1

Średniowiecze 

 

1. Nazwa okresu; jego podział w Europie i w Polsce. 

Ramy czasowe epoki: 
Europa od IV/V do XV wiek; Polska od 966 ( X wiek ) do końca XV wieku 
- początek epoki 

a) 306 rok – wstąpienie na tron Konstantyna Wielkiego 
b) 330  rok  –  przeniesienie  stolicy  imperium  Rzymskiego  do  Bizancjum  ( 

Konstantynopol  );  rozłam  Europy  na  dwa  kręgi  kulturalne  tj.  zachodni, 
oparty  na  kulturze  łacińskiej,  i  wschodni,  oparty  na  kulturze  greckiej  ( 
powstanie  religii  prawosławnej  uznającej  zwierzchnictwo  władzy 
świeckiej ) 

c) 476 rok – upadek Cesarstwa Zachodnio – Rzymskiego ( zdobycie Rzymu 

przez plemiona germańskie ) 

- koniec epoki 

a) wynalazek druku 1450 rok 
b) upadek Konstantynopola 1453 rok 
c) odkrycie Ameryki 1492 rok 

Ogólne informacje o epoce: 
- rozwój feudalizmu 
- tworzenie  się  stanów  w  społeczeństwie,  które  mają  różne  przywileje  i 

pozycje  społeczną  (  rycerstwo,  które  ok.  XIV  wieku  przekształciło  się  w 
szlachtę; duchowieństwo; mieszczaństwo; chłopi ) 

- walka o dominację między władzą świecką a kościelną 
- kultura  epoki  jest  ponadnarodowa  połączona  wspólnymi  celami  ideowo  ‐ 

religijnymi 

 

2. Kultura średniowiecznej Europy. 

a) czynniki polityczne 

Rozłam Europy na dwa kręgi kulturalne tj. zachodni, oparty na kulturze 

łacińskiej,  i  wschodni,  oparty  na  kulturze  greckiej  (  powstanie  religii 
prawosławnej uznającej zwierzchnictwo władzy świeckiej ) 
b) czynniki społeczne 
feudalizm: senior (pan), wasal, lennik 
c) czynniki duchowe 

2

Augustynizm 

Istotną rolę w dziejach myśli ludzkiej odegrał św. Augustyn (przełom IV‐V 

w.  n.e.),  który  wprowadził  dualistyczny  podział  na  Państwo  Boże  i  na  świat 
doczesny.  Celem  egzystencji  jest  dążność  do  osiągnięcia  Państwa  Bożego. 
Świat  doczesny  to  etap  przejściowy,  który  jest  tylko  przygotowaniem,  próbą 
przed  uzyskaniem  wiecznego  zbawienia  lub  potępienia.  Św.  Augustyn 
podzielał poglądy Platona. Stworzył dzieło pt. "O państwie Bożym". 

Dualistyczna  doktryna  światopoglądowa,  stworzona  przez  Augustyna, 

dominowała  w  chrześcijańskiej  Europie  do  XII  wieku,  a  więc  przez  osiemset 
lat.  W  oparciu  o  nią  tworzono  dydaktyczne  utwory  literackie,  propagujące 
określony wzorzec życia. Ideałem było doskonalenie wewnętrzne, wyrzeczenie 
się  dóbr  doczesnych  w  celu  zasłużenia  na  zbawienie.  Myśli  Augustyna  z 
zakresu pojęć moralnych i etycznych są ciągle aktualne. 

W  nawiązaniu  do  poglądów  Augustyna  w  średniowieczu  rozwinęła  się 

scholastyka,  tj.  nauka  próbująca  rozumowo  udowodnić  dogmaty  wiary.  We 
wczesnym  średniowieczu  scholastyka  odegrała  pozytywną  rolę,  gdyż  z 
potrzeby  głoszenia  tej  nauki  w  szkołach  (łac.  schola,  stąd  nazwa)  wyrosły 
uniwersytety.  Późnośredniowieczna  scholastyka  była  wtórna,  nie  miała  już 
wartości  intelektualnych.  Wybitnym  średniowiecznym  scholastykiem  był 
Abelard z Paryża. 

Augustynizm  ‐  ujmowanie  człowieka  jako  istoty  "filozofującej",  która 

rozważa swoją obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne miejsce między 
aniołami  a  zwierzętami.  To  umieszczenie  człowieka  między  bytami  wyższymi 
(aniołami)  a  niższymi  (zwierzętami)  powodowało  poczucie  wewnętrznego 
rozdarcia,  rodziło  konflikt  między  cielesnością  a  duchowością,  pożądaniem 
dobra i zła. Augustynizm podkreślał wartość refleksji nad sobą samym. 
Augustynizm  ‐  to  doktryna  filozoficzno‐teologiczna  Augustyna  Aureliusza 
(św.  Augustyna)  głosząca  m.in.  teocentryzm,  wprowadzająca  do  filozofii 
chrześcijańskiej  teologicznie  i  personalistycznie  zinterpretowaną  platońską 
teorię idei. 
 
TOMIZM 

Koncepcja  filozoficzna  średniowiecza  stworzona  przez  św.  Tomasza  z 

Akwinu cieszy się wielką popularnością od XIII wieku. Obecnie prowadzone są 
badania założeń tomizmu na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie. 
   

Św.  Tomasz  z  Akwinu  zastąpił  dualistyczną  doktrynę  Augustyna 

gradualizmem  (gradacja,  stopniowanie).  Mówił  o  hierarchicznej  strukturze 

3

wszechświata  (hierarchia  duchowa).  Rozważając  miejsce  człowieka  na 
„drabinie  bytów”  uznał,  że  przeznaczony  człowiekowi  szczebel  hierarchii  jest 
właściwy,  celowo  przewidziany  i  naturalny.  Człowiek  powinien  walczyć  z 
pokusami upadku. Pojmując swe przeznaczenie musi starać się wznieść wyżej. 

Tomizm  kładł  nacisk  na  problemy  etyki.  Dążenie  do  cnoty,  tzn. 

umiejętności  rozumowania,  przezorności,  działania  zgodnego  z  własnym 
sumieniem.  Wszelkie  stworzenia,  w  tym  i  człowiek,  mają  określony  stopień 
doskonałości ‐ trzeba żyć i służyć Bogu na miarę swoich możliwości i dążyć do 
doskonalenia się. 
     

Tomasz  z  Akwinu  szczegółowo  zinterpretował  zagadnienie  stosunku 

rozumu i wiary. Za dwa główne źródła poznania uznał Objawienie zawarte w 
Piśmie Świętym i rozum ludzki. Tomasz przeprowadził tzw. pięć dowodów na 
istnienie  Boga.  Przez  analizę  świata  materialnego  udowodnił  istnienie 
pierwszej przyczyny ‐ Istoty Doskonałej. Tomasz był twórcą spójnego systemu 
teologicznego  i  etycznego,  łączył  poglądy  Arystotelesa  z  nauką  Kościoła 
chrześcijańskiego. 
       Św.  Tomasz  widział  w  pierwiastku  intelektualnym  najwyższą  wartość 
człowieka, bo dzięki niemu może on poznawać Boga i siebie. Człowiek został 
stworzony na podobieństwo Boga i dzięki temu zdolny jest odnaleźć w sobie 
doskonałość  i  jedność  z  Nim.  Tomasz  podkreśla  podmiotową  samoistność, 
indywidualność  człowieka,  jego  rozumność  i  doskonałość.  Podaje  próby 
przezwyciężenia antynomii duszy i ciała, głoszenia tezy o jedności tych bytów. 
Tomizm  to  system  teologiczno‐filozoficzny  stworzony  przez  św.  Tomasza  z 
Akwinu w XIII wieku, stanowiący jedną z filozoficznych podstaw religijnych, 
moralnych i społecznych katolicyzmu. 
 
FRANCISZKANIZM 
  

Franciszkanizm  to  program  wiary  radosnej,  prostej,  płynącej  z 

wszechogarniającej  miłości  do  świata  i  stworzenia,  miłości  poddanej 
ewangelicznym  ‐  dosłownie  pojmowanym  ‐  nakazom  miłosierdzia,  ubóstwa, 
braterstwa. 
     

Franciszek  z  Asyżu  zapoczątkował  wielki  ruch  odnowy  moralnej  w 

świecie  pełnym  okrucieństwa.  Zbiór  legend  z  życia  św.  Franciszka  i  jego 
towarzyszy  to  „Kwiatki  św.  Franciszka”.  Franciszek  z  Asyżu,  kaznodzieja  i 
misjonarz,  praktykujący  ubóstwo  jako  naczelną  cnotę,  głosił  konieczność 
pogodzenia  się  z  losem,  którego  istotę  stanowi  koegzystencja  dobra  i  zła, 
radości i cierpienia. 

4

Optymistyczny program eliminował frustrację, każąc aprobować życie, w 

którym  zawsze  radość  przeplata  się  ze  smutkiem,  w  którym  każdy,  jeśli 
umiejętnie  popatrzy  na  swoją  egzystencję,  doszuka  się  w  niej  sensu  i 
uzasadnienia.  Franciszkanizm  kładzie  szczególny  nacisk  na  zespolenie 
człowieka z naturą, która daje poczucie harmonii i spokoju. Idea zespolenia z 
naturą  była  nasycona  silnym  pierwiastkiem  religijności,  wiarą  w  Boga  jako 
stwórcę świata i człowieka. 
 
       Podstawowe  koncepcje  filozoficzne  średniowiecza  były  podporząd‐
kowane naczelnej ideologii tego okresu czyli teocentryzmowi i miały charakter 
dydaktyczno‐umoralniający. 
     

W poglądach średniowiecza ścierają się różne postawy i tendencje. Obok 

fanatyzmu religijnego, braku tolerancji (zwłaszcza w odniesieniu do heretyków 
i  kacerzy),  obok  postaw  surowych,  ascetycznych  mamy  do  czynienia  z 
franciszkańską  ideą  miłości  do  człowieka  i  świata,  licznymi  traktatami 
podnoszącymi  konieczność  kierowania  się  rozumem,  dobrocią,  mądrością  i 
tolerancją w szerzeniu ideałów i w postępowaniu codziennym. 
 

