1

Historia Gospodarcza

dr Arkadiusz Janicki
Test- 30 pytań, 4 odp – 1 poprawna

Historia gospodarcza jest nauką młodą, jej narodziny są związane z:

- rewolucją przemysłową
- narodzinami kapitalizmu
- Badaniami K. Marksa i A. Smitha

Po raz pierwszy nazwa „Historia gospodarcza” (

Wirtschaftsgeschichte) pojawiła się w Niemczech w

1879 roku.

Dzieje gatunku Homo Sapiens można liczyć na ok. 3500 lat przed nasza erą.
Trzy sposoby uchronienia się przed katastrofą:

- tradycja
- nakaz
- wolny rynek

Historia Gospodarcza zajmuje się procesami tworzenia i podziału dochodu społecznego w danym okresie
historycznym na danym terenie.

Z nauk historycznych czerpie:

- metodę
- zainteresowanie dla przeszłości

z nauk ekonomicznych:

- przedmiot badań

Najbardziej znane ery:

Żydowska –3760 r. p.n.e.
Bizantyjska –5508 r. p.n.e.
Grecka –776 r. p.n.e.
Rzymska –ab urbe condita (753 r. p.n.e.)
Dionizyjska –ante Natrivitatis, post Nativitatem Christi
Mahometańska –od tzw. hidżry 622r.

Najbardziej znane kalendarze:

- Juliański (wprowadzony w 46 r. p.n.e. przez Juliusza Cezara)
- Gregoriański (wprowadzony w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII)

W XVII w. profesor uniwersytetu w Halle Christoph Keller (Cellarius) zaproponował podział dziejów na
3 epoki:

- Starożytność
- Średniowiecze
- Czasy nowożytne

Podział współczesny tej periodyzacji do dziś dzielimy na:

- Starożytność
- Średniowiecze 1492 (1453, 1517)
- Czasy nowożytne 1914
- Czasy najnowsze

2

postęp

Periodyzacja marksistowska
1859 – ekonomia niemiecka Karola Marksa (1818-1883) w Przyczynku do krytyki ekonomii wyróżnił
tzw. formacje społeczno-ekonomiczną, czyli stadia rozwoju społeczeństw, wyodrębnił:

- Wspólnota pierwotna
- Niewolnictwo
- Feudalizm
- Kapitalizm
- Socjalizm

postęp

Wizja przyszłości zawarta w manifeście komunistycznym

Periodyzacja wg Walta Rostowa (ur. 1916)

1960 –opublikował The Stages of Economic Growth (Stadia rozwoju ekonomicznego)

- Społeczeństwo tradycyjne
- Społeczeństwo przejściowe
- Start gospodarczy –zaistnienie bodźca (take off)
- Społeczeństwo dojrzałości (możliwość wypierania prawie wszystkiego)
- Społeczeństwo konsumpcji masowej

1760-1830 – Pierwsza rewolucja przemysłowa w Anglii

periodyzacja wg Andre Piettre zaproponował w 1969 r. podział dziejów ludzkich na 3 fazy:

- Epoka tradycyjna
- Epoka wolności
- Epoka etatyzmu i techniki

T: Feudalizm

Feudalizm (z łac. feudum – prawo do rzeczy cudzej) to ustrój społeczno-ekonomiczny, ukształtowany w
średniowieczu

Dla zrozumienia:

- szerokie (sensu largo)

Kapitalizm
burżuazja

Narastający
konflikt

Walka
klas

Dyktatura
proletariatu

Socjalizm

Społeczeństwo
Bezklasowe
(komunizm)
czyli synteza

Burżuazja, czyli synteza

Proletariat
kapitalizm

Proletariat, czyli
antyteza

3

- dosłowne (sensu stricto)

Feudalizm sensu largo

1. tzw. władztwo gruntowne
2. stosunek poddańczy

ad. 1 połączenie zakresu pojęć własności i władzy
ad. 2 Stosunek poddańczy –to relacje między feudałami, a ludnością wiejską.

Prekaria –ziemie pod uprawę od pana

Cechy stosunku poddańczego:

- chłop nie jest właścicielem ziemi
- w zamian za użytkowaną ziemie musi uiszczać tzw. rentę feudalną:

o

w odrobku (pańszczyzna)

o w naturze
o w pieniądzu (czynsz)

Feudałowi przysługiwały uprawnienia pozarolnicze nad chłopem.

Forma państwa feudalnego

Francja
Monarchia wczesnofeudalna (496-987)
Rozdrobnienie feudalne (987 koronacja Hugona Kapeta, do powołania stanów generalnych w 1302)
Monarchia stanowa 1307-1484 ostatnie zebranie się stanów generalnych po których następuje przerwa
Monarchia absolutna 1484-1789

Feudalizm sensu stricto

Feudalizm sensu stricte = zachodnioeuropejska struktura lenna
Zatem w tym rozumieniu feudalizm i ustój lenny to synonimy
Ustrój lenny dotyczy wzajemnych powiązań

pomiędzy feudałami oraz ich stosunku do monarchy

Geneza
Wasalstwo i beneficjum

Stosunek wasalstwa –był stosunkiem osobistym, w którym wolny oddawał się na mocy aktu komendacji
w opiekę króla lub innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywał się wobec nich pod przysięgą do
wiernej, dożywotniej służby jako wasale. Powszechność tego zjawiska wynikała z poczucia braku
bezpieczeństwa, którego nie zapewniało państwo, i z konieczności szukania przez jednostkę oparcia u
osób możniejszych.

Akt komendacji - akt, podczas którego wasal oddaje się pod opiekę seniora. (nie ma mowy o ziemi)
Przebieg aktu komendacji:
1. Hołd - wasal klęka przed seniorem, przedstawia mu swą propozycję, przyrzeka dozgonną wdzięczność,
pomoc w potrzebie. Następnie wkłada ręce w dłonie seniora.
2. Inwestytura - senior wręcza wasalowi symbol zawartego stosunku lennego (najczęściej był to pierścień
lub chorągiew); umowę potwierdzał uroczysty pocałunek seniora.

Beneficjum – z łac. Beneficium = dobrodziejstwo, tworzyło stosunek rzeczowy między feudałami

Kontrakt lenny:

- hołd lenny (homagium)

4

- inwestytura

o

wasal świecki –włócznia, chorągiew

o wasal katolicki –pastorał, pierścień

Obowiązki wasala



wojskowe (udział w wyprawie wojennej seniora; kawalkada –krótkotrwała wyprawa zbrojna

seniora;stróża)



służba radą (doradzanie seniorowi,udział w tzw. sądzie rady)



finansowe(niewola,wyprawy krzyżowe,służba, pasowania, śluby)

Obowiązki seniora:



Lojalność



Zapewnienie dzierżawienia lenna



Sądownictwo

Można być wasalem swego wasala, wasal mógł mieć kilku seniorów. W Polsce nie było feudalizmu

T: Dzieje osadnictwa (szczególnie w XIII-XIV wieku)

Epokę średniowiecza dzielimy na okres:

1) wczesnośredniowieczny (V-IX) wieki ciemne
2) pełnego średniowiecza (X-XIII)
3) późnego średniowiecza (XIV-XV)

Najgłębsze zmiany nastąpiły w okresie pełnego średniowiecza, gdyż:

1) najszybszy rozwój
2) narodziny miast europejskich
3) ukształtowała się struktura społeczeństwa
4) rozkwit kultury
5) rozkwit myśli chrześcijańskiej

W początku XI wieku:

1) zmiany klimatyczne
2) rozpowszechniło się używanie żelaza
3) Szersze używanie energii odnawialnej
4) Wzrost liczby ludności (43 mln ->73 mln)

Względne przeludnienie Europy -> migracje w kierunku wschodnim

Migracje:

1) wzdłuż wybrzeży Bałtyku
2) na ziemie polskie
3) wzdłuż Dunaju

Ta tzw. kolonizacja niemiecka powiązana była z:

1) aktywnością polityczną
2) aktywnością handlową
3) rozwojem gospodarczym
4) postępem technicznym
5) postępem społecznym

5

Pierwszy system osadnictwa na ziemiach polskich (XII wiek), osadnictwo na prawie polskim
(„zwyczajem wolnych gości”)

1) umowa ustna
2) indywidualna
3) mniej korzystna dla chłopa
4) przewidywała okres „wolnizny”

W XIII wieku –na ziemie polskie dociera osadnictwo na prawie niemieckim, osadnictwo niemieckie
dotyczyło lokowania (zakładania) na prawie niemieckim:

1) wsi
2) miast

a. Wstępnym warunkiem lokowania było przyznanie immunitetu
b. Lokacją zajmowali się specjalni przedsiębiorcy zwani lokatorami (zasadźcy)

LOKATOR:



Zawierał z panem umowę



Sprowadzał osadników



Wprowadzał nowe rozwiązania prawno-gospodarcze

Cały obszar dzielono na łany. Dwa główne typy:

1) łan flamandzki (30 morgów –ok. 16ha)
2) łan frankoński (43 morgi –ok. 24 ha)

Łan to jednostka gruntu nie powierzchni. Łan podzielony był na 3 niwy (większe części pól)
Typy zabudowy wsi:

1) ulicówka
2) ulicówka z centralnym placem (tzw. Nawsie)

Po rozplanowaniu wsi łany przydzielano osadnikom:

1) feudał do kilku łanów
2) sołtys 4-6 łanów
3) pleban 3-4 łany
4) chłop 1 łan

Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z upowszechnieniem nowego systemu uprawy ziemi –
trójpolówki. Z wprowadzeniem trójpolówki związany był tzw. przymus polowy In.na terenach
podgórskich, gdzie dominuje typ nazywany wsią łanów leśnych

Uprawnienia sołtysa:

1) miał duże gospodarstwo
2) karczmę, młyn
3) wyłączne prawo ważenia piwa
4) sołtys otrzymywał

1

/

3

opłat i kar sądowych

5) pobierał

1

/

6

czynszu płaconego na rzecz pana

Korzyści z lokacji wsi na prawie niemieckim:

1) nowe prawo
2) długi okres „wolnizny”
3) dziedziczne władanie gospodarstwem
4) możliwość odstąpienia gospodarstwa
5) możliwość opuszczenia wsi

Organizacja miast w XI-XIII wieku:



przewaga miast niewielkich



ok. 60 miast powyżej 10 tys. mieszkańców

6



największe miasto Mediolan

Typy miast:



dawne ośrodki miejskie



powstałe z podgrodzi



wiejskich targów



portów

Kategorie mieszkańców miast:



patrycjusze



pospólstwo



plebs

Główne odmiany prawa niemieckiego:



magdeburskie



lubeckie

Polska odmiana prawa magdeburskiego prawa Środy Śląskiej 1235

Najstarsze na ziemiach polskich miast lokowane na prawie niemieckim:

1) Złotoryja 1211
2) Kraków 1257
3) Gdańsk 1263
4)

Korzyści z lokacji miast na prawie niemieckim:

1) nowy porządek prawny
2) wilkierze –zwyczaje prawne
3) ortyle –orzeczenia prawne

Sąd miejski:

1) ławnicy
2) sołtys

Rada miejska:

1) Burmistrz
2) Rajcowie
3)

Lokacja miast na prawie niemieckim to także:



nowa zabudowa urbanistyczna



rynek



kramy



ulice pod katem prostym



mury

Rozwój sieci wytwórczych:
-wieś
-miasto



rozwój we wsi



wzrost areału ziemi uprawnej



nowe systemy upraw



wzrost liczby ludności rolnej



zmiany w hodowli



upowszechnienie nowych narzędzi

1.

pług koleśny

7

wyzwolenie

majstersztyk

2.

pług okuty



rozwój sił wytwórczych w mieście

a. cechy:

i. funkcja produkcyjna

ii. funkcja religijna

iii. funkcja militarna

iv. funkcja towarzysko-kulturalna

v. funkcja szkoleniowa

vi. sądownicza

vii.

uczeń

(terminator)

Instrumenty średniowiecznej polityki handlowej

A) prawo składu (I) – wystawianie towaru w mieście przez które się przejeżdża



skład częściowy



skład całkowity

B) Prawo składu (II)-przywilej



skład względny – wystawić towar na określony czas



skład bezwzględny – musiał sprzedać towar, inaczej nie mógł jechać

Przymus drogowy –obowiązek przemieszczania ściśle określonym szlakiem, drogi były gwarantowane
bezpieczeństwem przez władcę
Myto –płacone za sam fakt przejazdu przez miasto, gród itd.
Cło –płacone za towary
Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej w miastach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego
zerwano z systemem denarowym na rzecz systemu groszowego

System denarowy –grzywna (grudka srebra) =240 denarów
System groszowy –1 grosz =16 denarów

T: Wielkie odkrycia geograficzne i ich ekonomiczne konsekwencje

Główne rysy rozwoju epoki
Przełom XV i XVI wieku:



powstają silnie scentralizowane monarchie rodowe,



Portugalczycy i Hiszpanie organizują dalekie wyprawy morskie,



Następuje rozłam w kościele,



Przewagę zyskuje renesans,



Rewolucja intelektualna

Przesłanki umożliwiające dokonanie wypraw:
Postęp w dziedzinie nawigacji:



karawele



busola



astrolabium, kwadrant, laska Jakuba



portolany

Przyczyny:



Religijne

a. Szerzenie chrześcijaństwa

czeladnik

mistrz

8

b. Walka z niewiernymi



Polityczne

a. Ekspansja osmańska
b. Poszukiwanie nowej drogi do Indii
c. Tendencje ekspansjonistyczne monarchii europejskich



Ekonomiczne

a. Poszukiwanie kruszców szlachetnych
b. Wzrost zapotrzebowania na niewolników



Inne

a. Chęć zdobycia sławy
b. Poszukiwanie państwa „księdza Jana”

1494 –traktat Tordesillas
mowa między Portugalią i Hiszpanią podpisana na zamku w Tordesillas 7 czerwca 1494. Oba królestwa
podzieliły w nim między siebie tereny w basenie Oceanu Atlantyckiego odkryte w wyniku wielkich
odkryć geograficznych. Linia graniczna między strefami wpływów dwu mocarstw miała przebiegać na
370 mil na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Traktat został poprzedzony kilkoma bullami
papieskimi.
Przyznawał on de facto dzisiejszą Brazylię Portugalii jeszcze przed jej oficjalnym odkryciem. Rodzi to
domniemania, że Portugalczycy odkryli Brazylię wcześniej, niż uznaje się to oficjalnie.

