III. Zabezpieczenie społeczne II

(technika zaopatrzeniowa, technika

opiekuńcza, rehabilitacja społeczna

i zawodowa osób niepełnosprawnych)

Spis treści

Wstęp
1. Technika zaopatrzeniowa
2. Technika opiekuńcza

2.1. Przedmiotowy zakres pomocy społecznej
2.2. Wybrane świadczenia pomocy społecznej
2.3. Zabezpieczenie społeczne a integracja europejska

3. System rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce

3.1. Pojęcie osoby niepełnosprawnej
3.2. Systemy orzecznicze w Polsce
3.3. Renta z tytułu niezdolności do pracy
3.4. Renta socjalna
3.5. Zakres problemu niepełnosprawności w Polsce
3.6. Modele systemów wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych
3.7. System wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce

Podsumowanie
Bibliografia

Słowa kluczowe: zaopatrzenie społeczne, zaopatrzenie emerytalne, pomoc społeczna,

świadczenia z pomocy społecznej, osoba niepełnosprawna. stopnie niepełnosprawności,

renta socjalna, renta z tytułu niezdolności do pracy.

Wstęp

Zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa socjalnego jest na tyle złożonym proble-

mem, iż wymaga stosowania różnych podejść i rozwiązań. W poprzednim module omó-

wiona została technika ubezpieczeniowa. W jej ramach na świadczenia mogą liczyć ci,

którzy opłacają składki ubezpieczeniowe. Niestety z różnych powodów nie wszyscy

mogą z niej korzystać. Nie zawsze także technika ubezpieczeniowa jest ekonomicznie

uzasadniona i efektywna (wysokie koszty utrzymywania systemu związane z poborem

i ewidencjonowaniem składek itp.). Konieczne jest zatem uzupełnienie systemu zabez-

pieczenia społecznego za pomocą techniki zaopatrzeniowej oraz techniki opiekuńczej.

Moduł ten prezentuje główne cechy charakterystyczne obu technik oraz stosowane w ich

ramach rozwiązania.

W związku z systemem zabezpieczenia społecznego pozostaje także kwestia osób

niepełnosprawnych, w szczególności ich rehabilitacji społecznej i zawodowej (rehabilita-

cja medyczna realizowana jest zasadniczo w ramach systemu ochrony zdrowia).

1. Technika zaopatrzeniowa

Systemy świadczeniowe realizowane na podstawie techniki zaopatrzeniowej nazy-

wamy

zaopatrzeniem społecznym

. Początki stosowania tej techniki administracyjno-

-finansowej odnotowujemy na przełomie XVIII i XIX w. Pierwszą grupą, jaką nią objęto,

byli pracownicy zawodowej służby cywilnej (administracji państwowej) i formacji mili-

tarnych. Pomoc przysługiwała w razie utraty zdolności do służby (na skutek pogorszenia

stanu zdrowia lub starości). W razie śmierci uprawnionego pomoc obejmowała wdowę

i dzieci pracownika. Świadczenia te miały charakter odszkodowawczy za wierną służbę

(a więc w przypadku wydalenia ze służby przepadały). Oprócz realizowania funkcji za-

bezpieczenia środków utrzymania dla uprawnionych ważne było także budowanie lo-

jalności. Wysokość świadczenia w ramach tego nurtu zaopatrzenia społecznego najczę-

ściej nawiązywała do wynagrodzenia uzyskiwanego na stanowisku zajmowanym przed

przejściem na emeryturę (określa się to mianem przejścia w stan spoczynku, czyli przy

zachowaniu prawa do uposażenia jest się zwolnionym z obowiązku świadczenia pracy).

Świadczenie emerytalne ma tu zapewnić zachowanie poziomu życia z okresu aktywno-

ści zawodowej.

Drugi kierunek upowszechnienia omawianej techniki wiąże się z wprowadzeniem po-

wszechnych systemów pomocy dla osób niezdolnych do pracy z tytułu wieku — tzw.

rent starczych. Uzyskanie pomocy było obwarowane pewnymi warunkami: ukończenie

określonego wieku, nieposiadanie innych źródeł utrzymania, nieprzekraczanie ustalonej

granicy dochodu. Pierwszym krajem, który wprowadził regulacje tego typu, była Dania

(1891 r.). Podobne rozwiązania wprowadziły potem Nowa Zelandia (1898 r.), Wielka Bry-

2

tania (1908 r.) i Szwecja (1913 r.)

1

. Finansowanie świadczeń przyjęły na siebie budżety

poszczególnych państw. Trzeba tu podkreślić, że realna skala działania świadczeń z tego

zakresu początkowo nie była duża. W przypadku warstw biedniejszych mało kto doży-

wał wieku uprawniającego do pomocy, zaś bogatsi tym regulacjom nie podlegali z racji

posiadania majątku (oszczędności) lub uzyskiwania dochodów z innych źródeł. Współ-

cześnie szereg krajów w swych systemach emerytalnych posiada tzw. emeryturę oby-

watelską — aby uzyskać prawo do niej, wystarczy legitymować się legalnym pobytem

na terenie danego kraju i osiągnięciem wieku emerytalnego (niekiedy warunkiem jej

otrzymywania jest nieprzekraczanie określonego poziomu dochodów z innych źródeł)

2

.

Emerytury tego typu są w jednakowej wysokości, finansowane ze środków publicznych,

relatywnie niskie, ale powinny chronić przed ubóstwem. Często system przewiduje do-

datkowe świadczenia realizowane na podstawie techniki ubezpieczeniowej, ale one obej-

mują wyłącznie ubezpieczonych.

Ogólne systemy emerytalne oparte na rozwiązaniach zaopatrzeniowych nazywamy systemami

zaopatrzenia emerytalnego

.

Trzeci kierunek rozwoju zaopatrzenia społecznego wynikał z konieczności zapewnie-

nia świadczeń ofiarom wojen, zarówno cywilnym, jak i wojskowym (chodziło tu o żołnie-

rzy z poboru). Szczególne nasilenie tego procesu miało miejsce po I wojnie światowej

3

.

W ramach tego nurtu wprowadzono renty i świadczenia kombatanckie oraz świadczenia

dla cywilów poszkodowanych w wyniku działań wojennych.

Współcześnie funkcjonujące systemy zaopatrzenia społecznego charakteryzują się

następującymi cechami modelowymi:

— świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju lub określonym ich

kategoriom (np. inwalidzi wojenni i wojskowi, państwowa służba cywilna, rodziny

z dziećmi, osoby niepełnosprawne itp.);

— do uzyskania świadczeń nie jest niezbędny związek z pracą, są one przyznawane

w uznaniu określonej prawem potrzeby lub zasługi;

— celem świadczeń jest utrzymanie przez osobę uprawnioną określonego standardu ży-

ciowego lub wyrównanie w ograniczonym zakresie poniesionej szkody;

— rodzaje świadczeń, ich wysokość oraz okoliczności i warunki ich nabycia są określone

ustawowo na podstawie zobiektywizowanych kryteriów;

— prawo do świadczeń można egzekwować w sądzie (ma charakter roszczeniowy), ale

może być ono uzależnione od faktu nieposiadania innych źródeł utrzymania i nie-

przekraczania przyjętego poziomu dochodu;

— w systemach tych nie ma składki — środki finansowe na realizację świadczeń pocho-

dzą ze źródeł publicznych (budżetu ogólnego lub funduszu opartego na specjalnym

podatku).

