciu etapach:

1. Analiza teoretyczna badanego zjawiska, która obejmuje:

a) zbuntowanie konstruktu teoretycznego badanego zjawiska;

b) dokładne zdefiniowanie jego poszczególnych elementów.

2. Układanie twierdzeń odpowiadających poszczególnym elementom konstruktu

teoretycznego.

3. Badania pilotażowe, które są najczęściej wielokrotne i muszą doprowadzić do uzyskania

optymalnego efektu standaryzacji.

4. Porównanie własnego testu z innymi testami dotyczącymi badanego zjawiska.

5. Normalizacja testu, czyli oszacowanie, jaki wynik jest najczęściej powtarzalny.

Ostatnią metodą z grupy metod ilościowych dotyczących sondażu jest wywiad ilościowy.

Najogólniej mówiąc, jest to wywiad wystandaryzowany. W celu jego skonstruowania

badający przygotowuje określoną ilość pytań, które mogą mieć charakter zamknięty lub

otwarty. Po ich skonstruowaniu zadaje je badanemu. Wypowiedzi badanego (respondenta)

dokładnie notuje, a po zakończeniu procesu zbierania materiałów badawczych opracowuje

wyniki w formie ilościowej, to znaczy poddaje uzyskane z badań dane zakodowaniu i analizie

statystycznej.

Podsumowanie analizy metod ilościowych

W tym miejscu zachęcamy Was ponownie do samodzielnej pracy. Sposoby tej pracy

podawaliśmy w module pierwszym. Możecie się do niego odwołać albo opracować własny

14

Metody badań stosowane w pedagogice

sposób analizy. Podpowiemy tylko, że opracowanie można rozpocząć od poszukiwania cech

wspólnych metod ilościowych, a potem przejść do charakterystyki ich zalet oraz wad.

?

A teraz kolej na porównanie własnych przemyśleń z tym, co mówią inni. I tak Rubacha wśród

cech wspólnych dla badań ilościowych wymienia następujące:

 język danych profesjonalny, a więc ściśle zdefiniowany przez dziedzinę wiedzy, której

badania dotyczą;

 analiza danych dotyczy głownie metod statystycznych;
 narzędzia badawcze oparte na pomiarze;
 organizacja badań ścisła i wielokrotnie weryfikowalna.

Odnośnie wad metod ilościowych ten sam autor stwierdził, że:

 brakuje im poznania subiektywnego świata edukacji;
 główną metodą badań jest pomiar, który usztywnia badania;
 wybrany opis rzeczywistości ogranicza myślenie badacza.

Nie sposób nie zgodzić się z Rubachą, ale wydaje się, że badania te posiadają też pewne

zalety. Dzięki swojej „dokładnej określoności” pozwalają sprawnie weryfikować teoretyczny

obraz rzeczywistości, na którym się opierają, choć prawdą jest, że domagają się one

uzupełnienia badaniami jakościowymi. Stąd też pojawia się potrzeba łączenia badań

ilościowych z badaniami jakościowymi. I o tym będzie mowa w następnym podtemacie.

2.3. Strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi

i ich relacje z typami badań w pedagogice

Rubacha wymienia dwie takie strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi:

— badania jakościowe poprzedzają badania ilościowe;

— badania jakościowe następują po badaniach ilościowych.

Wydaje się, że można zastosować jeszcze trzeci wariant, a mianowicie równoległe

prowadzenie badań jakościowych i ilościowych na dany temat, a potem porównanie wyników

tych metod.

15

Metody badań stosowane w pedagogice

Rubacha w omawianej publikacji odnosi się jeszcze do typów badań pedagogicznych

i ich relacji z metodami. Wymienia on dwa typy badań w pedagogice:

— teoretyczne;

— praktyczne.

Pierwsze według Rubachy służą budowaniu teorii pedagogicznych i ich weryfikacji

(sprawdzaniu), drugie z nich dotyczą diagnozy rzeczywistości wychowawczej i jej oceny.