1487

Bartolomeu Diaz

Przylądek Dobrej Nadziei

1492

Krzysztof Kolumb

Ameryka Środkowa

1497-1498

John Cobat

Nowa Funlandia

1499

Amerigo Vespuci

Północne Wybrzeże Ameryki Południowej

1497-1499

Vasco da Gama

Droga morska do Indii

1500

Pedro Cabral

Brazylia

1513

Vasco de Balboa

Przesmyk Panamski

1519-1522

Ferdynand Magellan

I podroż dookoła świata

1519-1521

Herman Cortez

Meksyk

1531-1533

Francisso Pizarro

Peru

1534-1535

Jacques Cartier

Kanada

1577-1580

Francis Drake

II podróż dookoła Świata

Następstwa odkryć geograficznych:



rozszerzyła się znajomość geografii Świata



rozwój nauki (zwłaszcza przyrodniczej)



rozwój niewolnictwa



poznano nowe społeczeństwa, odmienne cywilizacje



udoskonalenia w żegludze

gospodarcze następstwa dla krajów kolonialnych:



europejskie metody gospodarowania



rozwój przemysłu europejskiego



napływ nowych towarów kolonialnych i rozszerzenie rynków zbytu



napływ kruszców szlachetnych

złoto 55 tys –1200 tys t
srebro 7 tys –21 tys t



ekspansja kolonialna Europy



przegrupowanie sił gospodarczych i politycznych w Europie



„rewolucja cenowa”



zaniżanie wartości złota w monecie

9

T: Dualizm gospodarczy

Do XV wieku podobny rozwój
Opóźnienia na wschodzie od początku XV


Gospodarka wczesnokapitalistyczna

Manufaktury, banki, kompanie handlowe,
ekspansja kolonialna, wzrost znaczenia
mieszczan i „nowej szlachty”

Gospodarka wtórnie feudalna

Folwark pańszczyźniany, dominacja szlachty,
pogorszenie się położenia chłopów

Folwark pańszczyźniany –duże gospodarstwo rolne pracujące bezpośrednio na eksport

Drogi powstawania folwarków pańszczyźnianych



zorganizowanie sołectw (statut warecki z 1423 r.)



zagarowanie pustek



pańszczyzna piesza (biedniejsza-ubożsi chłopi, których nie było na nic stać)



pańszczyzna sprzężajna (chłop z własnymi narzędziami,pług i zwierzęta)

1520 r. –sejm w Toruniu i Bydgoszczy wprowadza zasadę, że czynsz z pańszczyzny z 1 lana polskiego
(17 ha) powierzchni wynosi co najmniej 1 dzień w tygodniu
II poł. XVI w 3 dni
I poł XVII 4 dni
II poł XVII i XVIII w 5 dni

T: Charakterystyka procesu kształtowania się kapitalizmu

Koniec XVIII –XIX w.
Myśl polityczna oświecenia:
Rewolucja amerykańska

1763-1783.

Rewolucja francuska 1789
Okres napoleoński 1799r do 1815r.
Kongres wiedeński 1814-1815
Wiosna ludów 1848-1849
Zjednoczenie Włoch i Niemiec 1861,1871

Kapitalizm –rysy rozwoju epoki, oparty na:



własność prywatna



swoboda osobista



wolność zawierania umów

Najważniejsza cecha: zdolność szybkiego generowania i upowszechniania zmian

10

Pojęcie kapitalizmu upowszechnił –Karol Marks
Do ekonomii pojęcie kapitalizmu wprowadził: Werner Sombart
Periodyzacja kapitalizmu(rewolucja)



początki XIII-XIV w.



okres wczesnokapitalistyczny XVI –XVIII wieku



kapitalizm monopolistyczny od zjednoczenia Niemiec od 1870 do wielkiego kryzysu lat ’30 XX

wieku (nacjonalistyczny)



okres kapitalizmu wolnokonkurencyjnego XIX wieku



okres kapitalizmu kierowanego XX wieku

T: Rewolucja przemysłowa

By mogła dokonać się w Anglii rewolucja przemysłowa musiało nastąpić:

a) polityczne osłabienie feudalizmu
b) rozbudowa manufaktur
c) osiągnięcie odpowiedniego poziomu nauki i techniki

1760 –1830 –rewolucja przemysłowa w Anglii

ad a.



rewolucja angielska



„ogradzanie” –prowadziło do pozbawienia ziem chłopów, musieli pracować lub przenieść się do

miast



powstanie chłonnego rynku wewnętrznego



zaawansowany podział pracy

1678 –rewolucja chwalebna lub bezkrwawe obalenie Stuartów

ad b.



zgromadzenie odpowiedniego kapitału



obfitość i taniość surowców



instytucje finansowe i kredytowe



stabilna koniunktura gospodarcza i polityczna

1694 – uruchomiono Bank Anglii

ad c.
1623 –prawo patentowe
-ustawodawstwo sprzyjające ściąganiu fachowców z zagranicy

Rewolucja przemysłowa w Anglii rozpoczęła się w przemyśle lekkim (włókienniczym)

1733 –mechanik John Kay wynalazł „latające czółenko”
fly shuttle –usprawnienie zawodu tkacza
1764 –James Hargreaves (opatentowany w 1770 r.) skonstruował “przędącą joasię” (spinning Jenny)
W 1769 Richard Arkwiright skonstruował maszynę przędzalniczą poruszaną kołem wodnym (stąd nazwa
„water-frame”)
1774 –Samuel Crompton skonstruował maszynę stanowiącą udane połączenie „water-farme” i „jenny” z
mechanizmem formowania nici
1785 –Edmund Cortwright zbudował mechaniczny warsztat tkacki
1804 –wynalazek Francuza Josepha Jacquarda –metoda nanoszenia wzorów na tkaniny (tzw. tkaniny
żakardowe)
1735-Abraham Darby II-zastosowanie koksu w hutnictwie

11

1782-Peter onions i Henry Cort-twórcy tzw. pudlingowania(polegał na świeżeniu surówki przy użyciu
koksu i zastąpienie kucia walcowaniem.)
Maszyny parowe:
1769-James Watt skonstruował maszynę parową która została w roku 1781 przystosowana do napędzania
marzyn o ruchu obrotowym.
w 1814 roku George Stephenson skonstruował pierwszą lokomotywę (rakieta)

Linie kolejowe:
1825 –linia towarowa, miasta Stoctkon i Darlington
1830 –Liverpool z Manchesterem (linia osobowa)
1807 –Robert Fulton zastosował maszynę parową do poruszania statków rzecznych w USA- pierwszy
parowy statek pasażerski

I Skutki rewolucji przemysłowej
Ekonomiczne:



gwałtowny wzrost wydobycia węgla kamiennego



wzrost produkcji surówki żelaza



wzrost wyrobów bawełnianych



mechanizacja produkcji



wzrost wydajności pracy



system fabryczny wyparł nakład i manufakturę



nastąpiły zmiany ludnościowe:

a. 1750 –1871 = z 6 mln do 22,7 mln
b. 1086 –1750 = ok. 1,3 mln do 6 mln



nasiliły się procesy urbanizacyjne



Rolnicy w 1811 to 35%, a w 1871 jest tylko 14,2%



Przesunięcie ciężaru przemysłu na północ kraju

II Skutki społeczne:



powstanie nowej grupy społecznej –proletariat fabryczny



luddyzm –ruch burzycieli maszyn-koniec XVII do 1830

T: Rewolucja agrarna w Europie

1815 –1870
w II poł. XVIII wieku rolnictwo to główne źródło dochodu narodowego
w Anglii ponad 50%
Francji –73%
Polsce –90%

W XIX wieku skutki „eksplozji ludnościowej” wzrasta zapotrzebowanie na artykuły spożywcze.
Zapotrzebowanie to zaspokojone mogło być jedynie dzięki rewolucji agrarnej.