3. Typowe elementy poetyki średniowiecza. 

a) alegoria  (  gr.  alhgorla,  od  alldgorein  =  mówić  nie  wprost,  w  przenośni)  ‐ 

mniej lub bardziej rozwinięty składnik świata przedstawionego utworu (np. 
motyw,  postać,  a  nawet  prosta  fabuła),  który  poza  wprost  wysłowionym 
znaczeniem  konkretnym  przekazuje  ustalone  przez  tradycję  znaczenie 
ogólniejsze,  bardziej  abstrakcyjne.  Alegoria  jest  obrazowym,  ale 
skonwencjonalizowanym,  umownym  i  jednoznacznym  odpowiednikiem 
(często personifikacją) jakiegoś pojęcia z dziedziny moralności, religii, sztuki 
czy przypadków ludzkiego życia. Obrazy alegoryczne występują zarówno w 
literaturze,  jak  w  sztukach  plastycznych.  Korzeniami  sięgają  starożytności, 
szczególne znaczenie zyskały w kulturze średniowiecza. W XVI i XVII w: ich 
zasoby  gromadzono  i  kodyfikowano  w  specjalnych  wydawnictwach 
ilustrujących  i  komentujących,  jak  np.  wygląda  i  jakie  atrybuty  winna 
posiadać  alegoria  Muzyki,  Czasu  albo  Sprawiedliwości.  W  literaturze 
alegoria  rozwinęła  się  zwłaszcza  w  gatunkach  dydaktycznych  i 
moralizatorskich, w średniowieczu moralitecie, w poematach romansowo ‐ 
moralistycznych  (jak  trzynastowieczny  Roman  de  la  Rose  Guillaume'a  de 
Lorris), w dziełach przedstawiających idee polityczne i historiozoficzne (np. 
w  Boskiej  Komedii  Dantego),  w  przypowieści,  a  nade  wszystko  w  bajce 

5

zwierzęcej. Wiele utartych obrazów poetyckich to alegorie, np. statek albo 
łódka  na  wzburzonych  falach  (zagrożone  państwo  albo  ludzkie  życie), 
uciemiężona  lub  zrywająca  pęta  kobieta  (ojczyzna  w  niewoli  lub  z  niej  się 
wyzwalająca), kobieta z opaską na oczach i wagą w ręku (sprawiedliwość) 

b) idealizacja  –  wyobrażanie  sobie  lub  przedstawianie  czegoś  w  lepszym 

świetle, niż jest to w rzeczywistości, przecenianie, gloryfikacja 

c) kontrast  –  ostro  uwydatniająca  się  różnica  między  dwoma  zestawianymi, 

porównywanymi  ze  sobą  przedmiotami,  zjawiskami,  itp.;  przeciwieństwo, 
sprzeczność 

d) hierarchizacja  –  podporządkowanie  zasadzie  hierarchii,  szeregowanie, 

klasyfikowanie według pewnych stopni hierarchicznych 

e) gradualizm  –  pogląd,  według  którego  istnieją  różne  rodzaje  bytu 

stanowiące  kolejne  ogniwa  (stopnie)  jednego  szeregu,  ciągnącego  się  od 
„pierwszej  materii”  poprzez  przyrodę  ożywioną  i  nieożywioną,  człowieka 
jako istotę cielesną i duchową za razem, istoty i siły czysto duchowe (anioły) 
do boga jako przyczyny wszystkiego. 

 

4. „Danse macabre” – stosunek człowieka średniowiecza do śmierci. 

    

Średniowieczna  sztuka  odzwierciedlała  ideologię  teocentryczną  tej 

epoki,  polegającą  na  podporządkowaniu  spraw  ludzkich  Bogu  jako  jedynej 
wartości.  Podawała  wzory  do  naśladowania.  Przestrzegała  przed  karą,  jaka 
może  spotkać  człowieka  w  życiu  pozagrobowym  i  dlatego  najczęściej 
ukazywała wizerunki śmierci. 
 

Malowano  „tańce  śmierci”  czyli  krąg  taneczny  szkieletów  i  postaci 

ludzkich  symbolizujących  głównie  reprezentantów  wszystkich  stanów 
społecznych (żebrak tańczył z biskupem). Sztuki plastyczne, malowidła ścienne 
i płaskorzeźby przedstawiają śmierć (rozkładający się trup lub szkielet z kosą) 
prowadzącą za sobą ludzi hierarchicznie ugrupowanych: od papieża, cesarza i 
króla  począwszy  a  na  chłopie  skończywszy.  Były  to  sceny  o  charakterze 
dydaktycznym,  wyrażające  równość  wszystkich  ludzi  wobec  śmierci. 
Akcentowano  ohydę  rozkładu  ciała,  ukazując  bezcelowość  jego  pielęgnacji 
oraz  wszechwładzę  śmierci.  Śmierć  w  postaci  rozkładającego  się  trupa, 
uzbrojona  w  kosę,  zaprasza  do  makabrycznego  tańca  wszystkich  ludzi:  od 
najważniejszych  dostojników  duchownych  i  świeckich  do  nędzarzy  i  małych 
dzieci. 
 

W  podobny  sposób  ukazywała  śmierć  średniowieczna  literatura. 

Najwymowniejszym  przykładem  jest  wiersz  pt.  „Rozmowa  mistrza  Polikarpa 

6

ze Śmiercią”. Mistrzowi ukazała się Śmierć w postaci rozkładającego się trupa 
kobiety z kosą. Z prowadzonego dialogu wynika, że nie można przed śmiercią 
ukryć się. Wszyscy jej podlegają niezależnie od wieku, wykształcenia, majątku i 
zajmowanego  stanowiska  ‐  zarówno  papież,  jak  najlichszy  żebrak  ,jednako  u 
śmierci  ważą".  Śmierć  w  tym  utworze  przechwala  się  swoją  siłą  i 
wszechwładzą oraz zagraża nie tylko ludziom ale i zwierzętom. 
         Zgodnie  z  nauką  duchowieństwa  Śmierć  głosi  pogardę  dla  życia 
doczesnego,  wytyka  wady  poszczególnym  reprezentantom  społeczeństwa: 
zakonnikom,  szlachcie,  kupcom,  lekarzom,  kobietom.  Nawołuje  do  poprawy, 
akcentując  popularną  w  średniowieczu  myśl:  memento  mori  (pamiętaj,  że 
umrzesz) i grozi karą, jaka czeka grzeszników w życiu pozagrobowym. 
         Motyw  śmierci  występuje  w  wielu  średniowiecznych  utworach,  m.in.  w 
wierszach  „Skarga  umierającego”,  „Dusza  z  ciała  wyleciała”.  Śmierć  w  tych 
tekstach jest czymś, co ma budzić uczucie grozy i lęku; jest śmiercią pojętą w 
sposób fizjologiczny ‐ jako ohydny proces rozkładu ciała i metafizyczny ‐ jako 
przejaw życia doczesnego, nietrwałości, kary za grzechy. 
 

Tańce  śmierci  (danse  macabre)  czyli  śmierć  w  postaci  szkieletu 

zachęcająca  do  tańca  przedstawicieli  wszystkich  stanów  ‐  to  centralny  punkt 
obrazów literackich i malarskich. 
             Typowe  motywy  alegoryczne  średniowiecza:  kościotrup,  czyli  śmierć; 
tańce śmierci, czyli korowód postaci prowadzonych do tańca przez śmierć: 
- służyły przypominaniu, że życie doczesne jest tylko chwilą wobec 

wieczności; 

- miały uświadomić o nieuchronności śmierci, budzić lęk przed karą, mękami 

i cierpieniami, jakie czekają w życiu pozagrobowym wszystkich grzeszników; 

- miały skłonić ludzi do życia cnotliwego i przygotowania się do zbawienia; 
- miały wykazywać równość wszystkich wobec śmierci i głosić sprawiedliwość 

Boga. 

 

5. Modele życia. 

1. POSTAĆ ŚWIĘTEGO ‐ NIEUGIĘTEGO BOJOWNIKA, walczącego i ginącego za 

wiarę. Jest to ideał z czasów krucjat, chrystianizacji krajów pogańskich. 

2. POSTAĆ  ŚWIĘTEGO  ‐  ASCETY,  człowieka  wyrzekającego  się  majątku, 

szczęścia osobistego, uciech świata. Przykładem jest Aleksy, który głosił, iż 
osiągnięcie  szczęścia  jest  możliwe  dopiero  po  śmierci,  wszystko,  co 
ziemskie,  jest  marnością,  piękno  i  uroda  jest  złudzeniem;  zaszczyty, 
majątek, sława rzeczą nietrwałą. 

7

3. IDEAŁ  RYCERZA  dążącego  do  zdobycia  sławy.  Człowieka  kierującego  się 

honorem,  ceniącego  głównie  kunszt  rycerski,  odwagę.  Przykładem  jest 
bohater  „Pieśni  o  Roladzie”,  który  wiernie  służy  królowi  i  ojczyźnie  ( 
„słodkiej Francji” ). 

4. IDEAŁ  KOCHANKA  dążącego  do  doskonałości  etycznej.  Jest  zdolny  do 

wielkiej miłości, opiekuje się wybranką serca, potrafi przyjąć postawę pełną 
elegancji,  dworności,  gdyż  zna  zasady  kultury  dworskiej.  Przykładem  są 
romanse  rycerskie  (np.  „O  królu  Arturze  i  rycerzach  Okrągłego  Stołu”), 
poematy,  opowieści  o  fantastycznych  przygodach  i  miłości.  Wielką 
popularnością cieszyły się „Dzieje Tristana i Izoldy”. 

5. IDEAŁ  KOBIETY,  podmiot  wyidealizowanych  uczuć  rycerza.  Zalety  i  urodę 

pań  wysławiali  wędrowni  poeci  i  pieśniarze,  którzy  byli  zapraszani  przez 
rycerzy  i  władców  na  dwory  możnych.  Przede  wszystkim  liryka 
prowansalska  (Prowansja  XII  w.)  propagowała  wzór  idealnej  kobiety  (bez 
wad):  była  najpiękniejsza,  najszlachetniej  urodzona,  najmądrzejsza, 
najlepsza,  najbardziej  cnotliwa  i  wierna.  Poezja  ta  w  ogromnej  części  nie 
miała nic wspólnego z rzeczywistymi uczuciami jej twórców. Była to liryka 
konwencjonalna  ‐  wiążąca  się  z  ówczesną  modą,  polegającą  na  składaniu 
hołdów  miłosnych  damie  serca  (mogły  być  prawdziwe  lub  urojone). 
Prowansalska  poezja  wywarła  wielki  wpływ  na  rozwój  liryki  miłosnej  w 
Europie.  Lirykę  miłosną  tworzyli  trubadurowie.  Jednym  z  nich  był  Daniel 
Arnaut (wym. arno), żyjący na przełomie XII i XIII w.): 

Na tę wdzięczną składam nutę 
I szlifuję, i wygładzam 
Słowa: wiersz bez skazy będzie, 
Kiedy go wypoleruję. 
Miłość skwapliwie pozłoci 
Śpiew mój, co swe źródło bierze  
W tej, co panią wszelkiej cnoty. 