1

Generalnie technikę zaopatrzeniową częściej spotyka się w systemach zabezpieczenia społecznego

krajów anglosaskich oraz skandynawskich.

2

Nie jest tu brany pod uwagę staż pracy ani fakt opłacania składek.

3

Ofiary I wojny światowej to najczęściej żołnierze z przymusowego poboru, niepodlegający systemowi

świadczeniowemu żołnierzy zawodowych.

3

W Polsce najważniejsze świadczenia o charakterze zaopatrzenia społecznego to:

— zaopatrzenie emerytalne i rentowe żołnierzy zawodowych i innych służb zmilitary-

zowanych (teoretycznie, zgodnie z założeniami reformy emerytalnej, mieli wejść do

nowego systemu emerytalnego, ale w 2002 r. pod naciskiem zainteresowanych do-

puszczono pozostanie w starym systemie, w 2011 roku dyskusja nad objęciem służb

mundurowych powszechnym systemem emerytalnym powróciła);

— zaopatrzenie emerytalne sędziów i prokuratorów (ściśle rzecz biorąc, nie przechodzą

oni na emeryturę, tylko w stan spoczynku);

— zaopatrzenie inwalidów wojennych i wojskowych;

— świadczenia dla kombatantów oraz osób represjonowanych;

— świadczenia związane z zasadniczą służbą wojskową (zasiłki na utrzymanie rodziny

poborowego, opieka zdrowotna dla rodziny itp.)

4

;

— pomoc dla nieubezpieczonych kobiet w ciąży znajdujących się w trudnych warunkach

materialnych (sanitarna, medyczna i materialna);

— zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne i wychowawcze;

— świadczenia dla osób, które poniosły uszczerbek na zdrowiu lub mieniu w czasie nie-

sienia pomocy Policji, ABW lub Straży Granicznej.

Ogólnie w systemie zabezpieczenia społecznego najważniejszą rolę odgrywają, w ujęciu finan-
sowym oraz ilości beneficjentów,

ubezpieczenia emerytalne

oraz

zaopatrzenie emerytalne

,

które

tworzą łącznie system zabezpieczenia emerytalnego

.

Współcześnie w wielu krajach zaopatrzenie emerytalne stanowi istotny element bazowego

zabezpieczenia emerytalnego (tj. zapewniającego podstawową emeryturę); przykładem

jest Wielka Brytania z modelem Beveridge’a. Ubezpieczenia emerytalne stanowić mogą
wtedy podstawę emerytur dodatkowych (uzupełniających).

2. Technika opiekuńcza

Jest to historycznie najstarsza technika zabezpieczenia społecznego (por. także mo-

duł I). Współcześnie na technice tej oparto pomoc społeczną. Obejmuje ona swym za-

kresem całą ludność przebywającą na terytorium danego kraju, każdego potrzebującego

niezależnie od jego statusu.

W odróżnieniu od dwóch wcześniej omawianych technik w systemie pomocy społecz-

nej nie istnieje prawo do świadczeń w sensie roszczenia prawnego. Zależą one bowiem od

stwierdzenia potrzeby ich udzielenia przez organ przyznający świadczenie.

Pomoc społeczna stanowi środek polityki społecznej państwa i ma na celu umożliwienie

osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w

stanie pokonać z wykorzystaniem własnych możliwości, zasobów i uprawnień. Realizują

4

Pobór do odbywania służby wojskowej został wstrzymany, ale może zostać przywrócony w sytuacji

zagrożenia pokoju.

4

ją organy administracji rządowej i samorządowej, we współpracy z organizacjami

społecznymi, związkami wyznaniowymi, stowarzyszeniami i fundacjami o charakterze

charytatywnym oraz osobami fizycznymi. Na osoby i rodziny korzystające z pomocy

społecznej nakłada się zobowiązanie do współdziałania w rozwiązaniu ich problemów z

właściwymi podmiotami

5

.

Podstawowe cele współczesnego systemu pomocy społecznej dają się ująć w trzech

punktach.

1. Celem pierwszym jest zapewnienie zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych

osób i rodzin oraz umożliwienie im bytowania w stosunkowo godnych warunkach.

2. Drugim celem jest zapobieganie powstawaniu sytuacji, które mogą sprowadzić na

osobę lub rodzinę poważne trudności.

3. Trzecim celem jest podejmowanie działań na rzecz doprowadzenia do życiowego usa-

modzielnienia osób i rodzin korzystających z pomocy, a także ich integracji ze środo-

wiskiem.

W Polsce, według obowiązującej ustawy z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej

6

, po-

moc przysługuje w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrze-

by ochrony macierzyństwa, bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej choroby,

bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa do-

mowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, alkoholizmu lub narko-

manii, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładu karnego, klęski

żywiołowej lub ekologicznej. Wymaga tu podkreślenia, iż zwrot „w szczególności” ozna-

cza, iż specyfikacja ta jest otwarta, zatem pomocą można objąć także sytuacje niewymie-

nione tutaj, nietypowe, ale w ocenie pracownika socjalnego wymagające interwencji.

Prawo do świadczeń pomocy społecznej przysługuje osobom posiadającym obywa-

telstwo polskie zamieszkującym i przebywającym na terytorium RP oraz cudzoziemcom

przebywającym w Polsce, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt. Pomoc przysługuje tak-

że osobom posiadającym status uchodźcy. W wielu przypadkach pomoc uwarunkowa-

na jest także kryterium dochodowym opartym na tzw. progu interwencji socjalnej. Od

1 października 2006 r. do chwili obecnej (2011 r.) progiem interwencji socjalnej dla oso-

by pozostającej w rodzinie jest dochód nieprzekraczający 351 zł i 477 zł dla osoby samot-

nie gospodarującej.

2.1. Przedmiotowy zakres pomocy społecznej

Ogólnie wyróżnia się trzy typy działalności pomocy społecznej.

1.

Pomoc środowiskowa

, realizowana w środowisku zamieszkania świadczeniobiorcy

(współcześnie kładzie się duży nacisk na ten typ pomocy).

5

W przeszłości używano określenia „opieka społeczna”, ale uznano, iż słowo „opieka” zakłada zupełną

bezradność i bierność osoby objętej wsparciem.

6

Ustawa o pomocy społecznej z 2004 r. Dz.U. 2004, Nr 64, poz. 593.

5

2.

Pomoc instytucjonalna

(zakładowa) — np. domy pomocy społecznej, ośrodki opie-

kuńcze itp. (generalnie obejmuje ona tych, których z różnych względów nie da się ob-

jąć pomocą środowiskową).

3.

Pomoc półinstytucjonalna

— środowiskowe i dzienne domy samopomocy,

noclegownie itp.

Pomoc środowiskowa może być udzielana w różnych formach: pieniężnej, rzeczowej

i usługowej. Formę dobiera się zgodnie z zasadą adekwatności do konkretnej sytuacji (np.

niewskazane jest udzielanie wsparcia finansowego osobie uzależnionej).

Zadania realizowane w zakresie pomocy społecznej obejmują:

— tworzenie warunków organizacyjnych jej funkcjonowania, w tym rozbudowę nie-

zbędnej infrastruktury społecznej;

— analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia pomocy

społecznej;

— przyznawanie i wypłacanie przewidzianych ustawą świadczeń;

— pobudzanie społecznej aktywności w zaspokojeniu niezbędnych potrzeb życiowych

osób i rodzin;

— pracę socjalną, rozumianą jako działalność zawodową, ułatwiającą osobom i rodzi-

nom funkcjonowanie w społeczeństwie.