Uwzględniając cały ten kontekst metodologiczny, możemy wyodrębnić dwie podstawowe

kwestie dotyczące:

— roli metod jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych;

— roli metod ilościowych i jakościowych w badaniach praktycznych.

Na temat metod jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych Rubacha wypowiada

się, że prowadzą one do budowania teorii empirycznych, racjonalistycznych i

interpretatywnych. Podkreśla jednak, że te ostatnie mogą powstać jedynie w przypadku

zbierania danych metodami jakościowymi. Relacje zmienią się jednak, gdy przejdziemy do

badań weryfikacyjnych. Zakres tych badań nie jest już tak ściśle określony, na przykład

teoria, która powstała w oparciu o obserwację uczestniczącą może być sprawdzana taką

samą metodą, ale można ją także weryfikować za pomocą eksperymentu.

Badacz ma także

możliwość sprawdzenia opartej na wglądzie ilościowym za pomocą wywiadu narracyjnego

lub analizy wytworów kultury. Można więc powiedzieć, że w przypadku badań

weryfikacyjnych wszystko bardziej teorii empirycznej się komplikuje i tworzy rozliczne

kombinacje.

A jak wyglądają relacje w przypadku metod ilościowych i jakościowych w kontekście badań

praktycznych? W badaniach diagnostycznych użyteczne są obie strategie, ale należy

podkreślić, że badania jakościowe są szczególnie przydatne na początku badań, wtedy gdy

brakuje jakichkolwiek danych o badanym wycinku rzeczywistości pedagogicznej. Zaś

przedmiot obserwacji zogniskowanej można dodatkowo poddać diagnostyce ilościowej.

Dzięki temu wyniki będzie można uogólnić na większą populację. W przypadku badań

oceniających użyteczną procedurą są badania eksperymentalne — pod warunkiem, że

ocena nie dotyczy faktów unikalnych, można by rzec jednorazowych, wówczas bardziej

wskazane są badania jakościowe.

Podsumowanie poglądów Rubachy na temat metod badań w pedagogice

Zagadnienie roli badań jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych i praktycznych

było ostatnim problemem poruszanym przez Rubachę w napisanym przez niego rozdziale na

16

Metody badań stosowane w pedagogice

temat metod w pedagogice. Skoro tak, to czas na podsumowanie całości poglądów tego

pedagoga. Zrobimy to na dwa sposoby poprzez rysunek, czyli próbę zbudowania schematu

podziału metod dokonanego przez Rubachę, i poprzez własne przemyślenia. Poniżej na

schemacie z rys. 3 przedstawiamy podział metod według Rubachy.

obserwacyjne

sondażowe

wywiad

analiza

archiwów

obserwacja

etnograficzna

ilościowe

jakościowe

METODY

wywiad

ilościowy

ankieta

testy

wystandaryzowane

obserwacja

ilościowa

eksperyment

laboratoryjny

Rysunek 3. Podział metod w pedagogice według Krzysztofa Rubachy

Przyjrzyjcie się temu schematowi i jeśli tego potrzebujecie, przeczytajcie tekst dotyczący

metod w ujęciu Rubachy jeszcze raz, po czym możecie uzupełnić schemat definicjami metod

podanymi w tekście przez Rubachę. Drugiego sposobu podsumowania zapewne się

domyślacie, utartym zwyczajem zachęcamy do samodzielnej pracy. Spróbujcie ustalić, co

jest typowe i najważniejsze dla sposobu myślenia Rubachy o metodach w pedagogice,

a potem porównajcie własne

wnioski z naszymi.

?

Zgodnie z powyższą obietnicą pora na nasze wnioski. Oto one:

1. Rubacha przede wszystkim omawia dwie metody badawcze obserwację i wywiad. Inne

metody w porównaniu z nimi stanowią wątek marginalny.

2. Obserwację i wywiad pedagog ten odnosi przede wszystkim do metodologicznych

strategii ilościowych i jakościowych. Prezentuje więc głównie dwa sposoby

analizowania faktów wychowawczych i dwie podstawowe metody badawcze.

