18. Mit mityzacja mitologie współczesne

MIT

–

opowieść wyrażająca i organizująca

wierzenia danej społeczności

, przede wszystkim

–

archaicznej

. Stanowi

narrację o konkretnych wydarzeniach

tak jedna

k pomyślaną,

by jej sens

był

zawsze ogólny

, odnosił się

do zasad wiary

,

porządku świata, ludzkiego postępowania

itp.

Narracja może być

rozmaicie realizowana w języku

– w przeciwieństwie do narracji literackiej

mit nie

jest związany raz na zawsze z jednym kształtem tekstowym

. Opowiadana historia

dotyczy

zwłaszcza tego, co było na początku,

opowiadała o

powstawaniu bogów, ludzi, światów

(

kosmogonia, teogonia

), jej

bohaterami

były

istoty boskie

lub co najmniej

wyposażone w

ponadludzkie właściwości

.

Mit

tworzył wyobrażenia świętej przestrzeni,

swoistego

centrum świata

, oraz

świętego czasu

,

kt

óry nie płynie w sposób ciągły, ale

stanowi element powracalny

(koncepcja tzw.

Wiecznego

powrotu

). Zadaniem było

organizowanie wyobrażeń o świecie

, s

tał się on czynnikiem

oddziaływającym na wszelkiego typu czynności poznawcze, pozwalał

interpretować

tak

rzeczywistość

przyrodniczą, jak społeczną

, m.in. przez

kreowanie przyczynowości

, która racje wszelkiego

rodzaju zjawisk umieszczała w świecie nadprzyrodzonym;
wiązał się ze

sferą praktyki życiowej

, stanowił

motywację

wszelkiego typu

działań

i

obyczajów

,

przede wszystkim zaś

rytuałów

. Ważny element szczególne jego składniki, ale sposób ich powiązania w

znaczącą całość. Światopogląd pierwotny wyrażał się przede wszystkim w jego

ogólnej strukturze

, która

miała

oddawać budowę świata

.

Struktura owa a nie konkretny sposób jej werbalizowania decydowała o

tożsamości mitu

. Występował

pierwotnie w formie ustnej

,

zapisywany

był dopiero

wtórnie

, zazwyczaj wtedy gdy

tracił

bezpośrednią więź z wierzeniami i światopoglądem

, przechodził zaś

w sferę opowieści

, które

funkcjonując w obrębie danej społeczności nie były już wypowiedziami w ścisłym sensie religijnymi, często

wchodz

ąc w obręb fantastyki

.

Zmienia

się wówczas

status mitu

, przestaje on pełnić dawne funkcje,

może podlegać różnorakim interpretacjom i przekształceniom

, a nawet być

przedmiotem ujęć

parodystycznych.

Badaniem mitu

zajmują się różne

działy nauki

(etnologia, rel

igioznawstwo, socjologia, historia myśli

społecznej). Bywa odnoszony

nie tylko do

społeczności archaicznych i sfery życia religijnego

.

Mówi się także o

obecności mitu w społeczeństwach nowożytnych

, mając na uwadze przede

wszystkim te

wypowiedzi,

których głównym celem jest oddziałanie na świadomość

społeczną

, za pomocą czynników

irracjonalnych

(elementy mitu w ideologiach politycznych),

tworzenie swoistych wzorów osobowych

i

wzorców zachowania

, które

apelują

nie do opartej na

faktach wiedzy ale

do wszelkiego typu emocji

,

uprzedzeń

,

przesądów

, zastygłych, nie oddawanych

krytyce

sposobów myślenia. Tak pojęty mit

zachowuje pewne właściwości mitu archaicznego

, choć

może w ogóle się nie wiązać ze sferą życia religijnego

. Podobnie zmierza do modelowania

zachowań i przeświadczeń, a więc jest bezpośrednio

z

wiązany z praktyką społeczną

. Mit pozostaje w

wielorakich

związkach z literaturą

, tworzy jedną z charakterystycznych dla niej prostych form, rozmaicie

rozwijanych w toku literac

kiej ewolucji. Zwłaszcza

na pierwszych etapach rozwoju

literatury

pewne

gatunki powstają jako zapis mitu

i w tej właśnie postaci funkcjonują w danej społeczności (epos) bądź

też

związane są z obrzędami,

które mają swoje uzasadnienie w micie (tragedia).