Rewolucja agrarna –całość przekształceń rolnictwa tradycyjnego w rolnictwo towarowe i nowoczesne w
XIX wieku i opartych na zdobyczach nauki i techniki.

1. Rewolucja agrarna –2 aspekty:

A. Techniczny:



płodozmian



mechanizacja



nawożenie i melioracja



zmiana struktury upraw



hodowla

B. Społeczny:



likwidacja stosunków feudalnych



emancypacja ludności wiejskiej

12

2. nowe udoskonalone i powszechnie używane narzędzia:



pług wieloskibowy



brona żelazna



kosa żniwna



1860 –kombajn

3. melioracja i nawożenie



guano peruwiańskie



saletra chilijska



1840 –Justus Liebig –„chemia z zastosowaniem dla rolników i fizjologii”

4. postęp produkcji roślinnej



uprawy roślin motylkowych i nawozonych-ziemniak,kukurydza,burak cukrowy



selekcja nasion



udoskonalone odmiany roślin

5. hodowla



lepsze metody przechowywania żywności (1870 lodówka)



przejście z systemu wolnego wypasu do systemu oborowego

T: Gospodarka na ziemiach polskich w XIX wieku

Dekret grudniowy do Konstytucji Napoleona dał chłopom wolność osobista, ale nie nadał ziemi

Polityka gospodarcza Ksawerego Druckiego –Lubeckiego
1821 –1830 –Minister Skarbu
1818 –umowa celna Rosji z Prusami
towary pruskie eksportowane bez cła, towary z Królestwa obłożone cłem tranzytowym (1,5%)
1822 –Królestwo uzyskało autonomię celną
Na umowie między Królestwem Polskim, a Rosją najwięcej zyskał przemysł.
Wysokie cła na sukno (40 –100%) pomiędzy Rosją, a Prusami i Austrią, korzysta na tym Królestwo
Polskie.
1823 –1825 wojna celna z Prusami

W momencie obejmowania ministerstwa przez Druckiego, Skarb Królestwa na skraju bankructwa
(deficyt 30 mln zł)
W celu poprawy stanu Skarbu Państwa:



wprowadzenie drastycznych oszczędności w administracji



bezwzględne ściąganie zaległości podatkowych



rozległe inwestycje przemysłowe



nastąpił wzrost dochodów państwa (z 54 mln w 1821 roku do 74 mln w 1829 roku)



rozbudowa staropolskiego okręgu przemysłowego



rozbudowa śląsko -dąbrowskiego okręgu przemysłowego



rozbudowa łódzkiego okręgu przemysłowego

1817 –pierwsza giełda polska
1825 –Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, przetrwało do 1939 roku
1828 –Bank Polski, obroty w 1830 roku sięgnęły 635 mln złotych
od 1886 roku filia rosyjskiego Banku Państwowego

Po wybuchu powstania Drucki –Lubecki wyjeżdża do Rosji. Od 1832 członek Rosyjskiej Rady Państwa.
W 1831 roku nowy podział ceł między Rosją, a Królestwem
Cła na towary rosyjskie bez zmian, cła na towary eksportowane z Królestwa w wysokości 3-16%

13

Uwłaszczenie –nadanie chłopom prawa własności do całości lub części uprawianych przez nich gruntów
w zamian za uwłaszczenie pośrednio lub bezpośrednio odszkodowanie.
Wyróżniamy uwłaszczenie takie jak:
z odszkodowaniem (rekompensata finansowa od chłopa dla pana w zamian za utraconą ziemię)
bez odszkodowania (bez tejże rekompensaty)

Powody uwłaszczenia:



Akt sprawiedliwości dziejowej



Pobór rekruta



Podatki



Rozruchy chłopskie

Początek pruskiej drogi do kapitalizmu 1807



reformy Heinricha von Steina i Karla Augusta von Haidenberga



9 X 1807 edykt króla Prus Fryderyka Wilhelma II



1811 –edykt regulacyjny

Edykt regulacyjny z 1811 roku króla zezwalał na uwłaszczenie tzw gospodarstw uprzywilejowanych
(dysponowały siłą pociągowych), gospodarstwa przeszły na własność chłopa, zniesiono szereg
obciążeń feudalnych, chłop musiał zapłacić duże odszkodowanie, jeżeli władał dziedzicznie gruntem,
musiał 1/3 wartości oddać, jeżeli te dziedzicznie, połowę musiał oddać.
W 1821 roku wydano edykt reluicyjny – oznaczało to przeliczenie wszystkich świadczeń chłopa na
pieniądze i chłop mógł wykupić te świadczenia płacąc odpowiednią cenę.
W 1823 roku – postanowienie edyktu regulującego
W 1811 roku – postanowienia objęły Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, ziemię Michałowską i
Chełmińską.
W 1850 roku przeprowadzono uwłaszczenie mniejszych gospodarstw rolnych, zniesiono ostatecznie
własność feudalną.

1789 –Cesarz Józef II wprowadza zamianę pańszczyzny na czynsz
serwituty –uprawnienia do korzystania z pańskich lasów, łąk, stawów, rzek i pól

reforma uwłaszczeniowa na wsi 1861 (19 II/3III) na tzw. Ziemiach Zabranych (wschodnie ziemie zaboru
rosyjskiego, które nie weszły w skład Królestwa Polskiego)



chłop dostawał wolność osobistą



prawo do zagrody w której mieszkał



prawo zakupu gruntu (3-6 ha)



obowiązek członka wspólnoty gminnej

Stołypin Piotr Arkadjewicz (1862-1911), rosyjski polityk. Od kwietnia 1906 minister spraw
wewnętrznych, a od lipca tegoż roku jednocześnie premier. Stłumił ruchy rewolucyjne (1905-1907, tzw.
reakcja stołypinowska). 1906 przeprowadził reformę agrarną, znoszącą wspólnoty gminne, dając
podstawy do stworzenia warstwy zamożnego chłopstwa stanowiącej oparcie polityczne władz. W 1907
rozwiązał Dumę Państwową i dokonał zmiany ordynacji wyborczej na korzyść sił prawicowych.
Zamordowany w Kijowie w niejasnych okolicznościach, prawdopodobnie z inspiracji Ochrany.

Aleksander Wielkopolski



reformy równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim



otworzył Szkołę Główną



wprowadzenie oczynszowania chłopów

14

T: Rozwój myśli społeczno –gospodarczej

Merkantylizm

Wczesny

właściwy

M. handlowy

M. przemysłowy

kameralizm

Kameralizm pruski

kameralizm austriacki

Bulionizm (monetaryzm) XV –XVI wieku

Zahamowanie wywozu pieniądza za granicę
Gromadzenie kruszcu we własnym kraju
W krajach nie mających bogatych kolonii i własnych kopalń kruszców postawiono na:



rozwijanie handlu zagranicznego



sprzedaż własnych produktów kupcom zagranicznym

Merkantylizm właściwy –gromadzenie kruszców w kraju utożsamiano z jego bogactwem.
Nastąpiło jednak: rozwinięcie metod i form działania prowadzących do wzrostu ilości kruszcu w danym
kraju

Merkantylizm –Francja
Jean Bodin (1545 –1612)
Jean Baptiste Colbert (1619 –1683)