17

Metody badań stosowane w pedagogice

3. Badania ilościowe i jakościowe odnosi też Rubacha do kwestii teorii i praktyki

pedagogicznej, ale zagadnienie to nie stanowi głównego wątku jego rozważań.

Wniosek końcowy

W rozdziale dotyczącym metodologii badań pedagogicznych Rubacha przedstawił przede

wszystkim dwie metody badań: obserwacje i wywiad. Opisał je w kategoriach strategii

ilościowych i jakościowych. W opisie Rubachy dominuje więc raczej ujęcie empiryczne

badań w pedagogice, choć nie pomija on i zagadnień badań teoretycznych — jednak są one

uwzględnione w dużo mniejszym stopniu.

3. Metody badań stosowane w pedagogice

według Stefana Kunowskiego

Spróbujemy teraz dociec, co na temat metod w pedagogice sądzi Stefan Kunowski. Autor

poświęca tym zagadnieniom cały rozdział swojej książki (Podstawy współczesnej

pedagogiki). Rozdział ten składa się z trzech części, w których Kunowski omawia kolejno:

— źródła, które dostarczają informacji o faktach pedagogicznych;

— przyrodnicze metody badania w pedagogice;

— humanistyczne metody badania w pedagogice.

Wśród źródeł, z których korzysta współczesna pedagogika, wymienia on następujące:

— praktykę wychowawczą;

— bierne doświadczenie pedagogiczne, czyli własne doświadczenia dotyczące procesu

bycia wychowywanym i wychowywania;

— materiały ideologiczne w postaci aksjologii, światopoglądów, idei społeczno-politycznych,

kulturowych itp.;

— koncepcje antropologiczne, czyli poglądy na temat istnienia i istoty człowieka. Poglądy te

pochodzą z nauk biologicznych, psychologicznych, socjologicznych, filozoficznych

i teologicznych.

Każdemu z tych źródeł według Kunowskiego odpowiada inny rodzaj wiedzy pedagogicznej

i tak kolejno mamy:

— wiedzę praktyczną;

18

Metody badań stosowane w pedagogice

— wiedzę empiryczną;

— wiedzę normatywną;

— wiedzę teoretyczną.

Niezależnie od wymienionych rodzajów wiedzy pedagogicznej jej skuteczność poznawcza

wynika ze sposobów opracowywania materiału, z którego wiedza ta ma powstać. Pod

względem opracowywania faktów można zatem wyróżnić wiedzę:

— jednostkową;

— społeczną;

— naukową.

Pierwsza najczęściej jest tworzona przez wybitne jednostki, obdarzone wyjątkową intuicją

wychowawczą. Wiedza ta ma jednak najczęściej charakter subiektywny. Dlatego też wiedza

społeczna o wychowaniu może mieć większą wartość, ponieważ wyraża pewną tradycję

i doświadczenie zbiorowe. Jednakże wiedza ta często zawiera informacje nieprawdziwie, jest

niepewna.

Dlatego najwyższą wartość poznawczą i praktyczną posiada wiedza naukowa. Powstaje ona

bowiem na drodze systematycznego, logicznego i poprawnego opracowywania faktów

dotyczących rzeczywistości wychowawczej. Stosuje określone metody dostosowane do

przedmiotu badań. Ponieważ pedagogika swą podbudową przyrodniczą należy częściowo

do nauk przyrodniczych, a głównie do humanistycznych, dlatego musi, według Kunowskiego,

posługiwać się metodami badawczymi obydwu tych grup nauk. Po tym ogólnym wstępie

autor przechodzi do charakterystyki metod przyrodniczych.

3.1. Charakterystyka metod przyrodniczych

Po krótkim scharakteryzowaniu istoty nauk przyrodniczych (patrz wstęp do modułu

drugiego), omawiany pedagog wymienia podstawowe metody stosowane w tych naukach,

czyli:

— obserwację;

— eksperyment;

— metody statystyczne.