Mity są ściśle związane z topiką

. Od najdawniejszych czasów stanowią

rezerwuar motywów

wyzyskiwanych przez literaturę i opracowywanych przez nią na różne sposoby.

Znaczenie mitu w utworze literackim

nie jest uzależnione od jego znacznie w pierwowzorze,

zależy

od kultury epoki, intencji pisarza itp.

Ten sam motyw zaczerpnięty z mitu, opracowywany wielokroć w

ciągu wieków, w każdej epoce nabiera nowych znaczeń, służy wyrażeniu innej problematyki, innej wizji
świata, niekiedy zaś staje się elementem czystej konwencji (zwroty do muz jako opiekunek twórczości
artystycznej).

Dzi

eło wykorzystujące elementy mitu samo nie staje się mitem,

gdyż są one w

jego obrębie tylko składnikiem dyskursu, a nie przedmiotem wiary. We współczesnej nauce o literaturze
ukształtował się kierunek koncentrujący uwagę na

badaniu mityczn

ej zawartości wypowiedzi

literackich

(archetypowa krytyka)

O micie w związku z literaturą mówi się także wówczas, gdy traktuje się

ją jako czynnik bezpośrednio organizujący świadomość społeczną wyobrażenia i działania danej grupy.

E. Kuźma: Kategoria mitu w badaniach literackich

-

nie ma idei mitu

– słowo „mit” ma różne znaczenia i różne użycia. To nie wada – mit nie może

dzięki temu stać się pojęciem, kategorią naukową;

- znaczenie mitu nie istnieje poza mitem;

-

ujęcie historyczne i typologizujące nie musi się obronić przed

mityzacją

, bo ta

pojawia się

, gdy w

badanym przedmiocie chcemy dostrzec ład, prawo i wartość

. Choć nie można się odciąć

od mitu radykalnie;

-

mit

– byt wielofunkcyjny

–

1) określał wypowiedzi prawdziwe i zmyślone,
2) o

powieść o działaniach bogów i herosów,

3) u Homera

– służył alegoryzowaniu, wykładaniu ukrytego sensu,

4) Platon

– mit to poetycka fikcja,

5) Arystoteles

– mit jako fabuła, zniekształcona prawda,

6) drugim źródłem mitów – Biblia,
7) prawdziwy poznajemy dzi

ęki badaniu współczesnych społeczeństw prymitywnych;

-

przed romantyzmem

– od mitologii do mitu

(mit

– piękno, przeciwstawny prawdzie).

Zamknięty repertuar

, z którego można czerpać, ale którego nie da się uzupełnić. Twór

przeszłości;

-

po romantyzmie

– od mitu do mityczności

–

mit to to, co pierwotne

. Mitologia

– gorsza

niż mit, wtórna.

Pramit

(termin Josepha Gorresa).

Zwycięstwo mitu nad mitologią

to

zwycięstwo jedności nad wielością,

symbolu nad alegorią, świętości nad pięknem.

-

1)

Heglizm

– demitologizacja mitu, mit – prymitywna forma rozumienia świata i 2)

etnologia

–

nauka wypiera mit;

-

s. 84

człowiek pierwotny wierzył w mit, poeta współczesny – nie wierzy, a używa go tylko dla

wyrażenia swoich uczuć i myśli;

-

w XX wieku

-

mit powstaje, gdy człowiek stwarza wizję fragmentu świata.

N. Frye

– 1)

mit tradycyjny

– opowieść, w której pewne postacie mają charakter boski, a

zdarzenia są niezgodne z naszym poczuciem rzeczywistości,
2)

mity

– a) organizująca tekst zasada, b) zasada organizująca

4 nadgatunki

–

komiczny

(mit

wiosny),

romansowy

(mit lata),

tragiczny

(jesieni) i

ironiczny

(zimy);

-

pojawia się termin

„mityczność

” – istota ludzkiego przeżycia, zasada twórcza. Z mityczności rodzi

się mit, a z niego mitologia. Mityczność tkwi w języku.