Anglia
Thomas Gresham

Polska
Mikołaj Kopernik

Merkantylizm(merkantyliści) zakładał:



szybki postęp gospodarczy możliwy jest tylko w warunkach gospodarki pieniężnej



główna uwaga merkantylizmu zwrócona na rozwój handlu, by ułatwić wymianę handlową

merkantyliści nakłaniali do unifikacji miar, środków obiegowych, wewnętrznych barier celnych



merkantyliści głosili potrzebę utrzymywania dodatniego bilansu handlowego w handlu

zagranicznym (cel –ściągnięcie pieniądza kruszcowego do kraju)

Środki zmierzające do zapewnienia dodatniego bilansu handlowego w handlu zagranicznym



protekcja celna



popieranie rozwoju produkcji krajowej



autarkia gospodarcza (samowystarczalność)



polityka pronatalistyczna (dopłata dla rodzin wielodzietnych)



rozwój floty



konieczność posiadania kolonii

15



występowanie przeciw luksusowi i zbytkowi



najlepiej we Francji i Anglii rozwijał się merkantylizm właściwy

Merkantylizm handlowy (Anglia, Holandia)
Cel: wyeliminować konkurencję w handlu zagranicznym
1598 – zamknięcie kantoru Hanzy w Londynie
1651 –Akt Nawigacyjny Olivera Cromwella



towary pozaeuropejskie mogą być przywożone do Anglii tylko na statkach z załogą angielską



towary europejskie mogą być przywożone na statkach kraju, które go wyprodukowały lub na

statkach angielskich



koloniom angielskim zabroniono handlować z cudzoziemcami



Anglia powołała do życia liczne kompanie handlowe

a. 1554 –Moskiewska
b. 1579 –Wschodnia
c. 1581 –Lewantyńska
d. 1628 –Kanadyjska

Ogromnym dochodem dla Anglii był handel czarnymi niewolnikami (monopol od 1713 roku)

Merkantylizm przemysłowy (Francja)
Nazwany kolbertyzmem ze względu na działalność ministra finansów przy Ludwiku XIV w latach 1666-
1683 tj. działalność Jeana Colberta (1619-1683)
Kolbertyzm skupiał się na prowadzeniu polityki przemysłowej:



popieranie rozwoju własnego przemysłu



chronienie go cłami protekcyjnymi



przyciąganie do Francji rzemieślników –specjalistów



wykradanie tajemnic produkcyjnych



zakładanie spółek z udziału kapitału państwowego



rozwój gosp. pozaprzemysłowej (rolnictwo, transport)

Specyficznym źródłem dochodów była sprzedaż urzędów (sądowych, finansowych, administracyjnych)
1515 r. –ok. 7-8 tys. płatnych urzędników ( 1 urzędnik na 2 tys. mieszkańców)
1665 r. –60 tys. płatnych urzędników + 20 tys. poborców podatkowych (1 urzędnik na 200 osób)

kameralizm –środkowowschodnia odmiana polityki merkantylistycznej w XVIII wieku

I. kameralizm pruski



skoncentrowany na sprawach fiskalnych



główny cel: powiększenie dochodów państwowych



dążenie do pełnego zatrudnienia



nauki kameralne wykładane na uniwersytetach (Johan Justi 1717-1771)



szczytowy rozwój za panowania Fryderyka II Wielkiego

II. kameralizm austriacki



cel: wykorzystanie wydajnej pracy poddanych



ochronna rynku rodzimego (wprowadzenie ceł protekcyjnych, cła prohibicyjne)



przeprowadzenie akcji kolonizacyjnych na terenie Galicji, Bukowiny i Węgier

T: Liberalizm gospodarczy

Źródeł liberalizmu należy szukać w:



poglądach fizjokratów



poglądach przedstawicieli angielskiej klasycznej ekonomii politycznej

16

Fizjokratyzm



prekursorem Richard Cantillon (1680-1734), autor “Esej o istocie handlu w ogólności” (wydanie

pośmiertne 1755), najważniejszy czynnik wytwórczy -> ziemia



Francois Quesnay (1694-1774), autor „Tablica ekonomiczna” 1758 NA TEST



o ile merkantylizm był tylko racjonalizacja polityki gospodarczej państwa, to fizjokratyzm

stanowił pierwsza teorię ekonomiczną



za twórcę fizjokratyzmu uważa się Francoisa Quesnay

Fizjokratyzm postulaty:



fizjokratyzm =rządy natury



istnieje porządek naturalny, należy go tylko poprawnie odczytać



polityka gospodarcza ma polegać na umiejętnym, poprawnym jego odczytaniu



celem gospodarki jest przyrost dóbr



przyrost dóbr należy tylko w rolnictwie, gdyż tylko rolnictwo przynosi „produkt czysty”



rzemiosło i handel to tylko przetwórstwo

Leseferyzm –jak najmniejszy nakład państwa w aktywności gospodarczej

F. Quesney dzielił społeczeństwo na 3 sektory:



właścicieli ziemskich



rolników



klasa „jałowa”



poza podziałem tzw. klasa bierna (biedota)

F. Quesney stworzył koncepcję dochodu czystego (dochód czysty to nadwyżka ponad nakłady poniesione
w rolnictwie oraz koszty utrzymania dzierżawcy)
Dochód czysty wytwarza tylko klasa produkcyjna (rolników) i powstaje on w rolnictwie
F.Quesney opracował Koncepcję obiegu dóbr i przestawił ją w formie tablicy ekonomicznej

Założenia:



istnieją 3 klasy,



stałych cen tj ekwiwalentna wymiana



reprodukcyjna prosta(powtarzanie procesu produkcji z okresu na okres w tych samych rozmiarach



brak rynku zewnętrznego

Wolność osobista

Wolność
gospodarcza

Wolność prywatna

Porządek pozytywny

Porządek naturalny

17

Próby wprowadzenia fizjokratyzmu w życie (tzw. podatek jednego) zakończyły się katastrofą
gospodarczą. Fizjokratyzm przyczynił się do rozwoju liberalizmu gdyż:



głosił postulat leseferyzmu



odrzucił wiele tez merkantylizmu

Angielska klasyczna ekonomia polityczna
Adam Smith 1723-1790(badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów-1776)
David Ricardo 1772-1823(zadady ekonomii politycznej I opodatkowania 1817)



życie gospodarcze ma charakter obiektywny



panuje automatyzm życia gospodarczego



państwo nie powinno ingerować w gospodarkę



rola państwa ogranicza się do roli „stróża nocnego” (ochrona granic, bezpieczeństwo wewnętrzne,

porządek prawny)

Liberalizm gospodarczy



najważniejsza jest jednostka



jednostka dąży do bogactwa, którego źródłem jest własność prywatna



„niewidzialna ręka rynku”



osiągnięcie indywidualnych celów = realizacja dobra wspólnego



EMP+ WO

=

HS

Egoistyczny motyw wzajemne harmonia społeczna
postępowania

oddziaływanie

Liberalizm gospodarczy sprowadzał się do 3 podstawowych żądań:
I. wolność osobista
II. wolność prywatna
III. wolność handlowa

Ad. III wolność handlowa



masowa produkcja wymaga masowego rynku zbytu –trzeba zmieść zatem ograniczenia



wprowadzenie wolności mórz i wolności żeglugi



zniesienie granic celnych między państwami

Realizacja doktryny wolnego handlu: ( a)w WB, b) na arenie międzynarodowej)

A) w Wielkiej Brytanii



po wojnach napoleońskich (blokada kontynentalna) w Anglii powstała idea wolnego handlu



by zaradzić sprzeczności (wzrost produkcji przemysłowej –ograniczono chłonność rynku

wewnętrznego) zaczęto postulować zniesienie ograniczeń w handlu zagranicznym. Największe
znaczenie miała walka o zniesienie ceł zbożowych.