Wyliczenie to ukazuje, że zadania te znacznie wykraczają poza potoczne postrzeganie

działalności pomocy społecznej, która najczęściej kojarzona jest z wypłacaniem zasiłków

dla biednych.

W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, większość zadań pomocy społecznej

realizowana jest na poziomie gminy, a w mniejszym stopniu na poziomie powiatu czy

województwa. Ustawa o pomocy społecznej wskazuje wiele działań, które gminy mu-

szą realizować i finansować z własnych środków; nazywane są one zadaniami własnymi

gminy. Ich katalog na przestrzeni ostatnich lat ulegał zmianom, ale niezmiennie do tej ka-

tegorii zaliczamy:

— przygotowanie strategii działań,

— przygotowanie bilansu potrzeb,

— prowadzenie pracy socjalnej,

— prowadzenie domów pomocy społecznej, dziennych domów pomocy,

— wypłata zasiłków okresowych, celowych, opłacanie składek na ubezpieczenie spo-

łeczne i zdrowotne dla osób rezygnujących z pracy z powodu opieki nad niepełno-

sprawnymi dziećmi,

— udzielanie pomocy bezdomnym (schronienie, żywność i ubranie, zapewnienie dostę-

pu do świadczeń zdrowotnych),

— udzielanie pomocy na usamodzielnienie się np. osób niepełnosprawnych,

— organizowanie usług opiekuńczych dla osób niesamodzielnych,

— inne rodzaje pomocy o charakterze pieniężnym i niepieniężnym — sprawienie po-

grzebu, prowadzenie mieszkań chronionych, świetlic i klubów środowiskowych dla

dzieci.

Do zadań zleconych gmin zaliczamy zadania finansowane przez budżet państwa

albo z innych funduszy publicznych (np. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób

6

Niepełnosprawnych). Obejmują one m.in. przyznawanie i wypłacanie zasiłków

pieniężnych: stałych, okresowych, jednorazowych, celowych z powodu klęski żywiołowej,

dodatków do świadczeń, opłaty składek na ubezpieczenie zdrowotne, prowadzenie

środowiskowych domów samopomocy, realizowanie programów rządowych oraz

tworzenie i utrzymywanie ośrodków pomocy społecznej (GOPS i MOPS).

W przypadku powiatów najważniejszym podmiotem pomocy społecznej są Powiatowe

Centra Pomocy Rodzinie. W ramach zadań własnych powiaty realizują pomoc w postaci:

— wsparcia usamodzielnienia osób opuszczających domy pomocy społecznej, domy

dziecka oraz zakłady karne,

— specjalistycznego poradnictwa dla rodzin,

— prowadzenia ośrodka interwencji kryzysowej,

— opieki nad dziećmi pozbawionymi opieki rodziców oraz pomocy rodzinom nieradzą-

cym sobie samodzielnie.

Zadania powiatu finansowane z budżetu państwa obejmują:

— pomoc uchodźcom,

— tworzenie i funkcjonowanie Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (PCPR),

— tworzenie i funkcjonowanie powiatowych ośrodków wsparcia dla osób z zaburzenia-

mi psychicznymi.

2.2. Wybrane świadczenia pomocy społecznej

Charakterystycznym świadczeniem dla pomocy społecznej jest

praca socjalna

. Jej

głównym celem jest poprawa funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku zamiesz-

kania. Polega ona na specjalistycznym poradnictwie i pomocy w rozwiązywaniu proble-

mów z maksymalnym wykorzystaniem środków, możliwości i uprawnień danych osób

lub rodzin. W tym przypadku kryterium dochodowe nie obowiązuje i o pomoc w rozwią-

zywaniu problemów życiowych może zwrócić się każdy, bez względu na dochód.

Praca socjalna może być prowadzona na podstawie kontraktu socjalnego — czyli pi-

semnej umowy zawartej z osobą ubiegającą się o pomoc, określającej uprawnienia i zobo-

wiązania stron w ramach wspólnie podejmowanych działań mających na celu przezwy-

ciężenie trudnej sytuacji.

Wśród pieniężnych świadczeń pomocy społecznej wyróżniamy zasiłki:

—

stały

— przysługuje on pełnoletniej osobie samotnie gospodarującej, niezdolnej do

pracy z powodu wieku lub całkowicie niezdolnej do pracy, jeżeli jej dochód jest niższy

od kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej albo pełnoletniej osobie

pozostającej w rodzinie, niezdolnej do pracy z powodu wieku lub całkowicie niezdol-

nej do pracy, jeżeli jej dochód, jak również dochód na osobę w rodzinie są niższe od

kryterium dochodowego na osobę w rodzinie;

—

okresowy

— przysługuje on m.in. w następujących sytuacjach:

• długotrwała choroba,

• niepełnosprawność,

• bezrobocie,

7

• możliwość otrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych elemen-

tów systemu zabezpieczenia społecznego (np. prowadzone jest postępowanie

w sprawie przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy, ale ubezpieczony

jest w trudnej sytuacji);

—

celowy

— przyznawany jest w celu zaspokojenia niezbędnej (konkretnej) potrzeby

bytowej; zasiłek może być przeznaczony na:

• koszty zakupu żywności, leków, leczenia,

• kupno opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego,

• drobne remonty i naprawy w mieszkaniu,

• koszty pogrzebu,

• bilet kredytowy.

Zasiłek taki może być również przyznany osobie lub rodzinie, która poniosła straty

w wyniku:

• zdarzenia losowego,

• klęski żywiołowej lub ekologicznej.

W przypadku

pomocy w naturze

często stosowaną formą jest dystrybucja bezpłat-

nej żywności, dożywianie dzieci i młodzieży, sprzęt i przedmioty domowego użytku.

Świadczeniem w naturze jest także miejsce w noclegowni lub schronisku.

W ramach

pomocy zakładowej

świadczenie polega głównie na umieszczeniu w domu

pomocy społecznej. Tego rodzaju pomoc obejmuje najczęściej wymagające stałej opieki

osoby przewlekle chore, osoby upośledzone umysłowo, osoby niepełnosprawne oraz oso-

by starsze. Na znaczeniu zyskują gminne ośrodki wsparcia, stanowiące formę pośrednią

między domową opieką a umieszczeniem w DPS, dzięki czemu podopieczny może pozo-

stawać w swoim środowisku. Zupełnie nową i rzadko spotykaną formą pomocy są miesz-

kania chronione, które stwarzają osobom niepełnosprawnym możliwość samodzielnego

życia.

Pomoc w formie usług

występuje w różnych postaciach, np. w formie poradnictwa

prawnego, psychologicznego, rodzinnego. Ważną rolę ogrywa pomoc w postaci usług

opiekuńczych, czyli pomoc w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, podstawo-

wej opieki higienicznej i pielęgnacyjnej, a także podtrzymywaniu kontaktów z otocze-

niem. Szczegóły w tym zakresie reguluje gminna uchwała.

Ważną formą pomocy jest

interwencja kryzysowa

, która stanowi zespół działań

podejmowanych na rzecz osób i rodzin dotkniętych przemocą, w celu zapobiegania lub

przeciwdziałania pogłębianiu się występujących dysfunkcji.