 

Doskonalę się i wznoszę,  
Bowiem służę, to wam zdradzę,  
Tej, co najpiękniejsza w świecie –  
Ona w sercu mym panuje. 
Niech mróz ściska, niech deszcz słoci, 
Za miłości mej puklerzem 
Mróz nie straszny ani słoty. 

8

6. IDEAŁ  WŁADCY  ‐  teksty  historiograficzne  prezentowały  idealnych 

sprawiedliwych  władców  i  w  ten  sposób  powstał  wzór  władcy  dobrego 
(którym był Bolesław Chrobry ‐ kronika Galla Anonima) i władcy‐wojownika 
(Bolesław  Krzywousty).  Gall  Anonim  w  swojej  kronice  sławi  tych  królów 
Polski jako mądrych monarchów, oddanych idei kształtowania państwa. Za 
najwybitniejszego  władcę  wczesnego  średniowiecza  uważano  Karola 
Wielkiego  (Francja),  który  był  obrońcą  wiary  chrześcijańskiej,  stworzył 
cesarstwo  karolińskie,  był  władcą  mądrym,  dobrym,  odważnym  i 
sprawiedliwym („Życie Karola Wielkiego” Eincharda). 

7. POSTAWA FRANCISZKAŃSKA łączy się z ideą miłości do człowieka i natury. 

Polega na akceptacji szczęścia i cierpienia, na radosnym i optymistycznym 
pokonywaniu trudów życia. Przykładem jest życie świętego Franciszka i jego 
towarzyszy przedstawione w utworze pt. „Kwiatki świętego Franciszka”. 

 
 

6.     Średniowieczna hagiografia. 

„Legenda o świętym Aleksym” 
Utwór  anonimowego  autora  należał  do  popularnych  żywotów  świętych 

(hagiografii)  w  krajach  Europy  już  w  XI  wieku.  Z  łaciny  na  język  polski  został 
przełożony wierszem w 1454 r. i dotychczas stanowi przykład średniowiecznej 
poezji religijnej prezentującej wzór ascety. 

Zabytek  ten  ma  dużą  wartość  dla  poznania  dziejów  języka,  a  także 

kultury. 

Bohater  otoczony  był  kultem  od  XI  wieku  i  uznany  za  godny 

naśladowania  przykład  świętego.  Aleksy  jest  typem  świętego  ascety,  który w 
dniu  ślubu  opuszcza  młodą  żonę,  dom  zamożnych  rodziców  i  udaje  się  na 
samotną  wędrówkę,  podczas  której  wszystko,  co  ma,  oddaje  biednym.  Sam 
żyje z jałmużny, spędzając dnie i noce na modlitwie: 
„Rozdał swe ruchu żebrakom, 
Śrebro, złoto popom, żakom. 
Więc sam pod kościołem siedział, 
A o jego księstwie nikt nie wiedział. 
Więc to zawżdy wstawał reno, 
Ano kościół znmkniono; 
Więc tu leżał podle proga, 
Faląc, prosząc swego Boga, 
Ano z wirzchu szła przygoda, 

9

Niegdy mroz, niegdy woda.” 

Po latach tułaczki wraca do Rzymu, do domu rodziców, ale nie poznany i 

traktowany jak żebrak, znosi upokorzenia. Nie zdradza kita jest. Żywi się 
resztkami rzucanymi mu przez służbę, pracującą w domu Aleksego. 

Po śmierci bohatera dzieją się rzeczy niezwykłe: 
- dzwony same dzwonią, 
- niewinne dziecię prowadzi procesję z papieżem i kardynałami do domu 

Eufamiana, ojca Aleksego, 

- zmarły  trzyma  w  ręku  zwiniętą  kartkę  papieru,  którą  tylko  jego  żonie 

udaje się wyjąć (list ten wyjaśnia, kim był żebrak), 

- chorzy odzyskują zdrowie, gdy zbliżą się do ciała: 

„Tu pod wschodem leżał, 
Każdy nań pomyje lał, 
A leżał  tu szesnaście lat, 
Wszystko cierpiał prze Bog rad,(...) 
 
   A gdy Bogu duszę dał, 
To się wielki dziw stał: 
Samy zwony zwoniły, 
Wszystki, co w Rzymie były (...) 
   Więc tu papież z kardynały, 
Cesarz z swoimi kapłany 
Szli są k niemu z chorągwiami: 
A zwony wżdy zwonili sami. 
Tu więc była ludzi siła, 
Silno wielka cisza była. 
Kogokole para zaleciała 
Od tego świętego ciała, 
Ktory le chorobę miał, 
Natemieście zdrow ostał.” 
 

Aleksy  zdobywa  więc  aureolę  świętości  nie  tylko  za  cenę  własnych 

wyrzeczeń, ale także kosztem udręki najbliższych. 

Świadome  tworzenie  tego  typu  legend  i  ideałów  odgrywało  ogromną 

rolę w kształtowaniu przez duchowieństwo umysłowości i poglądów człowieka 
średniowiecznego.  Odrywało  myśl  ludzką  od  rzeczy  ziemskich  i  kierowało  w 

10

stronę  „życia  pozagrobowego”.  Motyw  „Legendy...”  wykorzystali:  Wacław 
Berent w „Żywych kamieniach” i Antoni Gołubiew w „Bolesławie Chrobrym”. 

„Kwiatki św. Franciszka” 

 

„Kwiatki św. Franciszka” są dziełem anonimowym. Wyraz kwiatki został 

użyty  zamiast  wyrażenia  „cnota  franciszkańska”.  Tytuł  wskazuje  na  temat 
kompozycji  dzieła  (kwiatki  to  zbiór  kwiatów  –  bukiet,  co  po  grecku  oznacza 
antologia;  antologia  –  zbiór  ważnych,  pięknych  utworów).  „Kwiatki...”  są 
zbiorem  krótkich  opowiadań,  mówiących  o  wybranych  epizodach  z  życia 
świętego. Poszczególne opowieści łączy nie osoba świętego lecz jego postawa 
religijna.  Każda  opowieść  powtarza  schemat:  nauczyciel  –  uczeń.  Przykłady 
zachowań  w utworze wyjaśniają franciszkański wzorzec pięknego życia, służą 
pouczeniu czytelnika. 
 

Narratorem opowiadań jest uczeń (lub osoba postronna) św. Franciszka. 

Narracja  ta  podobna  jest  do  tej,  którą  spotykaliśmy  w  ewangeliach.  Św. 
Franciszek nauczając posługiwał się kazaniem. 
 

7. Średniowieczna historiografia. 

Historiografia,  czyli  dziejopisarstwo,  należy  do  zabytków  piśmiennictwa 

w języku łacińskim. Podobnie jak w starożytności, dzieła historyczne zaliczano 
do literatury pięknej, gdyż wymagano od nich artystycznej formy (stosowania 
prozy rytmicznej i rymowanej). 
Już  w  X  wieku,  za  panowania  Mieszka  I  zaczęto  zapisywać  ważniejsze 
wydarzenia  na  wolnych  marginesach  tzw.  tablic  paschalnych  (służących  do 
obliczania  świąt  kościelnych).  Spisywali  je  księża  i  zakonnicy.  Były  to  notatki 
skrótowe (np. „966 ‐ Mieszko, książę Polski, ochrzczony”), które dały początek 
rocznikom, porządkującym fakty według lat. 

Do dnia dzisiejszego zachowały się trzy roczniki: 

1. „Rocznik kapitulny krakowski” ‐ od XII do potowy XIII wieku  
2. „Rocznik świętokrzyski” ‐ XII wiek 
3. „Rocznik miechowski” ‐ XIV wiek 
Szczególne miejsce w rozwoju historiografii zajmują kroniki: 
KRONIKA GALLA ANONIMA – XII wiek 

Kronika obejmuje dzieje Polski od czasów najdawniejszych do panowania 

Bolesława Krzywoustego. Wielu badaczy sądzi, że autorem był Francuz (Galu ‐ 
to dawna nazwa Francji) nieznanego imienia, stąd ‐ Anonim, który przybył na 
dwór królewski, najprawdopodobniej z Węgier. 

11

Księga  I  jest  poświęcona  początkom  państwa  polskiego  od  czasów 

legendarnych  aż  do  zdarzeń  współczesnych  kronikarzowi.  Dużo  miejsca 
przeznacza autor panowaniu Bolesława Chrobrego, którego przedstawia jako 
wzór dobrego i sprawiedliwego władcy. 

Księga II i III poświęcone są Bolesławowi Krzywoustemu jako idealnemu 

władcy‐wojownikowi.  Autor  jest  apologetą  tego  króla,  któremu  zawdzięcza 
utrzymanie.  Zwycięskie  bitwy  Bolesława  Krzywoustego  są  opisane  żywo, 
barwnie,  plastycznie,  inne  ‐  dość  ogólnikowo,  jakby niechętnie,  ale  nigdy  nie 
posuwa się Gall do fałszowania prawdy. 
 

Kronika  jest  więc  cennym  źródłem  dla  poznania  historii  Polski, 

dokumentem  procesu  kształtowania  się  myśli  politycznej  i  idei  państwa.  Jest 
również  ważnym  zabytkiem  literackim.  Autor  stosował  trójdzielną,  ramową 
kompozycję,  dzięki  której  mógł  skutecznie  wyeksponować  jakiś  problem, 
czynił  z  niego  element  organizujący  narrację  i  umieszczał  skrótowe 
wyjaśnienia na początku księgi i w tzw. epilogu czyli zakończeniu (przykładem 
takiego  faktu  mogą  być  narodziny  Bolesława  Krzywoustego;  w  księdze  III  ‐ 
bitwa  o  Nakło).  Ważną  cechą  kroniki  jest  chronologia  i  rzeczowy  związek 
wydarzeń (z pominięciem dat). Rozbudowane elementy epickie sprawiają, że 
dzieło to przypomina „gesta” opowiadające o czynach wybitnych bohaterów. 
 