Realizacja doktryny wolnego handlu w Wlk B.:
-znoszenie ceł
-Zniesienie ceł zbożowych
1815 –Corn Laws



przywóz zboża do Wielkiej Brytanii możliwy, gdy cena krajowa zboża nie spadła poniżej 82

szylingów za quarter (ok. 12,7 kg)

1839 –Liga do walki z ustawą zbożową –Anti-Corn-Law-League) powstała w Manchasterze
Rochard Cobden i John Bright\
1846 –cła obniżono
1849 –cła zbożowe zniesiono

18

Stopniowo obniżano cła na pozostałe towary



lata 20te i 40te XIX wieku –zniesienie większości ceł importowych i eksportowych



lata 50te zniesienie ceł ochronnych, pozostawiono jedynie kilka cel fiskalnych



1860 całkowite zniesienie ceł na import towarów przemysłowych

B)Ustawodawstwo morskie:
1822, 1823, 1824 –Akty nawigacyjne znoszące ograniczenia w handlu międzynarodowym Anglii
1849 –zniesiono wszystkie (poza jednym) ograniczenia w dziedzinie żeglugi i handlu z koloniami
1854 –zniesiono ograniczenia odnośnie kabotażu
1833 –likwidacja monopolu handlowego kompani Wschodnioindyjskiej

Realizacja doktryny wolnego handlu na arenie międzynarodowej:

A) ogromna liczna traktatów handlowych



1861-1870 –120 traktatów (Włochy 24, Niemcy 21, Austro-Węgry 14)



klauzula najwyższego uprzywilejowania

B)ograniczenie działalności gospodarczej państwa

skutki:



ponad 20-krotny wzrost wolumenu wymiany handlowej



przyspieszenie rozwoju kapitalizmu

Gospodarka na ziemiach polskich w XIXw.
1807-Księstwo Warszawskie
XII 1807-dekret grudniowy

T: Gospodarka Polska w okresie międzywojennym (1918 –1939)

Start gospodarczy:

- państwo powstało z terenów trzech zaborów
- tereny mało zintegrowane ze sobą
- na innym etapie rozwoju gospodarczego
- brak wzajemnych powiązań gospodarczych
- rożny system prawny, podatkowy, administracyjny
- katastrofalny stan transportu kolejowego
- sieć kolejowa miała charakter odśrodkowy
- zróżnicowanie społeczeństwa polskiego (spuścizna zaborów)
- niekorzystna struktura ludnościowa:

64% Polacy
14% Ukraińcy
10% Żydzi
ok. 6% Białorusini
ok. 4% Niemcy
ok. 1% inni

- 1921 –27,2 mln mieszkańców
- 1939 –35 mln mieszkańców
- niekorzystna struktura zatrudnienia:
- 65% -rolnictwo
- 17% -przemysł i ubezpieczenia
- 4% -administracja
- 3% -transport

19

- 5% -inne

W rozwoju gospodarczym II RP wyróżnić można 3 etapy:
A. Etap kształtowania się koniunktury gospodarczej –1921-1929
B. Etap Wielkiego Kryzysu gospodarczego –1929-1935
C. Etap względnej koniunktury gospodarczej 1936-1939

- System monetarny
- Chaos finansowy
- 1920 –zastąpienie różnych walut MARKA POLSKĄ emitowaną przez Polską Krajową Kasę

Pożyczkową (PKKP)

- Inflacja początkowo korzystna
- Państwo stara się stymulować aktywność gospodarczą

o

Żyrardów –państwo wydało od 1920 roku ok. 2,6 mln CHF

o

W I 1924 roku odzyskało jedynie 18,8 tys. CHF (0,7% zainwestowanej sumy)

o

Jednak od połowy 1923 roku mamy HIPERINFLACJĘ

- Hiperinflacja prowadzi do napięć społecznych (np. 5 XI 1923 strajk powszechny w Krakowie –ok.

30 zabitych)

- Rząd Wincentego Witosa podaje się do dymisji, a 16 XII 1923 roku premierem zostaje Władysław

Grabski

- Grabski powołuje tzw. rząd fachowców (kwestia fachowców od danego problemu)
- Główny cel reforma pieniężna
- 11 I 1924 Sejm przyjął ustawę o pełnomocnictwach dla naprawy skarbu i przeprowadzenia

reformy walutowej

Grabski:
- Skutecznie ściąga tzw. Podatek majątkowy
- Podnosi taryfy kolejowe
- Wprowadza drastyczne ograniczenia w wydatkach administracji

IV 1924 Bank Polski
- emisja nowej waluty –złotego polskiego
- 1,8 mln MP = 1zł
- 1 zł = 1 CHF
- 1 $ = 5,17 zł

Reforma przeprowadzona własnymi siłami:
Uzyskanie jedynie niewielki pożyczki:
- III 1924 –pożyczka włoska –ok. włoskiego Banca Commerciale Italiana – 400 mln lirów – tj. ok.

90 mln złotych, (Polska – zobowiązała się

- pożyczka szwedzka
- pożyczka dillonowska

1925 pogorszenie sytuacji gospodarczej.
- Tzw. druga inflacja
- Rząd podjął decyzję o emisji bilonu

Skutek:

- Zjawisko dwuwalutowości

Druga inflacja powstrzymana dopiero w 1927 roku:
X 1927 prezydent Mościcki podpisał rozporządzenie o planie stabilizacji

20

Reforma rolna:

- w okresie międzywojennym wadliwa struktura gospodarstw rolnych

o Maurycy Zamoyski –ponad 190 000 ha
o

Ks. Karol Radziwiłł –ok. 155 000 ha

o

Jarosław Potocki –blisko 135 000 ha

- Na Śląsku wszystkie, a nią Pomorzu i w Wielkopolsce wiele majątków należało do Niemców.
- W ciągu dziesięciolecia 1921-1931 liczba majątków niemieckich w Wielkopolsce spadła z 36,2%

do 19,2% a na Pomorzu z 43,7% do 22,3%

Rząd lubelski (Ignacy Daszyński) zapowiedział reformę rolna już w XI 1918
10 lipca 1919 –uchwała sejmu o reformie rolnej
15 lipca 1920 –ustawa sejmu o reformie rolnej –50% odszkodowanie
28 XII 1925 ustawa o reformie rolnej:
- 60 ha (w pobliżu miast)
- 180 ha (centralna Polska)
- 300 ha (na Kresach)
- 700 ha (tzw. gospodarstwa uprzywilejowane, działalność przemysłowa np. pola buraków

cukrowych)

- Kontyngent parcelacji dobrowolnej –200 000 ha

W latach 1919-1939 rozparcelowano ok. 7% gruntów

BUDOWA PORTU W GDYNI

Gdynia –„dusiciel Gdańska”
O wybudowaniu własnego portu władze polskie myślą już w 1920 roku.
23 IX 1922 –Sejm wybrał Gdynię jako miejsce budowy portu.
IV 1923 –uroczyste otwarcie przez Stanisława Wojciechowskiego pierwszego, tymczasowego nabrzeża w
Gdyni
1926 –Gdynia uzyskała prawa miejskie
1938 –Gdynia liczy ok. 114 tysięcy mieszkańców

Wojna celna z Niemcami 1925-1930/1934
5 I 1925 –„wojna o skrzynki pocztowe”
10 I 1925 –wygasają postanowienia Traktatu Wersalskiego gwarantując Polsce jednostronną klauzule
najwyższego uprzywilejowania w handlu z Niemcami.
IV 1925 Polacy proponują korzystny dla Niemiec traktat –Niemcy propozycję odrzucają
15 VI 1925 –wygasają postanowienia konwencji górnośląskiej (z 1922 roku)
- Konwencja przewidywała bezcłowe dopuszczenie na rynku niemieckim 6 mln ton węgla

- Eksport węgla spadł:

Z 2,7 mln ton w I połowie 1925 roku do 18 tys. ton w II połowie 1925 roku
Wojna celna zakończyła się właściwie w 1930 roku, choć formalnie dopiero po podpisaniu paktu o
nieagresji w 1934 roku.