Obserwacja dotyczy głównie:

19

Metody badań stosowane w pedagogice

— działań wychowawców;

— zmian rozwojowych wychowanków w ich naturalnym przebiegu.

Ponadto dzieli się ona na:

— introspekcyjną, czyli umożliwiająca wgląd w siebie;

— ekstrospekcyjną (łac. extra ‘na zewnątrz’, specto — ‘patrzę’), czyli dotyczącą zjawisk

w otaczającej nas rzeczywistości.

Obserwacja ekstrospekcyjna z kolei przybrać może trzy formy:

— kazuistyczną — dotyczącą przypadków jednostkowych;

— kliniczną — odnosząca się do zjawisk nietypowych;

— tematyczną — dotyczącą poszczególnych procesów.

Obserwację można podzielić też ze względu na obserwowany obiekt. A zatem wyróżniamy

obserwacje:

— samego siebie;

— grupy;

— jakiejś osoby.

Ze względu na czas obserwowania, obserwacja dzieli się na:

— dorywczą;

— ciągłą.

Do każdego typu obserwacji dobieramy inną technikę dokumentacyjną, która może przyjąć

postać:

— dziennika obserwacji;

— arkusza obserwacji;

— protokółu obserwacyjnego.

Według Kunowskiego celem eksperymentu pedagogicznego jest dążenie do

wywoływania zjawisk i zmiany ich warunków, w celu wykrycia prawidłowości zachodzących

między nimi. Eksperymenty ze względu na ich przedmiot można podzielić na:

— introspekcyjne;

— ekstrospekcyjne;

— grupowe.

20

Metody badań stosowane w pedagogice

Oprócz tego możemy dzielić eksperymenty ze względu na warunki, w jakich się odbywają.

Mamy wtedy eksperymenty:

— naturalne — odbywające się w naturalnym środowisku, np. szkole, rodzinie;

— laboratoryjne — realizowane w sztucznych warunkach i stosujące pomiar jako technikę

badawczą;

— środowiskowe — techniki socjometryczne (badają popularność osób w grupie).

Metody statystyczne ujmują, według Kunowskiego, ilościową stronę zjawisk dotyczących

wychowania, odnoszą się do jednorodnych zbiorowości, wymagają specjalnej procedury

badawczej, przy ich pomocy możliwe jest odkrywanie nowych faktów zależności ilościowej

występującej w procesach edukacyjnych.

Po analizie metod stosowanych w naukach przyrodniczych Kunowski przechodzi do opisu

metod typowych dla nauk humanistycznych.

3.2. Charakterystyka metod humanistycznych

Metody humanistyczne dotyczą zjawisk jednostkowych i niepowtarzalnych, zwracają się do

ich strony treściowej i jakościowej. Wśród metod humanistycznych omawiany autor wymienia

metody:

— eksplikacyjne;

— porównawcze;

— analityczne.

Metody eksplikacyjne polegają na krytyce materiałów źródłowych pochodzących ze

źródeł humanistycznych, do których zaliczane są wytwory zawierające przeżycia autorów,

opisujące ich systemy wartości (np. literatura, pamiętnikarstwo), lub ze źródeł teoretycznych,

czyli dotyczących pojmowania natury i istoty człowieka (np. publikacje naukowe).

Metody porównawcze służą do badań systemów pedagogicznych; porównywania zjawisk

edukacyjnych w czasie i przestrzeni; zjawisk dotyczących rozwoju człowieka; różnych

środowisk społecznych; grup równoległych (grupy równoważne, ale różnicujące się pod

jakimś względem).

21

Metody badań stosowane w pedagogice

Metody analityczne natomiast umożliwiają wgląd w głąb jakiegoś zjawiska poprzez

analizę filologiczną, logicznosemantyczną wszelkiego rodzaju tekstów: dokumentów

historycznych, literackich, filozoficznych. W badaniach tych można wyodrębnić etap

definiowania pojęć, ich klasyfikacji i ogólnej interpretacji znaczenia tekstu.