Kończąc rozważania dotyczące pomocy społecznej, należy zwrócić uwagę na różnice

między ubezpieczeniem społecznym, zabezpieczeniem społecznym a pomocą społeczną.

Otóż dwa pierwsze systemy działają, gdy wskutek zdarzenia losowego następuje utrata

lub upośledzenie zdolności do pracy bądź w uznaniu potrzeby lub zasługi. W przypadku

pomocy społecznej punktem wyjścia jest faktyczny stan zagrożenia bytu jednostki lub

rodziny w wymiarze egzystencjalnym albo obniżenie jakości ich życia poniżej uznanego

w danym społeczeństwie minimum cywilizacyjnego.

8

Według techniki ubezpieczeniowej i zaopatrzeniowej realizuje się świadczenia sche-

matyczne, typowe, mało zindywidualizowane

7

. Tak więc

pomoc społeczna pełni

w pew-

nym sensie

rolę techniki „domykającej” system urządzeń ochronnych zabezpiecze-

nia społecznego

. Po pierwsze uzupełnia rozwiązania przewidziane przez inne techniki

bądź je zastępuje. Po drugie dokonuje wstępnego rozpoznania nowych potrzeb ludzkich,

inicjuje sposoby zaspokajania tych potrzeb i przygotowuje grunt pod nowe doskonalsze

rozwiązania organizacyjno-prawne. Ten drugi aspekt wynika z faktu, że pomoc społecz-

na jest blisko problemów realnego życia.

Poza systemem publicznej pomocy społecznej działa w Polsce już całkiem znaczący

i stale rosnący sektor organizacji pozarządowych o profilu charytatywno-opiekuńczym.

Jest to cenne uzupełnienie, tym ważniejsze, iż zakres zabezpieczenia społecznego obję-

ty gwarancjami państwa ulega ograniczeniu. Organizacje te aktywizują społeczeństwo

i kształtują wrażliwość społeczną. Natomiast wciąż nierozwiązanym problemem pozo-

staje kwestia koordynowania działań między pomocą społeczną a instytucjami pozarzą-

dowymi działającymi w tym obszarze

8

.

2.3. Zabezpieczenie społeczne a integracja europejska

Poszczególne kraje członkowskie UE mają znaczną swobodę w kształtowaniu wła-

snych systemów zabezpieczenia społecznego i trudno sobie wyobrazić próby ujednoli-

cenia tej sfery w ramach Unii. Tym niemniej wprowadzenie swobodnego przepływu lud-

ności i otwarcie krajowych rynków pracy dla obywateli pozostałych krajów Wspólnoty

postawiło w tym zakresie szereg wyzwań. Szczególnie istotne są tu dwie regulacje. Za-

sadniczą rolę w kwestii zabezpieczenia społecznego w ramach UE odgrywa Rozporzą-

dzenie 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia

społecznego pracowników, osób pracujących na własny rachunek i członków ich rodzin

przemieszczających się i pracujących w obrębie Wspólnoty. Rozporządzenie nr 574/72

z 21 marca 1972 r. określa wykonywanie wcześniej wspomnianego Rozporządzenia

1408/71. Te dwa rozporządzenia wprowadzają obowiązek stosowania w prawie zabez-

pieczenia społecznego państw członkowskich czterech podstawowych zasad:

1. zasady równego traktowania,

2. zasady jedności stosowanego ustawodawstwa,

3. zasady zachowania praw nabytych,

4. zasady sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia i zamieszkania (Świątkow-

ski, 2000: t.3, s. 21).

Zbiorczo zasady te określa się zasadami koordynacji. Dotyczą one podstawowych działów

zabezpieczenia społecznego (social security), natomiast nie obejmują spraw dostępności

do świadczeń pomocy społecznej (social assistance) oraz dostępu do systemu ochrony

zdrowia (medical assistance), w tych obszarach istnieją analogiczne, odrębne akty prawa

wspólnotowego (Kowalczyk, 2003: s. 34–35).

7

W tych przypadkach wymagane jest ścisłe przestrzeganie zapisów prawnych, bez możliwości

uwzględnienia złożoności konkretnego przypadku.

8

Np. część podopiecznych otrzymuje pomoc z kilku źródeł.

9

Zgodnie z tymi zasadami każde z państw wypłaca tylko świadczenia wynikające

z uprawnień nabytych podczas pracy lub pobytu na jego terytorium. Prawo do ubiegania

się o świadczenie z danego kraju zyskujemy po przepracowaniu przynajmniej jednego

roku (to, czy je otrzymamy, zależy od spełnienia jeszcze innych warunków, np. osiągnię-

cia wieku emerytalnego). Wypłata świadczenia nastąpi bez względu na miejsce zamiesz-

kania, a wszystkie procedury możemy załatwić w kraju zamieszkania za pośrednictwem

odpowiedniej instytucji (w Polsce ZUS).

3. System rehabilitacji społecznej i zawodowej

osób niepełnosprawnych w Polsce

Problem niepełnej sprawności towarzyszy ludzkości od jej zarania. Na przestrze-

ni dziejów stosunek społeczeństw do tego problemu podlegał ewolucji — od skrajnych

form segregacji w kierunku integracji osób niepełnosprawnych. W społeczeństwach lu-

dów pierwotnych ceniono przede wszystkim zdolności i umiejętności oparte na spraw-

ności fizycznej. Osoby o ograniczonej sprawności fizycznej były jednostkami o mniejszej

wartości dla danej grupy. W tym czasie miała miejsce również segregacja naturalna. Wia-

domo, że jednostka głęboko upośledzona, miała małe szanse na przeżycie

9

. W czasach

starożytnych o losie jednostki odbiegającej od normy psychofizycznej decydował często

argument ekonomiczny. Starożytni myśliciele, jak Platon i Arystoteles, posługując się ar-

gumentami ekonomicznymi i eugenicznymi, zalecali przestrzeganie prawa zakazującego

karmienia i utrzymania przy życiu osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji.

Zasadnicza zmiana tych postaw zachodzi w średniowieczu, kiedy zaczęła rozwijać

się działalność opiekuńcza wobec niepełnosprawnych. Dopiero jednak pod koniec XVIII

wieku obserwujemy zaczątek działalności określanej jako rehabilitacja (obejmującej głu-

chych i niewidomych); podlegała ona rozwojowi wraz z postępem wiedzy medycznej.

W okresie międzywojennym pojawiły się pierwsze zakłady pracy dla niepełnospraw-

nych powoływane dla stworzenia miejsc pracy dla inwalidów wojennych. Do końca II

wojny światowej rehabilitacja osób niepełnosprawnych miała jednak niewielki zasięg.

W latach powojennych rehabilitacja osób niepełnosprawnych zyskała w Europie rangę

państwową. Zaczęto uchwalać odpowiednie akty prawne, a działalność rehabilitacyjna

otrzymała wsparcie ze strony państwa (por. Majewski, 1997).

9

Odkrycia archeologiczne dowodzą jednak, iż już na bardzo wczesnym etapie dziejów człowieka

osoby o ograniczonej sprawności uzyskiwały pomoc ze strony swej społeczności, bowiem odkrywane

są szkielety ze śladami bardzo poważnych uszkodzeń, zaś śmierć tych osobników następowała o wiele

później i z innych przyczyn.