W historycznej narracji znajdują się fikcyjne mowy, listy, pieśni, legendy i 

anegdoty  doskonale  wkomponowane  i  podporządkowane  założeniom 
ideowo‐politycznym,  np.  legenda  o  podstrzyżynach  Ziemowita  służy 
podniesieniu  autorytetu  dynastii  Piastów  (tajemniczość  przybyłych  na 
uroczystość gości świadczy o opiece niebios). 
 

Gall  ukazuje  władców  Polski  w  świetle  pozytywnym,  kierujących  się 

honorem,  odwagą  i  sprawiedliwością,  dlatego  kronika  zawiera  pewne  cechy 
charakterystyczne  dla  epiki  rycerskiej.  Ważna  jest  kultura  dworu  i  ciekawe 
materiały  dotyczące  ówczesnego  życia  i  obyczajowości  Polski.  Gall  stara  się 
zachować  dystans  epika,  ale  są  też  liczne  fragmenty  nasycone  sporym 
ładunkiem emocjonalnym, m.in. opis polskich krajobrazów pełen podziwu dla 
piękna i harmonii. 
Kronikarz  posłużył  się  stylem  krasomówczym,  zabarwionym uczuciowo,  a  dla 
ożywienia  toku  relacji  wprowadził  pytania  retoryczne,  wykrzykniki,  wołacze 
oraz  apostrofy,  czyli  utrzymane  w  podniosłym  tonie  zwroty  do  osób, 
przedmiotów, pojęć... W narracji stosował często zdania podrzędnie złożone i 
wieloczłonowe, o kilkustopniowej zależności zdań od siebie. 

12

 

Dzieło Galla zostało napisane prozą rymowaną, co świadczy o literackich 

ambicjach i uzdolnieniu autora. 
 

Kronika doprowadzona do 1113 roku stanowi ważne źródło historyczne i 

dużą wartość literacką . 
KRONIKA WINCENTEGO KADŁUBKA – XIII wiek 

Wincenty  Kadłubek  był  biskupem  krakowskim  rodem  z  Sandomier‐

szczyzny.  Posiadał  rozległą  wiedzę  i  napisał  kronikę,  która  stała  się 
najpopularniejszą  książką  świecką  w  średniowieczu,  była  używana  jako 
podręcznik szkolny (zachowało się 29 rękopisów). 
Kronika  składa  się  z  czterech  ksiąg  i  obejmuje  dzieje  Polski  od  czasów 
legendarnych  do  1202  roku.  Autor  wplata  szereg  podań  i  fantastycznych 
opowieści,  aby  uświetnić  polską  przeszłość,  np.  legendarni  dawni  władcy 
polscy  walczyli  ‐  według  kronikarza  ‐  z  samym  Juliuszem  Cezarem  i  odnosili 
zwycięstwa. Z kroniki Kadłubka znamy także historię Popiela i Wandy „co nie 
chciała Niemca”. Księga II obejmuje czasy Piastów do roku 1110, księga III do 
1173,  a  IV  do  1202.  Przedstawiciele  oświecenia  (Krasicki)  skrytykowali  tę 
kronikę za łączenie historii z fikcją literacką. 

Kadłubek  posługuje  się  stylem  ozdobnym,  chętnie  sięga  do  alegorii  i 

anegdot,  z  wyraźnym  upodobaniem  operuje  parabolą,  hiperbolą,  antytezą  i 
powtórzeniem.  W  trzech  księgach  stosuje  dialog,  a  w  czwartej  przeważa 
narracja.  Autor  sięga  do  starożytności,  cytuje  m.in.  Wergiliusza,  Horacego,  a 
także  fragmenty  Biblii.  Kronika  jest  więc  ciekawym  zabytkiem  literackim.  Do 
ciekawostek  należy  fakt,  że  profesor  Akademii  Krakowskiej,  Jan  Dąbrówko 
wykładał historię Polski opierając się na dziele Kadłubka. 

Pod  koniec  XIII  wieku  dokonano  przeróbki  kroniki  uzupełniając  ją 

wiadomościami  historycznymi  do  1288  r.  Dokonał  tego  franciszkanin 
krakowski Mierzwa, który starał się uprzystępnić tekst i w tym celu zaniechał 
formy  dialogu,  uprościł  styl  i  odrzucił  niektóre  szczegółowe  opowiadania. 
Zachował legendy, wypełniające księgę I i przestrzegał chronologii faktów. 
KRONIKA WIELKOPOLSKA – koniec XIII wieku 

Autorem  tej  kroniki  był  prawdopodobnie  kustosz  katedry  poznańskiej, 

który dokonał selekcji materiału, szerzej uwzględniając wydarzenia polityczne, 
a pomijając fakty o znaczeniu lokalnym. 

Kronika  wielkopolska  ma  charakter  pamiętników  odnoszących  się  do 

czasów  Kazimierza  Wielkiego  i  Ludwika  Węgierskiego.  Wydarzenia  zawierają 
konkretne daty i urywają się na 1271 roku. 

13

W tej kronice odnajdujemy szereg legend polskich, np. podanie o Lechu, 

Czechu  i  Rusie  oraz  przeróbkę  podania  rycerskiego  o  Walterze  z  Akwitanii, 
znanego w Europie już w wieku X, a w kronice noszącego miano opowieści o 
Walterze  Udałym  i  pięknej  Helgundzie.  Podanie  to  jest  odosobnionym  w 
naszej 

literaturze 

zabytkiem 

średniowiecznej 

epiki 

rycerskiej, 

wykorzystywanym  chętnie  przez  pisarzy  XIX  i  XX  wieku.  Oparł  się  na  nim 
Stefan Żeromski w swej „Powieści o Udałym Walgierzu”. 
KSIĘGA HENRYKOWSKA – przełom XIII i XIV wieku 

Poprzednie  kroniki  zawierały  całokształt  dziejów  aż  do  wydarzeń 

współczesnych  autorowi,  natomiast  „księga”  zawiera  opis  gruntów  i  wsi 
należących  do  klasztoru  opactwa  cystersów  w  Henrykowie.  Tekst  podaje 
informacje  o  życiu,  pracy  i  obyczajach  chłopów  z  klasztornych  wsi.  Brak  jest 
wiadomości o pracy religijnej zakonników. Część I napisał zakonnik Piotr, który 
w  latach  1259‐1269  był  opatem  klasztoru,  część  II  jest  dziełem  nieznanego 
autora, który starał się wiernie naśladować poprzednika. 

Kronikarz  napisał  „księgę”  po  łacinie,  ale  wśród  zapisów  z  1270  r. 

zanotował  m.in.  pierwsze  zdanie  po  polsku:  Daj,  ać  ja  pobruszę,  a  ty 
poczywaj,  które  ‐  według  jego  relacji  ‐  wypowiedział  śląski  chłop  do  swojej 
żony mielącej na żarnach. Dzisiaj to zdanie brzmiałoby: Daj, niech ja pomielę, 
a ty odpoczywaj. 
KRONIKA JANA z CZARNOKOWA – XIV wiek 

Janko  z  Czarnkowa  był  archidiakonem  gnieźnieńskim  i  podkanclerzym 

koronnym,  zaufanym  króla  Kazimierza  Wielkiego.  Jego  dzieło  to  rodzaj 
pamfletu na przeciwników politycznych kronikarza, ale i cenne źródło wiedzy 
o ówczesnej Polsce. 

Kronikę  Janka  z  Czarnkowa  przywykło  się  nazywać  pierwszym 

pamiętnikiem  w  literaturze  polskiej,  gdyż  dzieło  zawiera  dużo  informacji 
autobiograficznych  i  obyczajowych.  Niektórzy  historycy  uważają,  że  jest  to 
paszkwil  na  Ludwika  Węgierskiego  i  jego  matkę  Elżbietę  Łokietkównę.  Czasy 
Ludwika  i  Elżbiety  odmalowane  są  w  barwach  ponurych:  rozboje,  grabieże, 
brak  bezpieczeństwa  krzywda  i  ucisk  ludu,  który  nie  może  doczekać  się 
wymiaru  sprawiedliwości,  atmosfera  intryg  i  donosicielstwa  na  królewskim 
dworze  stanowią  kontrast  z  czasami  Kazimierza  Wielkiego,  który  miłował 
pokój,  prawdę  i  sprawiedliwość.  Na  uwagę  zasługują  fragmenty 
odzwierciedlające  powszechny  żal  po  śmierci  ukochanego  monarchy:  tak 
głośne rozległo się zawodzenie, tak wielki płacz i lament wszystkich ludzi, że w 

14

płaczu  i  lamencie  osoby  możne  i  poślednie,  starcy  i  młodzieńcy  ledwo  mogli 
utulić się. 

Janko z Czarnkowa jest pierwszym polskim kronikarzem, który dostrzegł 

w  państwie  problemy  społeczne.  W  sposób  niezwykle  żywy,  dosadny  i 
obrazowy ukazał ówczesne życie Polski. 
KRONIKA JANA DŁUGOSZA – XV wiek 

Jan  Długosz  uważany  jest  za  pierwszego  historyka,  gdyż  napisał  wiele 

prac  historycznych,  m.in.  kronikę  zwaną  „Historią  Polski”.  Dzieło  obejmuje 
wydarzenia od czasów najdawniejszych do współczesnych autorowi i różni się 
od  poprzednich  ogromem  materiału  oraz  ujęciem  historycznym.  Pisarz 
bowiem nie tylko starał się ukazać fakty jak najbardziej ściśle, ale także ocenić 
ich  prawdziwość  lub  stopień  prawdy  porównując  różne  źródła.  Szukał  także 
przyczyn,  które  spowodowały  dane  wydarzenia.  Ze  względu  na  rzetelność 
autora  i  przedstawioną  przez  niego  krytyczną  analizę  źródeł,  dzieło  Długosza 
jest najcenniejszą średniowieczną kroniką. 