B. Etap Wielkiego Kryzysy Gospodarczego w Polsce w latach 1929 –1935

Nożyce cen- dysproporcja miedzy spadkiem cen artykułów przemysłowych, a spadkiem cen artykułów
rolniczych
1934 –ogłoszenie powszechnego moratorium na spłatę kredytów zaciągniętych przez rolników.

C. Etap względnej koniunktury gospodarczej 1936 –1939

Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974)
W latach 1926 –1930 minister przemysłu i handlu
Realizator rozbudowy portu w Gdyni, polskiej floty handlowej
Współautor koncepcji tzw. trójkąta bezpieczeństwa

21

Kwiatkowski w 1936 roku wystąpił z 4-letnim planem inwestycyjnym (1. VII 1936-30 VI 1940)
Pierwotnie zakładano inwestycje o charakterze terenowym, szybko jednak zdecydowano się na skupieniu
wysiłku inwestycyjnego w jednym rejonie

Centralny okręg przemysłowy
II 1937 rząd powraca do koncepcji tzw. trójkąta bezpieczeństwa rzucając hasło budowy COP
Plan 4 letni wykonano z wyprzedzeniem(już w marcu 1939r)
IV 1938 wytyczenie granic COP
COP obejmował:

- części 4 województw
- Łącznie 46 powiatów
- 15,6 % powierzchni polski
- 18% ludności

W grudniu 1938 roku E. Kwiatkowski wystąpił z propozycją 15 letniego planu gospodarczego:

- IV 1939 –III 1942 –obronność
- 1942 –1945 –komunikacja
- 1945-48 wieś
- 1948-51-uprzemysłownienie
- 1951-54-zatarcie różnic między Polską A i polską B

O usytuowaniu COP zdecydowały względy



wojskowe (strategiczne),



demograficzne



gospodarcze

Sam COP podzielony został na trzy rejony

A. surowcowy
B. aprowizacyjny
C. przemysłu przetwórczego

najważniejsze inwestycje na terenie COP to

- 1)rozbudowano i zmodernizowano: zakłady przemysłu zbrojeniowego w Radomiu,

Starachowicach, Kielcach.

- 2)Wybudowano:Hutę i elektrownie w Stalowej Woli,Fabrykę kauczuku w Dębicy,

Samolotów w Mielcu,Elektrownię wodną w Rożnowie

Bilans gospodarczy II RP:
Sukcesy:

- ujednolicenie systemu administracyjny, prawny, transportowy
- wybudowano port w Gdyni
- ograniczenie udziału handlu z Niemcami z ok. 50% w 1923 roku do ok. 15% w 1937 roku
- wybudowano COP
- powstały szerokie możliwości rozwoju nauki, kultury i oświaty.

Nie udało się:

- zatrzeć różnic między Polska A i B
- poprawić sytuacji w rolnictwie (przestarzałe metody gospodarowania, niewielkie skutki reformy

rolnej)

- widoczny, ale nie wielki rozwój transportu samochodowego (polska przed Jugosławią i Bułgarią)

lotniczego i kolejowego (w II RP długość linii kolejowych wzrosła o 1770 km)

- niski dochód narodowy (5 razy niższy nić w Anglii, 3 razy Niemczech, nieco wyższy niż w Grecji

i Rumunii)

22

T: Wielki Kryzys gospodarczy

W 1862 roku Clement Juglar sformułował teorię cyklu koniunkturalnego (klasycznego, trwającego od 6-
10 lat)
Fazy spadku:

- kryzys
- depresja

Fazy wzrostu:

- ożywienie
- rozkwit

Teoria powstała po kryzysie z 1857 roku.
Następne ważniejsze kryzysy to: 1873, 1882-1884, 1890-1893, 1900, 1907, 1913, 1920.

Mechanizm kryzysu:
Tzw. Kryzys nadprodukcji –brak równowagi między podażą towarów i popytem na nie.

- Nadprodukcja
- Ograniczenie produkcji
- Bezrobocie
- Malejący popyt

Przyczyny załamania gospodarczego w USA:

- pogarszający się stan rolnictwa,
- odpływ kapitałów do Europy
- zakłócenie bilansu finansowego USA (zbyt dużo kapitału wywożono)
- zmiany na rynku wewnętrznym USA
- spekulacje giełdowe.

We IX 1929 średnia cena akcji przemysłowej w USA wynosi 365$ a na początku 1933 tylko 63$
Krach na giełdzie w Nowym Jorku
24 października 1929 –tzw. „czarny czwartek”

- sprzedano 12 mln udziałów, straty akcjonariuszy =40 mld $
- tzw. interwencja giełdowa.

29 października 1929 –„czarny wtorek” = krach na Wall Street

Fed Bell –„Szampański Fred”

- cechy wielkiego kryzysu
- podobny do poprzednich mechanizm
- wyróżniał się:

o

długotrwałością

o

głębokością oddziaływania

o

skalą obniżenia wskaźników wzrostu gospodarczego

o szerokim zasięgiem geograficznym

Skutki wielkiego kryzysu:

- pauperyzacja
- Obniżenie obrotów handlu światowego
- Dumping, neoprotekcjonizm, itp.
- Zachowanie się systemów walutowych
- Liczne bankructwa
- Skutki demograficzne

- Forma walki z kryzysem – interwencjonizm państwowy
- Najpełniej zasady interwencjonizmu opracował John Maynard Keynes (1883-1946)

23

- 1936 –„ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”
- główna przyczyna kryzysu –słaby popyt na dobra konsumpcyjne.
- Państwo powinno dążyć do wzmożenia popytu i tym samym do nakręcenia koniunktury”

Dwa rodzaje środków nakręcania koniunktury:

- pośrednie
- bezpośrednie

Środki bezpośrednie:

- roboty publiczne
- rozbudowę infrastruktury
- zamówienia wojskowe (Niemcy)
- ochrona poszczególnych grup ludności poprzez np. skup państwowy, płacenie „postojowego: itp.