Na koniec proponujemy schemat

(rys. 4) przedstawiający podział metod w pedagogice

według Kunowskiego.

obserwacja

eksperyment

metody

statystyczne

eksplikacyjne

analityczne

porównawcze

przyrodnicze

humanistyczne

METODY

Rysunek 4: Podział metod w pedagogice według Stefana Kunowskiego

Podsumowanie

Zarówno Pilch, Rubacha, jak i Kunowski odnoszą się prawie do tych samych metod, ale

różnie rozkładają akcenty. Łatwo zauważyć, iż większa jest zbieżność poglądowa pomiędzy

Pilchem i Rubachą. Natomiast Kunowski myśli nieco inaczej. Pilch ujmuje metody badań

w szerszym kontekście metodologicznym, kładąc nacisk na procedurę badawczą; Rubacha

podkreśla bardziej jakościowy i ilościowy charakter metod, zaś Kunowski akcentuje podział

na nauki humanistyczne i przyrodnicze. Rodzi się więc pytanie:

Który z pedagogów ma rację?

?

Według nas… wszyscy, bo pedagog musi pamiętać o specyficznym przedmiocie swoich

badań, który ma charakter zarówno przyrodniczy, jak i humanistyczny, mierzalny, ale

i jakościowy, ważne jest też, by w badaniach ze względu na ich rzetelność uwzględnić

22

Metody badań stosowane w pedagogice

dobrze przemyślaną, całościową choć elastyczną, to znaczy dostosowaną do istoty

i dynamiki przedmiotu badań, procedurę badawczą.

Można więc na koniec określić podstawowe zasady badań w pedagogice:

Zasada I: Dobrze przemyśleć całą procedurę badawczą choć zachować wobec niej otwarty

stosunek.

Zasada II: Pamiętać, że wychowanie dotyczy człowieka, a więc najlepiej badać go

wieloaspektowo, uwzględniając metodologiczne kanony nauk przyrodniczych

i humanistycznych.

Zasada III: Warto, o ile to możliwe, stosować w badaniach zarówno metody ilościowe, jak

i jakościowe.

23

Metody badań stosowane w pedagogice

Bibliografia

1. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,

Warszawa.

2. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

3. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

4. Rubacha Krzysztof, 2003: Podstawowe pojęcia w pedagogice, w: Pedagogika, (red.)

Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa.

Literatura podstawowa

1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.

2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,

Warszawa.

3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.

4. Kamiński Stanisław, 1988: Nauka i metoda, Lublin.

Literatura uzupełniająca

1.

Ablewicz Krystyna, 1994: Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w

pedagogice, Wydawnictwo UJ, Kraków.

2.

Fenomenologia i hermeneutyka, 1991: (red) P. Dybla, P. Kaczorowski, Wydawnictwo

UW, Warszawa.

3.

Gintecki Jan, 1996: Metodologiczne problemy pedagogiki prakseologicznej, WSP,

Zielona Góra.

4.

Gintecki Jan, 1993: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, WSP, Zielona

Góra.

5.

Kawecki Ireneusz, 1994: Metoda etnograficzna w badaniach edukacyjnych, Łódź.

6.

Koralewicz Jadwiga, Malewska-Peyre Hanna, 1998: Człowiek człowiekowi człowiekiem.

Analiza wywiadów biograficznych działaczy społecznych, ISP PAN, Warszawa.

7.

Nalaskowski Stanisław, 1994: Z metodologii badań pedagogicznych, Olecko.

8.

Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, 1998: (red.) S. Palka, Kraków.

24

Metody badań stosowane w pedagogice

25

Literatura w języku angielskim

1.

Blackwell R. J., 1983: A Bibliography of the Philosophy of Science 1945-1981, London.

2.

Anderson R. J., Hughes J. A.,Sharrock W. W., 1986: Philosophy and the Human

Sciences, London.