Kronika  składa  się  z  dwunastu  ksiąg  poprzedzonych  przedmową 

poświęconą  pamięci  Zbigniewa  Olesińskiego,  którego  autor  uważa  za 
głównego  inicjatora  pracy.  Księga  pierwsza  zawiera  opis  geograficzny  ziem 
polskich  i  dzieje  Mieszka  I,  druga  ‐  czasy  Bolesława  Chrobrego  i  Mieszka  II, 
trzecia ‐ Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego, czwarta ‐ Władysława 
Hermana  i  Bolesława  Krzywoustego,  od  piątej  do  ósmej  ‐  czasy  rozbicia 
dzielnicowego,  dziewiąta  ‐  panowanie  Władysława  Łokietka  i  Kazimierza 
Wielkiego,  dziesiąta  ‐  czasy  Ludwika  Węgierskiego,  Jadwigi  i  Jagiełły  do  r. 
1409.  Najobszerniejsze  są:  jedenasta  ‐  obejmująca  okres  1409‐1434  i 
dwunasta ‐ 1434‐1480. Zakończenie jest apelem do profesorów uniwersytetu, 
aby kontynuowali prace nad dziejami ojczystymi. 

Kronika  została  napisana  po  łacinie,  ale  treść  świadczy  o  wyjątkowym 

znaczeniu tego dzieła w historii kultury naukowej w Polsce. 
 

8. Bogurodzica – jako zabytek języka polskiego i średniowieczna pieśń 

religijna. 

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja! 
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja! 
Zyszczy nam, spuści nam. 

Kyrieleison 

 
Twego dziela krzciciela Bożyce, 

15

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. 
Słysz modlitwę, jąż nosimy,  
 
A dać raczy, jegoż prosimy, 
A na świecie zbożny pobyt,  
Po żywocie rajski przebyt. 

Kyrieleison. 

 
„Bogurodzica”  to  najstarszy  ze  znanych  utworów  poetyckich,  pisanych 

po  polsku.  Dwie  pierwsze  zwrotki  pochodzą  z  przełomu  XII  i  XIII  wieku. 
Następne były dopisywane. Tekst z końca XV wieku liczy 15 zwrotek, a z XVI 
wieku  ‐  już  22  zwrotki.  Jest  to  pieśń  całkowicie  oryginalna,  nie  odnaleziono 
żadnego obcojęzycznego pierwowzoru. „Bogurodzicę” należy zaliczyć do nurtu 
poezji  pisanej  z  myślą  o  wykonywaniu  jej  z  muzyką  (tzw.  poezja  meliczna), 
gdyż oprócz tekstu znajdują się nuty do śpiewu, zapisane dawnym systemem 
oznaczania  nut.  Podobizna  najstarszego  z  zachowanych  odpisów  (z  początku 
XV wieku) jest przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. 

„Bogurodzica”  jest  religijną  pieśnią  liryczną,  wzorowaną  na  podniosłych 

łacińskich hymnach kościelnych. Ma charakter pieśni‐modlitwy skierowany do 
„Bożyca”, Syna Bożego, za pośrednictwem Bogurodzicy i Jana Chrzciciela. 

 
TEKST PIEŚNI 
Treścią  pierwszej strofy  jest  modlitwa  do  Matki  Boskiej‐o  pośrednictwo 

między  ludźmi  a  jej  synem;  w  drugiej  stronie  prośba  jest  zwrócona  do 
Chrystusa,  aby  przez  wzgląd  na  Jana  Chrzciciela  zapewnił  ludziom  pobożne  i 
dostatnie  życie  na  ziemi.  Utwór  wyraża  pragnienia  ludzkie  zgodne  z  duchem 
epoki:  bogobojne,  coraz  dostatniejsze  życie  na  ziemi  i  szczęście  wieczne  po 
śmierci. 

Późniejsze  strofy  (dopisywane  w  XIII,  XIV  i  XV  w.)  można  podzielić  na 

dwie  części:  pierwsza  obejmuje  strofy  3‐6  ‐  jest  to  pieśń  wielkanocna, 
zakończona  wezwaniem  do  Adama,  bożego  kmiecia,  druga  (strofy  7‐13) 
zawiera elementy pasyjne, wezwanie do pokuty: 

 
Już nam czas, godziny grzechów się kajaci ..., 
a kończy się modlitwą za króla. 
 

16

Pieśń rozrastała się w miarę upływu wieków i następne strofy zawierały 

połączenie  motywów  religijnych  ze  świeckimi.  Legenda  przypisywała  jej 
autorstwo św. Wojciechowi, co jest jednak mało prawdopodobne. Kto i kiedy 
ją stworzył nie wiemy. 

Najstarszy  zachowany  odpis  utworu,  tzw.  krakowski,  pochodzi  z  1407 

roku.  "Bogurodzica"  stała  się  pieśnią  rycerską,  którą  śpiewano  przed 
rozpoczęciem boju. Historyk XV wieku ‐ Jan Długosz udokumentował ten fakt 
słowami:  Gdy  wytrąbiono  hasło  bojowe,  wszystko  wojsko  królewskie 
zabrzmiało  głośno  pieśń  ojczysty  „Bogurodzicę”,  n  patem.  z  podniesionymi 
kopiami pobiegło do bitwy (opis bitwy pod Grunwaldem). 

„Pieśń  ojczysta”  (pisze,  J.  Długosz)  była  nie  tylko  pieśnią  rycerską, 

bitewnym  hymnem,  który  rozbrzmiewał  i  pod  Warną  w  1444  roku,  ale  była 
także  polskim  hymnem  narodowym  towarzyszącym  uroczystościom  o 
charakterze  państwowym.  W  1506  roku  kanclerz  Jan  Łaski,  wydając  drukiem 
„Statuty  Królestwa  Polskiego”,  poprzedził  ich  tekst  strofami  „Bogurodzicy”, 
wymieniając  jako  autora  św.  Wojciecha.  Istnieje  także  hipoteza,  że 
„Bogurodzica”  była  pieśnią  Jagiellonów  i  powstała  na  przełomie  XIV  i  XV 
wieku. Ma o tym świadczyć fakt wpływów ruskich na język pieśni, szczególnie 
żywy  w  czasach  Władysława  Jagiełły  przywiązanego  do  kultury  bizantyjskiej, 
oraz  strofy  stopniowo  dopisywane,  zawierające  także  modlitwę  za  króla,  a 
nawet za królową Zofię i jej synów. 

Pewne jest, że „Bogurodzica” cieszyła się popularnością i była śpiewana 

w  podniosłych  i  uroczystych  chwilach  ‐  odgrywała  rolę  swoistego  hymnu 
narodowego. 

 
OSOBLIWOŚCI JĘZYKOWE „BOGURODZICY” 
Tekst „Bogurodzicy” ulegał  przeróbce mającej na celu dostosowanie do 

bardziej zrozumiałych form językowych. Oto przykład oryginału: 

Bogv rodzicza dzewicza bogem slawena maria 
V twego syna gospodzina matko swolena maria 
Sziszczi nam spwczi nam kyrieeleyson. 
Utwór  zawiera  obok  form  i  wyrazów  bardzo  starych  także  nowsze  i 

dostarcza  cennych  informacji  dotyczących  słownictwa,  odmiany,  głosowni  i 
składni. 

1)

Słownictwo obejmuje wyrazy, które już wyszły z użycia, np. wyraz 
„rodzica”  wraz  z  wyrazem  „rodzic”  zniknął  z  języka  potocznego, 

17

w liczbie pojedynczej pozostał natomiast w formie liczby mnogiej: 
rodzice. 

2)

Wyraz „gospodzin” ‐ należący do tej samej rodziny wyrazów, co 
„gospodarzyć”,  „gospodarz”,  „gospoda”  ‐  ustąpił  miejsca 
wyrazowi „pan” 

3)

„Bogurodzica” 

‐ 

wyraz 

pochodzenia 

starocerkiewne 

słowiańskiego, należący do najstarszej grupy terminów kościelno‐
religijnych,  jakie  dostały  się  do  polszczyzny  za  pośrednictwem 
czeskim jeszcze w okresie chrystianizacji państwa polskiego przez 
Mieszka I. 

4)

Do  najstarszych  archaizmów  słownikowych  należą:  „dziela”, 
„bożyeze”  (oba  te  przykłady  nie  występują  w  żadnym  innym 
zabytku): 

- dziela  =  dla,  jest  to  przyimek,  który  znany  był  w  języku 

starocerkiewne  słowiańskim,  a  używany  jest  dziś  jeszcze  w 
niektórych  narzeczach  południowosłowiańskich  i  zachodnio‐
ruskich.  W  polszczyźnie  zniknął  wcześnie  (wyparty  przez 
"dla")  i  dlatego  zachował  się  wyłącznie  w  "Bogurodzicy" 
(przyimek unikatowy); 

- bożyce  (bożycze)  =  błędnie  skonstruowany  wołacz  od 

rzeczownika  „bożyc”  (syn  Boga).  Podobną  formą  staropolską 
jest wyraz "panicze", według: chłopiec – chłopcze 

5)

bożyc = rzeczownik, który jest prawidłowym tworem patronimicz‐
nym  od  rzeczownika  „Bóg”.  Patronimiczny  tzn.  pochodzący, 
utworzony od imienia ojca (odojcowski). Wyraz bożyc utworzony 
od  Bóg,  tak  samo  jak:  panic  (panicz)  od  pan,  starościc  od 
starosta. 

Przyrostek ‐ic (‐yc) w zmienionej trochę postaci jest jeszcze 

żywy w języku rosyjskim, gdzie służy do formowania tzw. otczes‐
twa, czyli części składowej nazwiska, wskazującej na imię ojca, np. 
Pietrowicz  ‐  syn  Piotra.  W  Polsce  spotykamy  ten  przyrostek  w 
skostniałej formie w nazwiskach: 
Szymonowic 
Klonowic 
Staszic 

18

6)

zbożny  tłumaczyć  można  przez  „bogaty”,  „dostatni”,  więc  i 

„szczęśliwy”,  gdyż  „bog”  pierwotnie  znaczyło  „szczęście”, 
„pomyślność”. 