Środki pośrednie:

- zwiększenie ilości pieniądza w obiegu
- obniżenie stopy procentowej od oszczędności
- progresywne opodatkowanie
- zwiększenie świadczeń społecznych na rzecz najuboższych

Interwencjonizm oznaczał:

- zerwanie z polityką deficyjną
- zerwanie z utrzymywaniem stałości waluty
- dopuszczał deficyt budżetowy
- inflację
- powolna deprecjację waluty

w stosunkach międzynarodowych interwencjonizm dopuszczał:

- działania protekcjonistyczne (wysokie stawki celne, subsydia, zakazy importu i eksportu)
- stosowanie dumpingu

NEW DEAL (nowy ład) – program walki z kryzysem opracowanym przez grono doradców (tzw. trust
mózgów) prezydent Franklina Delano Roosvelta (4 razy był prezydentem)

Podstawowe założenie: osiągnięcie wzrostu popytu konsumpcyjnego i zwiększenie siły nabywczej
ludności poprzez poprawę jej położenia:

- progresja podatkowa
- deficyt
- dewaluacja dolara
- zniesienie parytetu złota
- łagodna inflacja
- roboty publiczne

podstawowe założenia NEW DEAL

- zwiększono uprawnienia związków zawodowych
- wydano ustawę o rolnictwie
- wydanie ustawę o przemyśle
- zniesiono prohibicję

T: Gospodarka Związku Radzieckiego w latach 1917-1941

Rewolucja lutowa:

- 23 lutego (8 marca) –27 lutego (12 marca) 1917 roku
- 2/15 marca 1917 powstaje Rząd Tymczasowy
- 2/15 marca 1917 –car Mikołaja II abdykuje = Rosja stała się republiką

Do walki o władzę włączył się Włodzimierz Ilicz Lenin (Ujlanow)
4 IV 1917 – tezy kwietniowe (nawoływanie do zawarcia pokoju – hasło zapewniło zwycięstwo)
24-25 października (7-8 listopada) 1917 roku – rewolucja październikowa

24

1918-1920/21/22-wojan domowa w Rosji.
Armia biały –gen Gołczak


Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej 1918-1941

- komunizm wojenny (luty 1918- luty/marzec 1921)
- NEP (luty/marzec 1921 –1927/1929) (nowa polityka ekonomiczna) faza najbardziej

kontrowersyjna, początek- zjazd -> koniec trudno ustalić

- Polityka socjalistycznej industrializacji (1929-1941)

Komunizm wojenny:

1. polityka rolna:

– od V 1918 organizowano „wyprawy krzyżowe” po zboże
w VI 1918 ogłoszono „dyktaturę żywnościową”-kolektywizacja (upaństwowienie) wsi

2. polityka przemysłowa:
- W VI 1918 roku znacjonalizowano cały większy przemysł oraz wszystkie prywatne towarzystwa

kolejowe

- W XI 1920 roku upaństwowiono przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 5 pracowników na

zmianę

3. polityka handlowa
- XI 1918 dekret o monopolu państwa w handlu wewnętrznym
- IV 1918 dekret o monopolu państwa w handlu zagranicznym
4. polityka finansowa
- cel –znaturalizowanie stosunków ekonomicznych
- chciano wyeliminować pieniądz z obiegu i przejść do gospodarki bezpieniężnej
- I 1920 roku –zamknięto Bank Ludowy RFSRR
- II 1921 wydano decyzję o zaprzestaniu pobierania podatków w pieniądzu
- Na IV 1921 zapowiedziano całkowite zniesienie pieniądza
5. polityka zatrudnienia:

– wprowadzono powszechny obowiązek pracy
– przymus pracy
– zwiększono czas pracy
– pojawiły się pierwsze obozy pracy przymusowej

Komunizm wojenny:
spełnił swój cel polityczny (uratował władzę bolszewików), jednakże doprowadzali do katastrofy
gospodarczej oraz do głodu (głód objął ok. 20 mln osób, ofiary śmiertelne między 5 a 8 mln)

III 1921 –powstanie kronsztadzkie
X Zjazd rosyjskiej partii komunistycznej (8-16 marca 1921) na którym Lenin ogłosił przejście do NEP-u

NEP 1921 –1929

- rezygnacja z przymusowego ściągania kontyngentów żywnościowych
- zastąpienie ich niższym podatkiem w naturze tzw. prodnałogiem
- wprowadzenie zasad rachunku ekonomicznego w działalności przedsiębiorstw państwowych
- dopuszczenie inicjatywy prywatnej

w okresie NEP-u:



Uzdrowiono finanse (dwukrotna dewaluacja 1/1921 w stosunku 1:10 000 rubli i 2/ 1922 w

stosunku 1:100 rubli)



W 1924 roku podatek w naturze zastąpiono podatkiem w pieniądzu



Nastąpiła częściowa denacjonalizacja przemysłu, rzemiosła i handlu/



Nastąpiło odejście od powszechnego przymusu i militaryzacji pracy.



Szczytowy rozwój polityki NEP-u do 1925 roku później stopniowe wycofywanie się z

poczynionych ustępstw.

25

I 1928 –brak żywności w miastach, Stalin wysyła na wieś uzbrojonych aktywistów w celu rekwizycji
zboża
Od 1927 roku przygotowywano się do całkowitego zerwania z NEP-em i zaczęto opracowywać pierwszy
plan pięcioletni

Polityka socjalistycznej industrializacji (1929 –1941)
Pierwszy plan pięcioletni 1928-1932 (1929 –1933)

- zaakceptowany przez KC w XI 1928
- formalnie przyjęty w 1929
- realizacja planu z datą wsteczną od października 1928 roku
- Drugi plan pięcioletni (1933 –1937)

Pierwszy plan pięcioletni 1928-1932 (1929-1933)

- Kolektywizacja
- Likwidacja bezrobocia (poziom płac robotników spadł w stosunku do 1928 roku ok. 50%)
- Industrializacja (ok. 1 500 nowych wielkich zakładów przemysłowych):

o Magnitogorsk
o

Kuźnieck

Drugi plan pięcioletni (1933-1937)

- w roku 1935 zniesiono kartki na żywność
- nastąpił znaczny wzrost wydajności pracy osiągany między innymi dzięki tzw.

stachanowszczyźnie oraz wprowadzeniu odpowiedzialności indywidualnej (karnej) za jakość
pracy.

Trzeci plan pięcioletni (1938-1942)

- nacisk na produkcję związana z potrzebami wojskowymi
- w ciągu 3,5 tal wybudowano ponad 3000

Kolektywizacja:

- kolektywizacja to likwidacja prywatnej własności ziemi i zakładanie wspólnych gospodarstw

kołchozów (rolniczych spółdzielni produkcyjnych) i sowchozów (państwowych gospodarstw
rolnych).

- 27 grudnia 1928 roku Stalin rzucił hasło:”zlikwidować kułaków jako klasę”

Liczba skolektywizowanych gospodarstw:

- początek 1929 ok. 4%
- na początku 1930 –ok20%
- na początku 1932 –60%
- na początku 1936 -ok. 90%
- opór łamano siłą, w niektórych regionach wysiedlano 115-20 % ogółu ludności/

Kolektywi:

- Kolektywizacja pochłonęła min. 5-8 mln ofiar śmiertelnych (sam Stalin mówił Churchillowi w

VIII 1942 roku o 10 mln)

- 1932 –wprowadzenie tzw. paszportyzacji – zatrzymanie ludności wiejskiej na wsi, w miastach

jako tako pożywienie było

- 1932 –dekret o własności socjalistycznej (tzw. dekret o pięciu kłosach)

System łagrów:

- pierwsze obozy pracy przymusowej powstały w okresie komunizmu wojennego
- ustawa z 17 II 1919 roku nakazywała uwięzienie łagrach elementów obcych i wrogich
- zrobili: Kanał Białomorski (M. Białe z Bałtykiem) 227 km

Stachanowszczyzna:
Aleksiej Stachanow (1906 –1977)

26

- w nocy z 30/31 sierpnia 1935 wydobył podczas jednej szychty 102 tony węgla, podczas gdy

norma wynosiła 7ton przekroczył normę o ponad 1 400%

- w XII 1935 KC WKP (b) poparło „oddolną” inicjatywę Stachonowa i zarządził podniesienie norm

w przemyśle od 15 do 50%