Dlaczego współczesna literatura sięga po mit:

1)

literatura opisuje funkcjonowanie mitu w społeczeństwie;

2) mit jest modny.

Klasy, w które wpisuje się mit

:

-

powtarzalność (słowo mit = stereotyp, motyw, temat);

-

geneza

– mit wyprzedza tekst literacki, mit jest procesualny, mit to może być sfabularyzowana

metafora albo symbol;

-

mit jako prefiguracja (ze średniowiecznej alegorezy);

-

mit jako struktura;

-

mit jako komunikacja społeczna (rola mas w historii);

-

mit jako znaczenie (kategoria interpretacyjna. Interpretacja ma być: kompletna, poprawna,
wszechstronna, spójna, różnicująca);

-

mit jako wartość (kiedy jest to wartość ujemna – zmyślenie, nieprawda, kłamstwo. Wartość dodatnia
– mit to siła, prawda, świętość).

- mit

niewiele mówi o literaturze, więcej – o ludziach posługujących się nią.

Dlatego powinien

być badany przez socjologię, nie przez historię literatury.

Relacje literatury i mitologii wg Z. Minc i J. Łotmana. Sposoby i aspekty
powiązań.

Wg

Minca i Łotmana,

relacje

między

literaturą a mitologią mogą być bezpośrednie

(mit

„przelewa się” w literaturę) lub

pośrednie

(poprzez sztuki piękne, rytuał, naukowe koncepcje, teorie

estetyczne, filozoficzne, folklorystykę).
Relacje mitu i literatury artystycznej rozpatruje się

w 2 aspektach

:

-

ewolucyjnym

– mit jako określone stadium świadomości historycznie poprzedza lit. pisaną, która zajmuje

jego miejsce z pkt. widzenia zarówno stadiów rozwoju, jak i rzeczywistej chronologii. Literatura ma do
czynienia jedynie ze zdegradowanymi formami mitu i sama się do tej degradacji przyczynia. Mit przenika do
tekstów lit. pięknej w postaci nieuświadomionej, pozbawionej swego pierwotnego znaczenia. Z tego pkt.
widzenia mit można jedynie przeciwstawiać z literaturą, bo nie koegzystują ze sobą w czasie
-

teologicznym

– ujawnienie swoistości każdego z tych zjawisk na tle przeciwstawnego systemu. I

mitologię, i kulturę epoki piśmiennictwa ujmuje się jako samodzielne zorganizowane pod względem
strukturalnym światy kulturowe.

Mitologia i literatura to dwie komplementarne tendencje

, z których

każda trwale zakłada

obecność drugiej

i tylko na jej tle uświadamia sobie również własną specyfikę.

Powszechnie uznaną

właściwością mitu jest jego podporządkowanie czasowi cyklicznemu

:

zdarzenia nie rozwijają się linearnie, lecz

wiecznie się powtarzają

w pewnym zadanym z góry porządku,

przy czym nie stosują się do nich pojęcia początku i końca. W micie narrację można zacząć zarówno od
śmierci i pogrzebu, jak i od narodzin.

Narracja typu mitologicznego

powstaje nie wg zasady łańcuszka,

ale

główki kapusty

(mit może się zaczynać nawet od śmierci – to nie jest koniec).

W tekstach literackich dominuje dyskrecja

, nie wszystko jest powiedziane wprost.

W micie są konstruktywne, pewne prawdy, a w literaturze są już prawdy przetworzone

. Sfera

narracji mitologicznej w archaicznym świecie jest ograniczona w przestrzeni i w czasie – tworzy
zrytualizowaną strukturę zanurzoną w morzu codziennego praktycznego bytowania zbiorowości.
W swej

pierwotnej postaci

mit nie był opowiadany, lecz odgrywany w formie złożonego

widowiska rytualnego.

Teksty mitogenne

to teksty, które tworzą mity, a literatura jest źródłem powstawania nowych mitów.