7)  

formy 

zdradzające 

wpływy 

języka 

czeskiego 

(lub 

charakterystyczne dla tej regionalnej odmiany ówczesnego języka 
polskiego, której używano w Małopolsce): 
sławiena ‐ wsławiona (sławiona), zwolena ‐ wybrana, jąż ‐ którą, 
jegoż  ‐  czego,  o  co,  przebyt  ‐  przebywanie,  bytowanie.  Wyrazy 
wychodzące  z  biegiem  czasu  całkowicie  z  użycia  nie  należą  do 
słownictwa  czynnego,  lecz  powiększają  zasób  słownictwa  mart‐
wego.  Są  więc  w  stosunku  do  współczesnej  polszczyzny 
archaizmami leksykalnymi (wyrazowymi). 

 
W zakresie odmiany spotykamy formy różne od dzisiejszych: 

1) wołacz  deklinacji  żeńskiej  był  równy  mianownikowi  „Bogurodzica, 

dziewica,  Maryja”  (według  odmiany  dzisiejszej:  Bogarodzico,  dziewico, 
Mario); 

2) końcówka  wołacza  deklinacji  męskiej  ‐e  miała  znacznie  szerszy  zakres 

użycia, mamy ją w wyrazie „bożyce”, wymawianym zapewne „bożycze”, 
jak dziś „chłopcze”, „ojcze”; 

3) istotne  jest  również  zróżnicowanie  form  2.  osoby  lp.  trybu  roz‐

kazującego. W „Bogurodzicy” występują: 

- formy wcześniejsze (starsze) dłuższe z zachowanymi zakończeniami 

–i (‐y )  np. ziści, spuści, raczy, zyszczy; 

- formy  chronologiczne  późniejsze  (nowsze),  pojawiające  się  w  po‐

lszczyźnie od XIV w., formy krótsze, np. słysz, usłysz, napełń. 

Różnice  w  głosowni  obserwujemy  w  takich  wyrazach  jak  sławiem 

(sławiona),  krzciciel  (chrzciciel).  Formy  z  „k”  spotykamy  w  niektórych 
dzisiejszych gwarach (krzan, krzesna) 

Do  różnic  składniowych  zaliczamy  użycie  formy  celownika  zamiast 

dopełniacza w zroście Bogurodzica 

komu? 

Bogu ( celownik) 

dziś Bogarodzica 

 

kogo urodziła? Boga 

Pierwszy  człon  Bogu  jest  celownikiem  pożytku  (np.  matka  dzieciom), 

drugi  zaś  rodzica  oznacza  wykonawcę  czynności  ‐  ta,  która  rodzi,  tj.  matka 
(matka Boga), (ta, która urodziła Boga). 

Dawny  celownik  zachował  się  tylko  w  imionach  Bogumił  Bogusław  i  w 

ludowej nazwie ptaka boguwola (wilga). 

19

Do  różnic  składniowych  zaliczamy  też  użycie  narzędnika  zamiast 

przyimka z dopełniaczem 

- „Bogiem sławiena” (kim? Bogiem) 
- teraz:  „przez  Boga  wysławiana”  (przeaz  =  przyimek,  kogo? 

Boga = dopełniacz) 

 

BUDOWA UTWORU 
Najstarsza część tekstu obejmuje dwie strofy o różnej długości: 

- pierwsza trzy wersy, 
- druga sześć wersów. 

Każda strofa „Bogurodzicy” kończy się jakby refrenem, słowami w języku 

greckim: „Kyrie eleyson” „Panie zmiłuj się”. Jest to jeden z dowodów na stare 
pochodzenie  pieśni  (lud  powtarzał  te  słowa  w  pierwszych  wiekach 
chrześcijaństwa). 
 

Charakterystyczną  cechą  pieśni  jest  paralelizm  treściowy  i  składniowy, 

czyli podobieństwo składniowe następujących po sobie zdań lub ich członów. 

Każda strofa "Bogurodzicy" zaczyna się dwoma wierszami dłuższymi, po 

nich zaś następują krótsze. 

Język  pieśni  jest  niezwykle  zwięzły,  a  mimo  to  styl  ma  cechy 

krasomówcze, czego dowodzą częste, wplecione w tekst apostrofy: 
Bogurodzica, dziewica, Bogiem slawiena Maryja! 
U twego Syna, Gospodzina, matko zwolena, Maryja,  
Zyszczy nam, spuści nam. 
 

Powyższa  zwrotka  jest  apostrofą,  gdyż  tekst  skierowany  jest  do  Matki 

Bożej; obejmuje szereg wołaczy i dwa zdania rozkazujące, wyrażające prośbę o 
pośrednictwo (u Boga). 
Rymy wewnętrzne: Bogurodzica – dziewica 

    Syna – Gospodzina 

Rymy zewnętrzne: 

1. ścisłe rymy żeńskie: sławiena ‐ zwolena; 
2. niepełne (jednozgłoskowe) rymy żeńskie: pobyt ‐ przebyt; 
3. rymy męskie (półzgłoskowe): stoł ‐ woł ‐ koł; 
4. rymy  zewnętrzne,  wewnętrzne  i  wewnętrzne‐zewnętrzne  (np. 

„Zyszczy nam, spuści nam”); 

5. parzysty układ rymów. 

 

20

W całej pierwszej zwrotce ostatnia rymująca się sylaba zawiera 

samogłoskę „a”, co często stosowano w poezji łacińskiej w tym czasie. 

Następna zwrotka zbudowana według tych samych zasad, jest rozbita na 

dwa układy składniowe i wersyfikacyjne: 
- pierwszy obejmuje dwa wersy, 
- a drugi cztery wersy: 

Twego dziela krzciciela Bożyce, 
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze. 

 
Słysz modlitwę, jąż nosimy, a 

8 

A dać raczy, jegoż prosimy, a 

9 

A na świecie zbożny pobyt, b 

8 

Po żywocie rajski przebyt.   

b  

8 

 

„Bogurodzica”  posiada  intonację  rosnącą  i  rosnące‐opadającą.  Linia 

intonacyjna  pokrywa  się  z  pełnym  zdaniem  lub  rozwiniętym  jego  członem, 
dlatego utwór taki nazywa się ‐ wierszem intonacyjno ‐ zdaniowym. 

„Bogurodzica”  jest  wierszem  asylabicznym,  gdyż  nie  ma  jednakowej 

liczby  sylab  w  poszczególnych  wersach.  Mimo  dozwolonej  swobody  starano 
się jednak na ogół utrzymać zbliżoną liczbę zgłosek w obrębie utworu, np. w 
pierwszej strofie:  

5+3+5+3 
5+4+5+3 
         3+3 

 

W związku z asylabicznym charakterem wierszy średniowiecznych ważna 

rola  przypadła  w  nich  rymom,  które  stanowiły  rodzaj  ozdobników 
stylistycznych  oraz  pełniły  funkcję  klauzuli,  tj.  zakończeń  wersów  lub  ich 
członów. 

Należy  nadmienić,  że  „Bogurodzica”  ma  budowę  stroficzną,  ale  w 

średniowieczu powstawały też wiersze ciągłe, stychiczne o różnych wzorcach 
rytmicznych. 

Styl  „Bogurodzicy”  opiera  się  na  stosowaniu  paralizmów  i  antytez,  z 

zachowaniem  dwuczłonowego  toku  konstrukcji  zdaniowych,  charak‐
terystycznych  dla  literatury  wczesnego  średniowiecza.  Utwór  jest  podniosły, 
uroczysty  i  stanowi  rodzaj  figur  językowych  o  bardzo  wyraźnej  strukturze 
językowo – kompozycyjne. 

   

 

 

 

21

9. Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego. 

a) Geograficzno‐historyczny opis sporządzony w Bawarii ‐ zwany „Geografem 

Bawarskim”  (IX  w.).  Wśród  licznych  nazw  plemion  środkowej  Europy 
znajdują  się:  Wiślanie,  Ślężanie,  Opolanie,  Goplanie  ‐  czyli  nazwy  plemion 
zamieszkujących obszary późniejszego państwa polskiego. 

b) Polski  dokument,  tzw.  „Dagome  iudex”,  w  którym  Mieszko  I  oddawał 

państwo pod opiekę  papieża (ok. 990 r.). Znane są kopie streszczenia  z XI 
XII w., a łacińska pisownia zniekształca formę polskich nazw: Kraków, Odra, 
Gniezno, Szczecin, Prusowie, Rusowie. 

c) Kronika sporządzona przez niemieckiego biskupa Thietmara w latach 1000‐

1015  zawiera  opis  walk  niemiecko‐polskich  i  nazwy  polskich  plemion, 
grodów i rzek: Głogów, Wrocław, Odra, Ślężanie, także imię króla Bolesława 
Chrobrego. 

d) „Bulla  gnieźnieńska”  ‐  1136  r.,  sporządzona  w  kancelarii  papieża 

Innocentego  II.  Rękopis  obejmuje  rejestr  dóbr  arcybiskupstwa 
gnieźnieńskiego i zawiera 410 wyrazów polskich, tzw. nazw  miejscowych i 
osobowych.  Ze  względu  na  pokaźny  zbiór  wyrazów  polskich  Aleksander 
Bruckner nazwał ten rejestr „złotą bullą języka polskiego”. 

    „Bulla  gnieźnieńska"  ma  wielkie  znaczenie  dla  badań  nazw  miejscowych  i 
osobowych,  które  z  kolei  sporo  mówią  o  świadomości  ówczesnych  ludzi, 
informują  o  ich  zajęciach,  sposobach  organizowania  życia  społecznego  i 
pozwalają  w  dużej  mierze  poznać  ówczesną  polszczyznę  w  jej  warstwie 
fonetycznej.  Stanowią  też  materiał  do  badań  nad  słowotwórstwem  i 
początkami polskiej ortografii, tworzonej na podstawie alfabetu łacińskiego. 
e) „Księga  Henrykowska”  1270  rok  –  znajduje  się  w  niej  pierwsze  polskie 

zdanie: „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj ...” 

PIERWSZE TEKSTY RELIGIJNE 
a) „Bogurodzica” XIII wiek 
b) „Kazania  świętokrzyskie  XIV  wiek  –  reprezentują  odmianę  małopolską 

języka oraz ukazują styl pisany oficjalny 

c) „Kazania gnieżnieńskie” XV wiek – odmiana wielkopolska, styl potoczny 
d) „Psełtasz floriański” XIV wiek 
e) „Psełtasz pławski”  XV wiek 
f)  „Biblia królowej Zofii” 1455 rok 
g) rozwój piśmiennictwa hagiograficznego 
 
 

22

 XV WIEK pierwsze teksty o charakterze świeckim 
a) „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” 
b) Słota  „O  zachowaniu  się  przy  stole”  –  zbiór  zasad  dobrego  zachowania 

podczas posiłków 

c) „Satyra na leniwych chłopów” 
 

10.