10

3.1. Pojęcie osoby niepełnosprawnej

W Polsce pojęcie to pojawiło się na początku lat 90. XX w. Jego podstawową prawną

definicję podaje Ustawa z dnia 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz

zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz.U. 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.). Brzmi

ona następująco:

Osoba niepełnosprawna

to osoba, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy

trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecz-

nych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskała

orzeczenie o:

• zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni

niepełnosprawności;

• całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy;
• rodzaju i stopniu niepełnosprawności osoby, która nie ukończyła 16. roku życia.

Definicja ta określa niepełnosprawność w sensie prawnym (tzn. wypełnienie jej kryte-

riów pociąga za sobą określone skutki prawne). Natomiast w statystykach pracy i ubez-

pieczeń społecznych oraz literaturze przedmiotu spotyka się nadal, obok wyżej zdefi-

niowanego pojęcia, pojęcie osoby niepełnosprawnej biologicznie. Oznacza ono osobę

niepełnosprawną nieposiadającą żadnego orzeczenia potwierdzającego jej niepełno-

sprawność, lecz określającą siebie jako niepełnosprawną.

Zamęt terminologiczny w polskich regulacjach wywołuje spotykane nadal używa-

nie terminu „inwalida” (od łac. invalidus — słaby, niedołężny, chory; pierwotnie określa-

no nim żołnierza niezdolnego do dalszej walki wskutek kalectwa lub utraty zdrowia),

zarówno w aktach prawnych, danych statystycznych, jak i w literaturze. W języku po-

tocznym termin ten jest traktowany jako synonim określenia osoba niepełnosprawna.

Z formalnego punktu widzenia pojęcie „inwalida” jest węższe od pojęcia osoby niepełno-

sprawnej i oznacza osobę posiadającą orzeczenie o zaliczeniu do jednej z trzech grup in-

walidzkich. Grupy inwalidzkie odziedziczyliśmy po obowiązującym do 31.08.1997 r. sys-

temie orzecznictwa.

3.2. Systemy orzecznicze w Polsce

Aby pełniej objaśnić problemy terminologiczne, konieczne jest omówienie obecnie

obowiązującego systemu orzecznictwa. Obowiązuje ono od 01.09.1997 r., wyróżniono

w nim dwa elementy o odrębnych strukturach i zadaniach. Pierwszy z nich to

orzecznictwo dla celów ubezpieczeniowych

. W tym przypadku lekarz orzecznik

(pozostający w strukturze Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) w ramach postępowania

określa zakres niezdolności do pracy wnioskodawcy (całkowity lub częściowy). Gdy

wnioskodawca rokuje odzyskanie zdolności do pracy po rehabilitacji, wydaje wskazanie

do świadczenia rehabilitacyjnego, zaś jeśli wnioskodawca może pracować w innym

11

zawodzie, wydaje orzeczenie o celowości przekwalifikowania (na czas potrzebny do

nauki nowego zawodu). W przypadku całkowitej niezdolności do pracy lekarz orzecznik

może uznać niezdolność do samodzielnej egzystencji. W efekcie mamy pięć możliwości:

1. niezdolność do samodzielnej egzystencji i całkowita niezdolność do pracy,

2. całkowita niezdolność do pracy,

3. częściowa niezdolność do pracy,

4. orzeczenie o celowości przekwalifikowania,

5. świadczenie rehabilitacyjne.

Dwie ostatnie możliwości wykorzystywane są, gdy istnieje możliwość odzyskania zdol-

ności do pracy po przekwalifikowaniu lub po rehabilitacji, zatem nie oznaczają niepeł-

nosprawności. Z tego systemu orzeczniczego mogą korzystać jedynie objęci ubezpiecze-

niami społecznymi. Zakłada się w nim stosowanie zasady rehabilitacji przed rentą, tzn.

rentę z tytułu niezdolności do pracy traktuje się jako swego rodzaju ostateczność.

Drugi element tego systemu to

orzekanie dla celów pozaubezpieczeniowych

. Zaj-

mują się tym powiatowe zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności.

W ramach postępowania mogą one orzec jeden z trzech

stopni niepełnosprawności

:

—

znaczny

— orzekany w stosunku do osoby, która ma naruszoną sprawność organi-

zmu, niezdolnej do podjęcia zatrudnienia oraz osoby zdolnej do wykonywania zatrud-

nienia, ale w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji zawodowej,

wymagającej w celu uczestniczenia w życiu społecznym stałej lub długotrwałej opie-

ki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samo-

dzielnej egzystencji;

—

umiarkowany

— orzekany w stosunku do osoby o naruszonej sprawności organi-

zmu, zdolnej do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym

odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymaga-

jącej w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby

w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;

—

lekki

— orzekany w stosunku do osoby o naruszonej sprawności organizmu, zdolnej

do wykonywania zatrudnienia, niewymagającej pomocy innej osoby w celu pełnienia

ról społecznych.

W tym systemie o wydanie orzeczenia może wystąpić każdy, kto uważa, iż jego stan to

uzasadnia, bez względu na to, czy podlega ubezpieczeniu społecznemu.

Wymaga tu podkreślenia, że orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy i niezdol-

ności do samodzielnej egzystencji są traktowane na równi z orzeczeniem o znacznym

stopniu niepełnosprawności. Orzeczenia o całkowitej niezdolności do pracy są traktowa-

ne na równi z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, zaś orzeczenie o częścio-

wej niezdolności do pracy jest traktowane na równi z lekkim stopniem niepełnospraw-

ności. Innymi słowy: każdy, kto otrzymał orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, ma także

określony stopień niepełnosprawności i wszystkie z tego tytułu uprawnienia. Nie istnieje

natomiast relacja odwrotna, tj. orzeczony stopień niepełnosprawności nie jest podstawą

do świadczeń ubezpieczenia społecznego (por. Olszewska, 1998).

Podobny do stosowanego w ZUS systemu orzecznictwa funkcjonuje w KRUS, z tym

że tam orzeka się jedynie o niezdolności do pracy w rolnictwie (bez stopniowania). Swój

12

system orzeczniczy mają także służby mundurowe — orzeka się w nich o niezdolności

do służby.

3.3. Renta z tytułu niezdolności do pracy

Renta z tytułu niezdolności do pracy (renta inwalidzka) jest podstawową formą po-

mocy dla osób niezdolnych do pracy zarobkowej. Przysługuje ona ubezpieczonemu, który

spełnia łącznie następujące warunki:

1. jest niezdolny do pracy,

2. ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy (są to ustawowo określone okresy

uwzględniane przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich

wysokości, przy czym okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekra-

czającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych),

3. niezdolność do pracy powstała w okresie zatrudnienia albo nie później niż w ciągu 18

miesięcy od zakończenia tego okresu.

Prawo do renty przysługuje, gdy ubezpieczony osiągnął wymagany okres składkowy

i nieskładkowy, uzależniony od wieku życia, w którym wystąpiła niezdolność do pracy.

I tak:

— 1 rok — jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,

— 2 lata — jeżeli niezdolność wystąpiła w wieku powyżej 20, do 22 lat,

— 3 lata — w wieku powyżej 22, do 25 lat,

— 4 lata — w wieku powyżej 25, do 30 lat,

— 5 lat — w wieku powyżej 30 lat (okres ten powinien przypadać w ciągu ostatniego

dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-

zdolności do pracy. Do dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania

renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej).

Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął wyżej podanego okresu, warunek posiadania wymaga-

nego okresu uważa się za spełniony, gdy:

— ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w cią-

gu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej

lub w szkole wyższej,

— do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprze-

kraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe.

Warunek dotyczący posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego

nie jest wymagany w sytuacji, gdy niezdolność do pracy jest spowodowana wypadkiem

w drodze do pracy lub z pracy.
Renta z tytułu niezdolności do pracy może być:

— stała — jeżeli niezdolność do pracy jest trwała,

— okresowa — jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa (przysługuje ona przez okres

wskazany w decyzji organu rentowego)

10

.

10

W praktyce maksymalny okres, na jaki jest przyznawana renta, to 5 lat, stałą rentę mogą otrzymać

jedynie osoby zbliżające się do wieku emerytalnego.

13

Gdy prawo do renty wygasło wskutek ustąpienia niezdolności do pracy, podlega ono

przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od wygaśnięcia prawa do renty, ubezpieczony

ponownie stał się niezdolny do pracy.

Świadczenie rentowe może podlegać ograniczeniu lub zawieszeniu, jeśli pobierający

świadczenie uzyskuje dochód przekraczający ustawowe wielkości graniczne, odpowied-

nio 70% i 130% wynagrodzenia przeciętnego.

Wzór wyliczenia świadczenia rentowego z tytułu niezdolności do pracy

RENTA = 24% x KB + (1,3% x NS + 0,7% x NNS+ 0,7% x NNSB) x PW

gdzie:

KB (kwota bazowa) — to 100% przeciętnego wynagrodzenia, pomniejszonego o potrącone
składki na ubezpieczenie społeczne.

PW (podstawa wymiaru) — ustalana jest na podstawie przeciętnej podstawy wymiaru składki
na ubezpieczenie społeczne w okresie 10 kolejnych lat kalendarzowych, wybranych przez zain-
teresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym
został zgłoszony wniosek o rentę. Ustalony wskaźnik wysokości podstawy wymiaru nie może
być wyższy niż 250 %.

NS (okresy składkowe) – okresy, za które odprowadzono składki na ubezpieczenia społeczne.

NNS (okresy nieskładkowe) — okresy pobierania świadczeń zastępujących wynagrodzenie,
urlopu bezpłatnego, kształcenia w szkole wyższej, niewykonywania pracy przed 1989 r. z po-
wodu represji politycznych.

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z funduszu ubezpieczeń

społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 z późniejszymi zmianami).

3.4. Renta socjalna

Polski system zabezpieczenia społecznego zawiera także świadczenie przewidziane

dla osób, u których przyczyny utraty zdolności do pracy pojawiły się, zanim te osoby mo-

gły zostać objęte ubezpieczeniami społecznymi, w związku z czym nie mogą uzyskać

prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jest to renta socjalna.

Renta taka przysługuje osobie, która:

— jest pełnoletnia oraz

— jest całkowicie niezdolna do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które

powstało:

14

• przed ukończeniem 18. roku życia albo

• w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej — przed ukończeniem 25.

roku życia, albo

• w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.

Renta socjalna jest świadczeniem, którego przyznanie jest uzależnione od zamieszkania

osoby uprawnionej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz nieposiadania prawa do

innych świadczeń (z pewnymi wyjątkami).

Przy ocenie prawa do tej renty nie jest istotne, kiedy powstała całkowita niezdolność

do pracy, lecz to, aby niezdolność ta była skutkiem naruszenia sprawności organizmu, po-

wstałego we wskazanych okresach (por. Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjal-

nej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 z późn. zm.).

3.5. Zakres problemu niepełnosprawności w Polsce

Istniejące szacunki wskazują, że w każdym kraju około 10% populacji zaliczyć należy

do osób niepełnosprawnych, w tym 5–7% to osoby o wyraźnych cechach niepełnospraw-

ności. Dostrzeżono także prawidłowość, iż kraje o wysokim stopniu rozwoju i rozwinię-

tej ochronie zdrowia mają wyższy odsetek osób niepełnosprawnych.

Podstawowe dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych w Polsce według katego-

rii niepełnosprawności prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Liczba osób niepełnosprawnych według kategorii niepełnosprawności w Polsce,

według NSP 2002

Kategoria niepełnosprawności

Liczność

O G Ó Ł E M

5 456 711

NIEPEŁNOSPRAWNE PRAWNIE — RAZEM

4 450 139

W wieku 16 lat i więcej o stopniu niepełnosprawności:

4 315 045

znacznym

1 064 844

umiarkowanym

1 426 665

lekkim

1 571 661

nieustalonym

251 875

W wieku 0–15 lat z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego

135 094

NIEPEŁNOSPRAWNE TYLKO BIOLOGICZNIE

1 006 572

Odczuwające ograniczenie sprawności:

całkowite

123 971

poważne

882 601

Źródło: GUS, Osoby niepełnosprawne oraz ich gospodarstwa domowe.

15

Strukturę zbiorowości osób niepełnosprawnych według cech opisujących niepełno-

sprawność prezentuje tabela 2.

Tabela 2. Struktura osób niepełnosprawnych według cech opisujących niepełnosprawność

Wyszczególnienie

Ogółem Miasto

Wieś

Mężczyźni Kobiety

Stopień niepełnosprawności:

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

znaczny

22,8

23,0

22,5

21,0

24,5

umiarkowany

36,0

39,0

31,8

37,2

34,8

lekki

41,2

38,0

45,7

41,8

40,7

Przyczyna niesprawności:

wada wrodzona

6,6

6,7

6,4

6,5

6,7

choroba

76,7

75,2

78,7

70,6

82,4

wypadek, uraz, zatrucie

12,7

13,1

12,3

18,7

7,1

inna przyczyna

4,0

5,0

2,6

4,2

3,8

Grupa niesprawności:

uszkodzenie narządu ruchu

42,7

40,7

45,5

41,3

44,1

uszkodzenie narządu wzroku

13,1

14,1

11,8

11,9

14,3

uszkodzenie narządu słuchu

6,3

6,6

5,9

6,8

5,7

schorzenia układu krążenia

43,9

44,1

43,5

41,3

46,3

schorzenia psychiczne

5,3

5,3

5,2

5,4

5,1

upośledzenie umysłowe

3,0

2,4

3,7

3,5

2,5

schorzenia neurologiczne

25,2

24,8

25,6

23,9

26,3

inne schorzenia

16,9

18,9

14,0

14,8

18,8

Rodzaj niesprawności:

ograniczona sprawność fizyczna

85,1

85,8

84,1

83,7

86,4

ograniczona sprawność umysłowa

6,0

5,5

6,7

6,3

5,7

ograniczona sprawność fizyczna

i umysłowa

8,9

8,7

9,2

10,0

7,9

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Kostrubiec, Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w 2000 roku, GUS, Warszawa, s. 27-45.

16

Przytoczone tu dane dotyczące zbiorowości osób niepełnosprawnych jedynie zarysowu-

ją rzeczywistą złożoność problemu. Głębsze analizy danych dotyczących niepełnospraw-

ności (które tutaj pominiemy) uprawniają jednak do sformułowania szeregu wniosków.