Mitologiczna istota tego rodzaju tekstów przejawia się w tym, że

wybrany przez nie bohater okazuje

się sprawcą pewnego umownego świata, który jednak zostaje narzucony odbiorcom jako
model świata realnego.

W utworach

niemitologicznych

między tekstem a audytorium, twórcą a

odbiorcą przebiega

wyraźna granica

. Natomiast teksty

neomitologiczne

są zróżnicowane, jeśli chodzi

o ich przejawy oraz naturę społeczną i filozoficzną. Zachowują swoje znaczenie również dla całej kultury
XX wieku.

Wiążą się z tradycją

(intuicjonizm, relatywizm, panteizm). Kultura neomitologiczna jest

zintelektualizowana

, ukierunkowana

na autorefleksję i autodeskrypcję.

Filozofia, nauka i sztuka

dążą tu ku tej syntezie i wpływają wzajemnie na siebie znacznie silniej niż na poprzednich etapach rozwoju
kultury.

Neomitologizm

w sztuce XX wieku wypracował także

swoja

, pod wieloma względami

nowatorską

,

poetykę

, będącą

rezultatem oddziaływań

, zarówno samej

struktury mitu i obrzędu

, jak i

współczesnych teorii etnologicznych i folklorystycznych

.

W wielu dziełach sztuki neomitologicznej

funkcję mitów spełniają teksty artystyczne, a rolę

mitologemów – cytaty i parafrazy z tych tekstów.

N. Frye: Mit, fikcja, przemieszczenie

Literatura dzieli się na 1) fikcjonalną

– utwory posiadające wątek fabularny i postacie fikcyjne

2) literaturę tematyczną

– jedyne postacie w niej to autor i odbiorca – tu zalicza się poezja liryczna,

esej, poezja dydaktyczna.

Mit jako pewien

typ opowieści:

-

w bezpośrednim odbiorze literatury

ciągłość stanowi centrum zainteresowania

, potem

centrum uwagi zmierza do ogólnej orientacji „o czym dzieło było” – czyli do

tematu

.

Temat

– 1) przedmiot, 2) tłumaczenie alegoryczne, 3) mythos – fabuła

;

-

fabu

ła

–

całość wydarzeń, manifestacja tematu

.

Mythos

– sekwencja wydarzeń, które

przykuwają naszą uwagę;

-

rozpoznanie wyraża się często symbolem, przez przedmiot o właściwościach emblematu.

Moment

rozpoznania,

to moment identyfikacji, w którym wychodzi na jaw ukryta prawda o kimś / czymś;

-

wyobraźnia

– zdolność działająca na zasadzie asocjacji,

w sztuce

– czynnik planujący i

konstruktywny w procesie tworzenia.

Warunek prawdopodobieństwa w dziele ogranicza

wyobraźnię, zmuszając ją jednocześnie do giętkości;

-

mit

– pewien typ opowieści – opowieść

, której

główne postacie to bogowie i istoty o

nadludzkiej mocy.

Rzadko jest osadzona w historii

– akcja ponad lub przed zwykłym

czasem, abstrakcyjna opowieść – wzorzec.

Nie ma potrzeby stwarzania pozorów

prawdopodobieństwa / logicznej motywacji;

-

mity w odróżnieniu od bajek ludowych

mają charakter poważny

– wierzy się, że się kiedyś

zdarzyły, albo że coś wyjaśniają;

- bajki ludowe

operują

uszeregowanymi motywami

; w

mitach

- tendencja do

łączenia się w

grupy i tworzenia większych całości;

-

mity

–

skarbnica tradycji;

-

mit to jedna z form sztuki słowa, należy do świata sztuki;

-

każda

mitologia chce zarysować obraz całego wszechświata

. Może się rozwijać przez

narastanie / odrzucanie niepotrzebnych materiałów;

-

mit sprowadza naturę do form ludzkich w myśl

2 zasad pojęciowych – analogii i tożsamości

(w tym przypadku np. „bóg-słońce”);

-

mit

– alegoria w nauce, religii, moralności

– wyjaśnianie obrzędów, przykłady;

-

gdy mit zatraca związek z wiarą, staje się tworzywem literackim;

-

mitologia

– matryca dla literatury

;

-

czasem realizm chce uproszczenia języka i odrzucenia powiązań z mitem – rezultatem może być

rekonstrukcja mitu

– to mitologizowanie – to przemieszczenie;

- literatura – ramy dla dzieła. Mitologia – ramy dla mitu;

-

wszystko, co w literaturze ma kształt, ma kształt mityczny.