Na 

czym 

polega 

parenetyczny 

charakter 

literatury 

średniowiecznej? 

Literatura  średniowieczna  miała  charakter  dydaktyczno‐moralizatorski. 

Ukazywała  wzorce  osobowe,  które  miały  uczyć  postępowania  doskonałego, 
zapewniającego zbawienie wieczne, a za życia ‐ ludzki szacunek. 

Najpopularniejszy  wzorzec  ascety  przynosi  „Legenda  o  św.  Aleksym”  ‐ 

znana w Europie już w XI wieku, a na język polski przełożona w 1454 roku. 

Bohater  pochodził  ze  znakomitego,  książęcego  rodu,  wiódł  dostatnie  i 

wesołe  życie.  Jako  dorosły  człowiek  z  całą  świadomością  odrzucił  dobra 
doczesne, zrezygnował ze szczęścia osobistego ‐ po ślubie z księżną opuścił ją, 
całkowicie  poświęcając.  się  Bogu.  Skazał  się  dobrowolnie  na  poniżenie  i 
cierpienie,  umartwiał  ciało.  Jako  żebrak  głodował,  cierpliwie  znosił  ciężkie 
warunki atmosferyczne, modląc się chwalił i wielbił Boga. 

    Umarł pod schodami własnego domu, gdzie cierpiał nie rozpoznany przez 

rodzinę.  Wylewano  na  niego  pomyje  i  poniżano,  ale  on  znosił  wszelkie 
upokorzenia. Nagrodą za święty, męczeński żywot było zbawienie wieczne w 
aureoli  świętości.  W  czasie  śmierci  Aleksego  działy  się  cuda:  dzwony  same 
dzwoniły,  chorzy  odzyskiwali  zdrowie.  Jego  martwe  ciało  stało  się  relikwią  i 
miało moc uzdrawiającą. 

Wzory  religijne  ‐  ascetów  i  świętych  (np.  „Żywot  św.  Wojciecha”) 

powstawały  w  klimacie  teocentryzmu.  Człowiek  wybierający  drogę 
umartwiania się rezygnował z wygód życia ziemskiego, doskonalił się w cnocie 
i pobożności. Pragnął zapewnić sobie szczęście wieczne po śmierci oraz zdobyć 
aureolę świętości, a z nią wielką sławę i uwielbienie ze strony wiernych. 

W  atmosferze  kultury  dworskiej  rozwinęła  się  epika  rycerska,  w  której 

znalazły odzwierciedlenie ideały i obyczaje epoki, a wśród nich kult bohaterów 
uznanych za wcielenie cnót rycerskich. 

Prawy  rycerz  zawsze  dotrzymywał  słowa,  stawał  w  obronie  słabszych, 

kierował się honorem, walczył w obronie ojczyzny oraz wiernie służył swojemu 
suwerenowi. 

23

W odróżnieniu od ascety nie umartwiał  się, lecz korzystał  z  uciech świata, 

był  żądny  wojennych  przygód,  świetnie  władał  szpadą,  narażał  swoje  życie, 
przyjmując postawę bohatera dążył do zdobycia sławy. Odznaczał się odwagą i 
nadludzką  siłą.  Idealny  rycerz  był  także  dobrym  chrześcijaninem,  wierzył  w 
życie pozagrobowe, modlitwa pomagała mu pokonać nieczyste moce. Walczył 
w  obronie  wiary,  nawracał  pogan  szerząc  chrystianizację.  Średniowieczny 
rycerz  prowadził  świecki  tryb  życia,  był  szlachetny  i  wytworny  wobec kobiet. 
Posiadał  damę  serca,  której  wiernie  służył.  W  epoce  rozkwitu  kultury 
dworskiej  ważne  stało  się  dążenie  do  doskonałości  etycznej,  dworność, 
zdolność do wielkiej miłości. 

Przykładem  wzorca  parenetycznego  jest  hrabia  Roland,  bohater  „Pieśni  o 

Rolandzie” (XII w.). Poemat ten opiewa męstwo i śmierć „rycerza bez skazy”, 
przedstawianego  na  wzór  legendarnych  postaci  ludowych  i  bohaterów 
homeryckich. 

Roland  należał  do  grona  wybitnych  rycerzy  i  wodzów  cesarza  Karola 

Wielkiego.  W  778  roku  dowodził  tylną  strażą  wojsk  francuskich.  W  czasie 
zasadzki odznaczył się wielką odwagą i męstwem. Dzielnie walczył z wrogiem 
narażając  swoje  życie.  Mimo  nalegań  Oliwiera  (przyjaciela)  nie  wzywał  na 
pomoc  wojsk  Karola  Wielkiego,  gdyż  nie  chciał  okazać  się  tchórzem. 
Wyobrażenie o swym honorze i nadmierna duma nic pozwoliły mu zrozumieć 
odpowiedzialności  za  innych.  Zadął  w  róg  ostatkiem  sił,  by  cesarz  mógł 
pomścić śmierć tylu prawych rycerzy. Widzimy więc, że Roland, rycerz Karola 
Wielkiego, ginie w obronie wiary w walce z pogańskimi Saracenami. 

Jest  to  bohater  idealny  ‐  skupia  w  sobie  cechy  najwyżej  cenione  w  epoce 

średniowiecza. Jest odważny aż do szaleństwa, szlachetny. Zawsze postępuje 
w zgodzie z kodeksem rycerskim. Jest bezgranicznie oddany ojczyźnie „słodkiej 
Francji”  i  wierny  swojemu  królowi.  Jako  wzorowy  chrześcijanin  walczy  w 
obronie  wiary.  Potraci  być  prawdziwym  przyjacielem  i  sam  ma  oddanego, 
wiernego aż do końca przyjaciela (Oliwiem). W chwili śmierci poleca przyjaciół 
Bogu i ma nadzieję, że zasłużył na zbawienie wieczne. 

Odmianą  ideału  rycerza  jest  wzorzec  władcy  wojownika,  który  dba  o 

suwerenność  kraju  i  dzielnie  walczy  w  obronie  ojczyzny.  Przykładem  jest 
Bolesław  Krzywousty  przedstawiony  w  kronice  Galla  Anonima.  Wizerunek 
władcy  odpowiadał  ówczesnemu  ideałowi  monarchy  i  stanowił  wzorzec 
elitarny  króla,  księcia  lub  cesarza  (wzorem  dobrego  władcy  był  też  Bolesław 
Chrobry ‐ pisze Gall). Kultura rycerska wymagała od rycerza szlachetnej służby 

24

dla  uwielbianej  kobiety,  powstał  więc  wzorzec  idealnego  kochanka 
(przykładem są „Dzieje Tristana i Izoldy”). 
 

11.

Cechy piśmiennictwa polskiego. 

Była  ona  najczęściej  anonimowa.  Nazwisko  twórcy  było  w  zasadzie 

nieistotne, ważna była wartość dzieła i jego użyteczność w służbie człowieka, 
w  kształtowaniu  jego  moralnej  i  religijnej  postawy.  Stąd  wynikają  kolejne 
cechy: dydaktyzm i moralizatorstwo (wychowywanie, nauczanie, pouczanie), 
które  odnajdziemy  głównie  w  przypowieściach,  przykładach  (wspomnianych 
przy  omawianiu  Biblii),  bajkach  i  historiach  moralistycznych.  Skierowaniu 
człowieka na właściwą drogę służyły pouczające przykłady, których dostarczały 
apokryfy,  tematycznie  związane  ze  Starym  lub  Nowym  Testamentem, 
hagiografia  (żywoty  świętych)  oraz  moralitety,  które  za  pomocą  alegorii,  tj. 
uosobionych cnót i grzechów, ukazywały wewnętrzną walkę człowieka między 
dobrem  i  złem,  wyrażały  idee  i  pojęcia  abstrakcyjne  posługujące  się 
konkretnym obrazem, dostępnym zmysłom. 

Średniowiecze  zrodziło  sztuki  dramatyczne,  zwane  misteriami, 

przedstawiające najczęściej jakieś fragmenty życia i działalności Jezusa (do dziś 
zachowało  się  misterium  „Historia  o  chwalebnym  zmartwychwstaniu 
Pańskim”).  Za  kontynuację  średniowiecznych  misteriów  uznać  można 
współczesne jasełka. 

W  rozwoju  polskiej  literatury  średniowiecznej  można  rozróżnić  dwa 

okresy. Pierwszy okres, sięgający do połowy XIII w., gdy literatura rodzima żyje 
tylko  w  ustnej  tradycji  jako  literatura  ludowa.  Literatura  pisana  ma  głównie 
charakter  religijno  –  kościelny,  przy  czym  jej  narzędziem  jest  wyłącznie  język 
łaciński.  Elementy  świeckie  występują  tylko  w  rocznikach  i  kronikach 
uwieczniających czyny panujących. Drugi okres, od połowy XIII w. do połowy 
XV w. oprócz dziel pisanych po łacinie obejmuje także pierwsze utwory pisane 
po  polsku.  przy  czym  odbijają  się  w  nich  coraz  silniej  charakterystyczne  dla 
teko okresu procesu społeczne. 
 

12.

Style w architekturze średniowiecza. 

     W  okresie  średniowiecza  rozwija  się  architektura,  muzyka,  malarstwo  i 
rzeźba. Prymat mają motywy religijne. Styl romański i styl gotycki prezentują 
przede  wszystkim  zabytki  kościelne,  wspaniałe  katedry  i  klasztory,  górujące  i 
bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim. 

25

STYL ROMAŃSKI (X – XII wiek) 
- uwypuklenie monumentalnego i masywnego kształtu budowli wznoszonych 

z grubo ciosanych kamieni i opartych na planie krzyża; 

- sklepienia pełne miękkich łuków; 
- niewielkie okna zapewniały półmrok sprzyjający atmosferze skupienia; 
- surowość stylu i wrażenie pewnej ociężałości łagodziła dekoracja kapitelów 

i  portali.  Wiele  rzeźb  miało  charakter  alegoryczny  i  stanowiło 
przedstawienie  motywów  biblijnych,  wyobrażenia  Apokalipsy,  piekła, 
potęgę grzechu i zła. 