Najważniejsze z nich brzmią następująco:

1. niepełnosprawność jest ściśle związana z wiekiem; odsetek osób niepełnosprawnych

rośnie z wiekiem, tym niemniej większość niepełnosprawnych jest w wieku aktyw-

ności zawodowej — około 70% mężczyzn i 50 % kobiet;

2. jest to zbiorowość istotnie starsza niż ogół ludności Polski;

3. zauważalne jest silne zróżnicowanie zbiorowości osób niepełnosprawnych pod wielo-

ma względami, co utrudnia (a czasem uniemożliwia) stosowanie rozwiązań uniwer-

salnych (np. inne potrzeby mają niepełnosprawni ruchowo, a inne niewidomi czy upo-

śledzeni umysłowo);

4. zbiorowość ta charakteryzuje się niższym poziomem wykształcenia w stosunku do

ogółu ludności Polski;

5. niewiele osób niepełnosprawnych jest aktywnych zawodowo (mniej niż 20%, tj. oko-

ło 1 mln), pracuje około 800 tys., z tego blisko połowa w rolnictwie, a ¼ w zakładach

pracy chronionej; pozostali pracują na otwartym rynku pracy lub prowadzą działal-

ność gospodarczą.

3.6. Modele systemów wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych

Podjęcie pracy przez osobę niepełnosprawną jest powszechnie uznawanym wy-

znacznikiem powodzenia całego procesu rehabilitacji. We współczesnych czasach fakt

posiadania stałej pracy i wykonywany zawód w znacznym stopniu determinują pozycję

człowieka i umacniają poczucie własnej wartości, co dla osób niepełnosprawnych jest

szczególnie istotne. Dlatego wielką wagę przywiązuje się dziś do zwiększania skali za-

trudnienia osób niepełnosprawnych. Nie bez znaczenia jest tu także fakt, że w ten sposób

odciąża się system zabezpieczenia społecznego (a przede wszystkim ogranicza wydatki

na renty inwalidzkie).

Analiza systemów dotyczących wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych,

stosowanych w innych krajach, ujawnia mnogość wykorzystywanych instrumentów oraz

rozwiązań szczegółowych. Można jednak mówić o dwóch podstawowych

modelach

:

1.

modelu opartym na bodźcach ekonomicznych

(Niemcy, Francja i wiele innych

krajów UE),

2.

modelu opartym na prawodawstwie antydyskryminacyjnym

(USA, Kanada, Au-

stralia) (por. Maguszewska-Otulak, 1999).

Większość krajów europejskich zaliczyć należy do grupy pierwszej i mimo wielu różnic

w rozwiązaniach szczegółowych (różnice w systemie orzecznictwa, wielkości przyjmo-

wanych wskaźników, w stosowanej terminologii itp.) można w tym modelu wyróżnić na-

stępujące elementy:

— zapisy w prawie pracy odnośnie specjalnej ochrony i uprawnień osób

niepełnosprawnych,

17

— funkcjonujący system kwotowy — z funduszem rehabilitacyjnym i bodźcami

ekonomicznymi,

— zakłady pracy chronionej — dla osób niepełnosprawnych niezdolnych do pracy w wa-

runkach otwartego rynku pracy, z bezpośrednim lub pośrednim wsparciem finanso-

wym ze strony państwa,

— warsztaty terapii zajęciowej — dla najciężej poszkodowanych, niedające statusu pra-

cowniczego, łączące rehabilitację ogólną z terapią poprzez pracę i w miarę możliwości

przygotowujące do przejścia do zakładu pracy chronionej lub na otwarty rynek pracy,

— wspierany przez państwo system szkolenia zawodowego, doradztwa i pośrednictwa

pracy dla osób niepełnosprawnych.

Cechą charakterystyczną drugiego modelu polityki wobec osób niepełnosprawnych

jest koncentracja na kwestii przestrzegania praw obywatelskich. Wychodzi się tu z za-

łożenia, iż główny problem tkwi w dyskryminacji osób niepełnosprawnych (szeroko po-

jętej), stąd podstawowym instrumentem tego modelu są ustawy antydyskryminacyjne.

Zasadniczo działania na rzecz osób niepełnosprawnych inicjowane powinny być przez

same te osoby bądź organizacje je reprezentujące, a działalność państwa powinna ogra-

niczać się do egzekwowania prawa, eliminowania barier, równości szans. Wszelkiego ro-

dzaju dotacje bądź przywileje finansowe uznaje się tu za sprzeczne z zasadami gospodar-

ki rynkowej i jako takie — niepożądane. Wsparcie zatrudniania osób niepełnosprawnych

może tu polegać jedynie na niekategorycznych i warunkowych zaleceniach, zachęcaniu

i dobrym przykładzie administracji i sektora publicznego.

Zauważyć jednak należy, iż ustawodawstwo antydyskryminacyjne funkcjonuje także

w niektórych krajach zaliczonych do pierwszego modelu (np. Francja), a w wielu innych

krajach zaliczanych do pierwszego modelu coraz głośniej mówi się o potrzebie takich re-

gulacji (Niemcy, Holandia).

Porównanie sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy w krajach stosujących

poszczególne modele nie daje podstaw do uznania wyższości któregoś z nich. W celu po-

szukiwania rozwiązań optymalnych w konkretnych warunkach społecznych i gospodar-

czych stale rośnie grupa krajów stosujących systemy mieszane (por. Ratajczyk, 2006: s.

55).

Tym, co łączy oba modele, jest fakt, iż w zasadzie można mówić o trzech podstawo-

wych formach (poziomach) organizowania miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych:

1. warsztatach terapii zajęciowej, gdzie praca jest jednym z elementów terapii ukierun-

kowanej na zwiększenie ogólnej samodzielności i zaradności (tu z reguły uczestnicy

nie mają statusu pracowniczego);

2. zakładach pracy chronionej — są to przedsiębiorstwa o strukturze specjalnie dosto-

sowanej do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, w których z reguły za-

trudnia się osoby ciężej poszkodowane, pozbawione szans na znalezienie pracy na

otwartym rynku pracy;

3. stanowiskach pracy w normalnych przedsiębiorstwach dostosowanych do potrzeb

i możliwości osób niepełnosprawnych.

Terminy używane na określenie przytoczonych tu form organizowania miejsc pracy

dla niepełnosprawnych w poszczególnych krajach różnią się, podobnie rzecz się ma ze

18

szczegółowymi rozwiązaniami dotyczącymi kwalifikowania osób niepełnosprawnych

do poszczególnych form pracy, jak i stosowanymi instrumentami wsparcia zatrudniania

osób niepełnosprawnych. Te trzy podstawowe formy stanowią jednocześnie jak gdyby

poziomy, na których swe aspiracje zawodowe realizować mogą osoby o różnym stopniu

niepełnosprawności. Wraz ze wzrostem stopnia ogólnego usamodzielnienia oraz naby-

ciem kwalifikacji zawodowych możliwe jest, przy takim układzie, stopniowe przecho-

dzenie w kierunku zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Póki co zjawisko takie pozo-

staje jedynie w sferze idei. Doniesienia z wielu krajów świadczą niestety o znikomej skali

odpływów z zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej do pracy na otwartym rynku

pracy.

3.7. System wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce

Polska jest krajem o niemal wzorcowym systemie wspierania zatrudnienia osób nie-

pełnosprawnych opartym na bodźcach ekonomicznych, wprowadzonym w 1991 roku

(obecnie sprawy rehabilitacji społecznej i zawodowej reguluje Ustawa z 27.08.1997 r.

o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).