J. Derrida: BIAŁA MITOLOGIA. METAFORA W TEKŚCIE FILOZOFICZNYM

Czy istnieje metafora w tekście filozoficznym?

-

zdaje

się, że w ogóle

metafora

wymaga użycia języka filozoficznego

, a przynajmniej

zastosowania języka zwanego naturalnym w dyskursie filozoficznym, czyli

użycia języka

naturalnego jako języka filozoficznego;

-

zużycie się siły metafory w filozoficznej wymianie

:

owo zużycie nie jest wynikiem

wyczerpywania się tropów, które - gdyby nie ono - pozostałyby nadal żywotne; przeciwnie,
konstytuuje najczystszą historię i strukturę filozoficznej metafory;

-

nie można uchwycić zużywania się zjawiska językowego, nie opisując go jakimś przenośnym
obrazem;

-

historia języka metafizyki łączy się z zatarciem jego skuteczności i zużyciem jego obrazowania;

-

dwojaka rola zużycia się

: jest to zatarcie przez ścieranie, wyjałowienie, wyczerpanie, to jasne,

ale także jest to produkt dodatkowy kapitału, wymiana, która nie uszczuplając wstępnego wkładu,
sprawia, że pierwotne bogactwo owocuje, powiększa obrót w formie zysku, czyli zwiększenia
zainteresowania, pojawienia się nad-wartości językowej – te dwie historie sensu pozostają
nierozerwalnie

związane;

-

wszystkie słowa

, czy to zniekształcone przez długie użycie, czy też wygładzone, czy nawet

przekute specjalnie dla jakiejś konstrukcji umysłowej, wszystkie je możemy sobie przedstawić w ich

postaci pierwotnej

. Chemicy wynajdują odczynniki, dzięki którym na papirusach czy na

pergaminie występuje atrament, zatarty doszczętnie. Dzięki tym właśnie odczynnikom odczytuje się

palimpsesty

;

-

gdyby analogiczny sposób postępowania zastosować do pism metafizyków, gdyby rzucić światło na
znaczenie pierwotne i k

onkretne, które stale acz niewidocznie tkwi pod znaczeniem abstrakcyjnym i

nowym, odnalazłoby się wówczas myśli zgoła dziwne, a niekiedy może i pouczające;

- pierwotne znaczenie, pierwotna postać, zawsze zmysłowa i materialna nie jest

właściwie metaforą

. Jest to rodzaj

przejrzystej figury równoznacznej ze znaczeniem

właściwym

. Staje się metaforą dopiero wówczas, gdy zaczyna jej używać język filozoficzny.

Wówczas natychmiast pierwsze znaczenie i pierwsze przesunięcie ulegają zapomnieniu.

Nie

zauważa się już metafory i bierze się ją za właściwe znaczenie;

-

jesteśmy metafizykami

, choć nic o tym nie wiemy, proporcjonalnie do zużywania się naszych

słów;

-

biała mitologia

–

metafizyka

zatarła w sobie samej mit,

który ją stworzył i który mimo

wszystko

pozostaje aktywny,

żywotny

, napisany białym atramentem – niewidoczny i przykryty

rysunek na palimpseście;

-

kategoria

zużywania się

. Wydaje się, że między tą kategorią i perspektywą metaforyczną

istnieje

więź systemowa

. Odnajdziemy ją wszędzie tam, gdzie temat metafory jest

uprzywilejowany.