     W  polskiej  wersji  styl  romański  znamionuje  brak  monumentalizmu  i 
prostota  rozwiązań  konstrukcyjnych,  zdobnictwo  stosowane  nawiązujące  do 
rodzimej sztuki ludowej (zdobnictwo geometryczne). 
Styl romański w Polsce trwał dłużej niż w Europie, bo do końca XIII wieku. 
Przykładem stylu romańskiego jest katedra na Wawelu, kościół św. Andrzeja w 
Krakowie, katedra w Płocku. Dzieła dużej klasy: 
- rzeźby portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu; 
- drzwi  gnieźnieńskie  (rzeźba  reliefowa),  ilustrujące  życie  i  śmierć  św. 

Wojciecha; tłem są motywy pejzażowe‐roślinne i architektoniczne;  

- płyta wiślicka z XII wieku (odkryta w 1959 r.). 
 
STYL GOTYCKI (połowa XII wieku) 
     Kolebką  stylu  gotyckiego  była  również  Francja  (p.  jak  s.  romańskiego). 
Badacze  styl  ten  wiążą  z  duchem  scholastycznym  i  mistycznym  dojrzałego 
średniowiecza. 
Cechami stylu są: 
- lekkość konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo‐żebrowe, wysokie okna 

z witrażami, harmonijne połączenie elementów zdobniczych; 

- nastrój  podniosły  wnętrz  uwypuklony  przez  grę  światła  (górne,  wysokie 

partie kościoła symbolizowały niebo); 

- gotyk  stał  się  architekturą  miasta:  wspaniałych  katedr,  zamków, 

barbakanów i kamienic. 

     Przejawem wielkiego kunsztu architektonicznego są takie dzieła gotyku jak: 
katedra  Notre  Dame  w  Paryżu,  w  Chartres,  Reims,  Kolonii,  Strasburgu,  w 
Mediolanie i wielu innych miastach w Europie. 
     W  Polsce  powstało  wiele  zabytków  gotyckich,  np.  kościół  Mariacki  w 
Krakowie,  Ratusz  i  Barbakan,  Ołtarz  Mariacki  Wita  Stwosza,  katedry  w 
Gdańsku  i  Wrocławiu.  Uduchowione  portrety  malarskie  i  posągi  postaci 

26

religijnych  i  świeckich,  np.  obrazy  i  rzeźby  Matki  Boskiej  to  przepiękne 
wizerunki  kobiece,  delikatne  i  pełne  wdzięku  (polska  Madonna  z  Krużlowej  z 
XV  w.).  Ikonografia  gotycka  wykazuje  szczególnie  silne  związki  z  literaturą, 
która jest również nasycona elementami obrazowymi. 
     Średniowiecze wysoko ceni muzykę, której przypisuje wielki wpływ na ludzi. 
Msze  kościelne,  ceremonie,  obrzędy  i  uroczystości  religijne  wypełnia  śpiew  i 
muzyka.  Meliczny  charakter  mają  też  wiersze  świeckie,  powieści  eposowe  i 
liryki miłosne trubadurów prowansalskich czy truwerów francuskich. 
     W  XV  w.  rozwija  się  rzemiosło  artystyczne  i  złotnictwo.  Przeważa  rzeźba 
dekoracyjna, figuralna i nagrobkowa w kamieniu (np. grób Jagiełły w katedrze 
wawelskiej),  później  rzeźba  w  drzewie.  Początkowo  istniało  malarstwo 
tablicowe; ale z czasem przybiera coraz oryginalniejsze formy (np. tryptyki). 
     Sztuka  podejmowała  tematy  przede  wszystkim  biblijne,  ukazywała  żywot 
Chrystusa,  Matki  Bożej  i  świętych.  Kierowała  myśli  człowieka  ku  Bogu, 
wskazywała na prawdy wiary chrześcijańskiej. 
 

13.

Gatunki epoki. 

a) kronika – ukształtowany w średniowieczu gatunek prozy historiograficznej, 

do  której  należą  opowieści  o  dziejach  przeszłych  i  współczesnych,  wierne 
zasadniczo chronologii wydarzeń, łączące wiedzę źródłową z fikcją literacką, 
moralizatorstwem, polityczną stronniczością czy panegiryzmem 

b) dialog  ‐  utwór  literacki  złożony  z  wypowiedzi  dwu  lub  więcej  postaci;  za 

sprawą  Platona  stał  się  formą  dyskursu  filozoficznego,  a  jego  szczególną 
odmianę  stanowił  dialog  sokratyczny,  w  którym  Sokrates  poprzez 
zadawanie rozmówcom pytań dochodził do prawdy. Lukian z Samosat (II w. 
n.e.)  uczynił  go  formą  satyryczną  (satyra).  W  czasach  nowoż.  stał  się 
odmianą  eseju  (np.  dialogowe  eseje  P.  Valery'ego  i  J.  Parandowskiego), 
obejmującą  m.  in.  rozmowy  zmarłych  (np.  B.  Fontenelle,  I.  Krasicki),  na 
które składają się rozmowy osób żyjących w różnych epokach 

c) moralitet – sztuki teatralne obejmujące dzieła o charakterze dydaktycznym 

i  filozoficznym;  występowały  w  nim  postacie  alegoryczne:  dobro,  zło, 
pycha, zazdrość; mówiły o uniwersalnych problemach życia ludzkiego 

d) misterium – widowisko teatralne, którego tematem są sceny zaczerpnięte z 

biblii, mogły przedstawiać fragmenty legęd hagiograficznych 

e) dramat  liturgiczny  ‐  gatunek  widowisk  związanych  z  liturgią  Kościoła 

katolickiego,  nie  należących  jednak  do  kanonicznych  składników 
nabożeństw, żywotny w X‐XVI w. Utwory dramatu 1iturgicznego były ściśle 

27

podporządkowane  strukturze  obrzędu;  odgrywano  je  w  kościołach  lub  na 
zewnątrz ‐ w miejscach dokładnie wyznaczonych. Składały się na nie sceny 
dialogowe  oraz  działania  ilustrujące  wydarzenia  z  historii  religijnej;  ich 
tematyka  pochodziła  z  Biblii  i  z  apokryfów.  W  obrębie  dramatu 
1iturgicznego wykrystalizowała się forma misterium. 

f) hagiografia  (  gr.  hagiographta,  od  hkgios  =  święty  +  grkphb  =  piszę)  ‐ 

żywoty  świętych,  legendy  o  ich  życiu  i  czynach;  dział  piśmiennictwa 
biograficznego 

(biografia) 

ukształtowany 

w 

pierwszych 

wiekach 

chrześcijaństwa,  należący  do  podstawowych  gatunków  piśmiennictwa 
średniowiecznego  (najsłynniejsze  dzieło  to  Złota  Legenda  Jakuba  da 
Voragine  z  XIII  w.).  H.  średniowieczna  korzystała  nie  tylko  z  wiedzy 
źródłowej,  ale  też  z  obiegowych  wątków  apokryficznych  (apokryf), 
baśniowych, romansowych i nowelistycznych. Ważnym okresem w dziejach 
h, była kontrreformacja; wtedy powstało m. in. najwybitniejsze pol. dzieło 
tego gatunku ‐ Żywoty świętych P. Skargi 

g) rozmowa  ‐  (  gr.  dialogos  =  rozmowa)  ‐  podstawowa  forma  komunikacji 

językowej:  rozmowa,  wymiana  wypowiedzi  co  najmniej  dwóch  osób  na 
określony  temat.  Żadna  z  wypowiedzi  wchodzących  w  skład  dialogu,  czyli 
replik,  nie  stanowi  sama  przez  się  samodzielnej  całości  znaczeniowej; 
dopiero  ich  powiązanie  tworzy  taką  całość‐odrębną  i  na  swój  sposób 
kompletną.  Wszelkie  typy  dialogów  występujące  w  praktyce  językowej 
mogą  mieć  zastosowanie  w  literaturze:  przede  wszystkim  w  dramacie, 
gdzie dialog stanowi podstawową i niezależną formę wypowiedzi ‐ słowny 
składnik scenicznej akcji, ale także w utworach epickich (epika), gdzie partie 
dialogowe ‐ dopuszczane wyłącznie w nadrzędnym wobec nich kontekście 
narracji ‐ są bezpośrednią językową reprezentacją świata przedstawionego. 
I  w  dramacie,  i  w  epice  dialogi  spełniają  te  same  funkcje:  1) 
charakteryzacyjną  (sposób  wypowiadania  się  postaci  i  to,  co  mają  do 
powiedzenia  ‐  są  ważnym  elementem  ich  ‐  charakterystyki  pośredniej);  2) 
fabularną  (rozmowy  postaci  są  odcinkami  fabuły,  podobnie  jak  wszelkie 
inne  zdarzenia  i  sytuacje);  3)  informacyjną  (wypowiedzi  postaci 
powiadamiają o takich ogniwach fabuły, które nie zostały przedstawione na 
scenie lub zrelacjonowane przez narratora). W utworach lirycznych (liryka) 
formy  dialogowe  służą  często  jako  przesłona  pulsującego  pod  nimi  toku 
monologowego  (monolog  liryczny);  jedynie  w  liryce  sytuacyjnej  (np.  w  ‐i 
sielance)  mają  charakter  zbliżony  do  dialogów  w  tekście  narracyjnym  lub 
dramatycznym 

28

h) legenda  ‐  (łac.  =  to,  co  należy  przeczytać)  ‐  opowieść  nasycona 

pierwiastkami fantastyki, niezwykłości i cudowności, zwł. o życiu świętych, 
apostołów i męczenników za wiarę. Gatunek hagiografii ukształtowany we 
wczesnym średniowieczu; początkowo uprawiany w formach narracyjnych ‐ 
prozaicznych  i  wierszowanych,  następnie  także  w  dramatycznych:  w 
miracle oraz w teatrze jezuickim. U schyłku XVIII w. nastąpiła zmiana w poj‐
mowaniu  legendy,  którą  zaczęto  kojarzyć  z  podaniami  ludowymi.  Motywy 
legendowe  pełnią  często  w  literaturze  rolę  analogiczną  do  motywów 
mitologicznych  i  biblijnych  ‐  jako  materiał  fabularny  sposobny  do 
przenoszenia treści światopoglądowych i moralnych