Podstawę stanowi system kwotowy nakładający na wszystkie przedsiębiorstwa za-

trudniające co najmniej 25 pracowników obowiązek uzyskania 6% wskaźnika zatrud-

nienia osób niepełnosprawnych w ogóle załogi. Gdy wymóg ten nie jest spełniony, pra-

codawca jest zobowiązany do dokonywania wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji

Osób Niepełnosprawnych (PFRON) kwoty stanowiącej iloczyn 40,65% płacy przeciętnej

i ilości „brakujących etatów”. Osiągnięcie 6% wskaźnika zwalnia z opłat.

Mniejsze przedsiębiorstwa zachęcane są do zatrudniania osób niepełnosprawnych

poprzez dofinansowywanie:

— wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych,

— składek na ubezpieczenia społeczne od zatrudnionych osób niepełnosprawnych,

— kosztów przystosowania miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych,

— kosztów szkoleń osób niepełnosprawnych.
Większość wydatków związanych z dofinansowaniem pokrywa PFRON, w niewielkiej zaś
części budżet państwa.

Istotną rolę w polskich warunkach odgrywają zakłady pracy chronionej (zpch). O sta-

tus zpch może się starać pracodawca zatrudniający co najmniej 40% osób niepełnospraw-

nych. Zpch muszą spełniać szczególne wymagania uwzględniające potrzeby osób niepeł-

nosprawnych. Prowadzący zpch jest zwolniony z niektórych podatków i opłat, z których

należności wpływają na zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Ko-

rzystają z niego pracownicy i pracodawca.

Zpch otrzymuje także podwyższone (w stosunku do pozostałych pracodawców) do-

finansowanie wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych. Pracodawca o ta-

kim statusie może też otrzymać bezzwrotną pomoc ze środków unijnych do 100 tys. euro

w ciągu trzech lat.

19

Uzupełnieniem systemu rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych są warsz-

taty terapii zajęciowej, gdzie praca jest elementem terapii, a głównym celem jest podnie-

sienie samodzielności osób niepełnosprawnych. Ich uczestnicy nie mają statusu pracow-

niczego.

Rehabilitacja zawodowa (i rehabilitacja w ogóle) wymaga od osoby niepełnospraw-

nej znacznego wysiłku, a także — ostatnio stale rosnących — nakładów finansowych.

Dlatego zbiorowość ta wymaga wsparcia ze strony społeczeństwa. Korzyści z rehabilita-

cji mają przecież nie tylko wymiar indywidualny. Powracająca do pracy zrehabilitowana

osoba niepełnosprawna ze świadczeniobiorcy staje się wytwórcą, płatnikiem podatków,

podmiotem, który ma coś do zaoferowania reszcie społeczeństwa.

Niepełnosprawni w Polsce stają wciąż przed wieloma istotnymi barierami w dostępie

do leczenia, rehabilitacji medycznej, edukacji oraz innych usług społecznych. Nie zawsze

jest to skutek ich rzeczywistych ograniczeń wynikających z niepełnosprawności, często

decydujące znaczenie mają tu postawy innych ludzi oraz otoczenie społeczne, które nie

uwzględnia ich potrzeb.

Podsumowanie

Kompletny, spójny system zabezpieczenia społecznego musi wykorzystywać wszyst-

kie trzy techniki administracyjno-finansowe, a zatem: ubezpieczenia, zaopatrzenie spo-

łeczne i pomoc społeczną.

Zaopatrzenie społeczne wykazuje kilka cech wspólnych z ubezpieczeniami społeczny-

mi — jak formalizm i schematyzm (ścisłe oparcie w prawie), czy roszczeniowość świad-

czeń, ale ma także cechy różnicujące, dzięki którym w przypadku wielu świadczeń jest

bardziej adekwatne. Bywa przy tym efektywniejsze ekonomicznie, bowiem w porówna-

niu z techniką ubezpieczeniową koszty administracyjne są o wiele niższe.

Technika opiekuńcza wychodzi zaś naprzeciw tym problemom obywateli, które nie

dają się ująć w sztywne ramy prawa. Można tu indywidualizować działania zarówno

z uwagi na to, jak określimy problem, jak i z uwagi na możliwe do zastosowania narzę-

dzia pomocy. We współczesnych społeczeństwach zachodzi wiele zmian, jedne są na lep-

sze, ale inne rodzą sytuacje problemowe nieuwzględnione dotychczas w prawie. Pomoc

społeczna poprzez swą elastyczność domyka system zabezpieczenia społecznego.

W krajach rozwiniętych około 10% społeczeństwa to osoby niepełnosprawne. Polity-

ka społeczna kładzie nacisk na integrację tej kategorii obywateli z resztą społeczeństwa.

Jednym z głównych celów integracji i jednocześnie wyznacznikiem jej powodzenia jest

podejmowanie i utrzymywanie pracy zawodowej przez osoby niepełnosprawne. Z uwa-

gi na trudności i koszty pokonywania barier na drodze realizacji tego celu konieczne jest

wspieranie przez państwo rehabilitacji społecznej i zawodowej. W Polsce główne narzę-

dzie w tym zakresie stanowi system kwotowy oraz wsparcie Państwowego Funduszu

Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, zasilanego karnymi opłatami wnoszonymi przez

pracodawców nierealizujących 6% wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

20

Bibliografia

1. Błędowski P. (2006): Pomoc społeczna, [w:] Polityka społeczna, (red.) A. Kurzynowski,

Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa.

2. Kostrubiec S. (2001): Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w 2000 roku, GUS,

Warszawa.

3. Kowalczyk O. (2003): Rola pomocy osobistej w procesie integracji społecznej

osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej, Wrocław.

4. Leksykon polityki społecznej (2002): (red.) B. Rysz-Kowalczyk, Oficyna Wydawnicza

ASPRA-JR, Warszawa.

5. Magnuszewska-Otulak G. (1999): Kilka uwag na temat polityki wobec osób

niepełnosprawnych na przykładzie wybranych krajów, „Rynek Pracy”, nr 4.

6. Majewski T. (1997): Status społeczny i prawny osób niepełnosprawnych, „Problemy

Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, nr 1.

7. Mikulski J. (2006): Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych,

(red.) A. Kurzynowski, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa.

8. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl, dnia 20.01.12 r.
9. Olszewska J. (1998): Nowy system orzekania o niepełnosprawności, „Rynek Pracy”,

nr 1.

10. Ratajczyk W. (2006): Osoby niepełnosprawne jako zasoby pracy, „Acta Universitatis

Lodzensis Folia Oeconomica”, nr 199.

11. Szumlicz T. (2006): System zabezpieczenia emerytalnego, [w:] Polityka społeczna,

(red.) A. Kurzynowski, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa.

12. Świątkowski A. (2000): Europejskie prawo socjalne. Europejskie prawo ubezpieczeń

społecznych, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa.

Najważniejsze ustawy z zakresu zabezpieczenia społecznego:

— z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu

osób niepełnosprawnych (jedn. tekst Dz.U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.);

— z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych

(jedn. tekst Dz.U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 z późn. zm.);

— z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz.

887 z późn. zm.);

— z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-

nych (jedn. tekst Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.);

— z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego

w razie choroby i macierzyństwa (jedn. tekst Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267);

— z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 z późn. zm.);

21

— z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. Nr 228, poz. 2255

z późn. zm.);

— z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593 z późn. zm.).

22