Metafora

również pociąga za sobą założenie ciągłości

: przede wszystkim

historia metafory nie wydaje się przemieszczeniem połączonym z zerwaniami i ponownymi
wpisaniami w system heterogeniczny, mutacjami, oddaleniami od źródła, lecz postępującą erozją,
stałą utratą znaczenia, nieprzerwanym wyczerpywaniem się pierwotnego sensu;

-

najskromniejsze, najbardziej abstrakcyjne ograniczenie

byłoby następujące: z racji swoich

istotnych właściwości metafora pozostaje klasycznym filozofemem, pojęciem metafizycznym. Jest
więc uwięziona w sferze, którą ogólna metaforologia filozoficzna chciałaby opanować. Metafora
wywodzi się z sieci filozofemów, które same odpowiadają tropom lub figurom, są im współczesne i
systemowo z nimi zestrojone;

-

do tzw. języka filozoficznego wprowadza się metafory innego pochodzenia, albo raczej że

znaczenia stają się metaforyczne wówczas, gdy zostają przeniesione z ich
właściwego miejsca

. W ten sposób klasyfikowałoby się miejsce pochodzenia: istniałyby metafory

biologiczne, organiczne, mechaniczne, techniczne, ekonomiczne, historyczne, matematyczne

–

geometryczne, typologiczne, arytmetyczne;

-

klasyfikując metafory według dziedzin, z których pochodzą, musimy koniecznie – i to się już zdarzyło
– podzielić na

dwa rodzaje wszystkie wypowie

dzi „pożyczające”,

czyli wypowiedzi źródłowe

przeciwstawione wypowiedziom zapożyczonym, na takie, które

wydają się same w sobie

źródłowe

, i na

takie, których przedmiot nie jest już źródłowy

, naturalny, pierwotny.

Pierwsze dostarczają metafor fizycznych, zwierzęcych, biologicznych, drugie – metafor
technicznych, ekonomicznych, kulturowych, społecznych itd.;

-

na metaforze spoczywa ciężar wyrażania idei

, wydobycia czy też przedstawienia treści

pewnej myśli, którą oczywiście nazwie się ideą;

-

główne zastosowanie znajduje

przenośnia w zwrotach językowych

, które rozpatrzyć można z

następujących punktów widzenia:

a)

Po pierwsze

każdy język posiada

już sam przez się

znaczną ilość przenośni

. Powstają

one w taki sposób, że jakiś wyraz, który pierwotnie oznacza rzecz

czysto

zmysłową

,

przeniesiony zostaje na

sferę duchową

. Treść całkowicie zmysłową, która zostaje jednak

później porzucona i zastąpiona przez

znaczenie duchowe

.

Sens pierwotny jest

zmysłowy, późniejszy – duchowy.

b)

Stopniowo wszakże zanika moment metaforyczny przy posługiwaniu się takim słowem, które na
skutek przyzwyczajenia przestaje być wyrazem niewłaściwym i staje się właściwym;
przyzwyczajenie bowiem, by w obrazie widzieć zawsze znaczenie, prowadzi do tego, że obraz i
znaczenie przestają z czasem różnić się od siebie, a obraz zamiast konkretnego oglądu podaje
nam bezpośrednio samo tylko abstrakcyjne znaczenie;

c)

nie tyle metafora znajduje się w tekście filozoficznym, co ten tekst w metaforze;

filozofia

określa metaforę jako tymczasowe zagubienie sensu, jako oszczędność

, która

jednak nie powoduje niepowetowanych szkód w dobytku, jako odwrót z pewnością nieunikniony,
ale

dziejący się w historii

i w którego horyzoncie rysuje się, po zatoczeniu okręgu,

powrót

do właściwego sensu

. Dlatego właśnie sposób, w jaki filozofia odnosi się do metafory,

zawsze jest

dwuznaczny

:

metafora jest czymś zagrażającym i obcym wobec oglądu

(zobaczenia lub dotknięcia),

wobec

pojęcia

(uchwycenia lub właściwej obecności signifie),

wobec

świadomości

(bliskości własnej obecności); ale zarazem metafora jest wspólniczką

tego, czemu zagraża, jest niezbędna w takiej mierze, w jakiej odwrót jest powrotem określonym
przez funkcję podobieństw. Pod tym względem przeciwstawienia miedzy oglądem, pojęciem i
świadomością tracą wszelką ważność. Te trzy kategorie przypisane są porządkowi i ruchowi, tak
samo jak metafora.