AMOR (KUPID/KUPIDYN)

Bóg i uosobienie miłości. Uchodził za syna bogini Wenus i boga Marsa.

Był utożsamiany z greckim Erosem.

W sztuce przedstawiany jest jako młody mężczyzna lub nagi chłopiec ze

skrzydłami u ramion, z łukiem i kołczanem pełnym strzał.

Mit o Amorze (Erosie) i Psyche zainspirował van Dycka do namalowania

obrazu o takim tytule, nazwę tę nadał również Patrick Süskind jednej z

marek perfum w powieści Pachnidło.

Amor jest też symbolem walentynek.

BACHUS

Bóg płodnych sił przyrody, wina i winnej latorośli.

Syn Zeusa i Semele. Bachus nauczył ludzi uprawy winogron i robienia wina.

Wędrował po świecie w rydwanie, zawsze w towarzystwie

bakchantek i satyrów. Jego worki z winem niosły osły, a wszystko to działo

się przy hałaśliwej muzyce bębenków i aulosów.

GENIUSZ

W religii rzymskiej półboska, śmiertelna istota, która obdarza

mężczyznę płodnością, kieruje jego losem, przynosi szczęście, a rodzi się

wraz z nim. Żeńskim odpowiednikiem jest Junona.

Uważano, że każdy mężczyzna ma swojego własnego, indywidualnego

geniusza. Składano mu ofiary w dniu własnych urodzin - stąd chrześcijanie

początkowo tępili obchodzenie urodzin, gdyż jest to pogańskie święto ku

czci własnego geniusza (chrześcijańskim zamiennikiem są imieniny, święto

ku czci chrzestnego patrona).

Koncepcję geniusza uzupełniono z czasem o geniusza zbiorowego,

czego przykładem jest genius populi Romani, duch opiekuńczy całego "ludu

rzymskiego", czyli wszystkich Rzymian. Na rewersach monet rzymskich

geniusza przedstawiano z paterą i rogiem obfitości, czasami z ołtarzem u

stóp.

Pod wpływem filozofii greckiej nastąpił w okresie późniejszym

podział na dobrego geniusza - białego i złego - czarnego. Geniusza

utożsamiano generalnie z greckim demonem (dajmon).

Koncepcję białego geniusza zasymilowało później chrześcijaństwo pod

postacią anioła stróża.

Geniusz był częstym motywem w rzeźbie dekoracyjnej alegorycznej i

malarstwie. Przedstawiano go zazwyczaj pod postacią węża, często z

bóstwami domowego ogniska lub jako nagiego młodzieńca czy też

mężczyznę w todze z rogiem obfitości (paterą).

HONOR/HONOS

Był to jeden z bogów będących personifikacją pojęć moralnych -

honoru i czci. Honos personifikował sławę wojenną jako nagrodę za

męstwo. Związany z kultem Marsa. Był on przedstawiany jako

uzbrojony mężczyzna. Jest to jeden z niewielu bogów - opiekunów

mężczyzn. Na rewersach monet rzymskich przedstawiany z gałązką oliwną

lub z berłem i rogiem obfitości.

JANUS

Jedno z najważniejszych bóstw staroitalskich, czczony w starożytnym

Rzymie. Był bogiem wszelkich początków, a także opiekunem drzwi, bram i

mostów, patronem umów i układów sojuszniczych. Od niego pochodzi

łacińska nazwa miesiąca stycznia (Ianuarius) jako pierwszego miesiąca w

roku. Był utożsamiany także z bogiem poranków - Matutynem.

Janus był pierwszym władcą Lacjum. Wzgórze, na którym rezydował

nazwano na jego cześć Ianiculum. Początkowo dzielił władzę z Camesusem,

a następnie z Saturnem. Miał być mężem Iuturny i ojcem Fonsa.

Był tradycyjnie przedstawiany z dwiema twarzami, z kluczami i laską.

Jego najstarsze wyobrażenia były przedstawiane na rzymskich monetach

zwanych aes grave. Według Owidiusza dwie twarze Janusa symbolizowały

jego władzę nad ziemią i niebem, zaś według Makrobiusza przeszłością i

przyszłością.

W Rzymie znajdowała się świątynia Janusa, która według tradycji

miała zostać wybudowana przez Numę Pompiliusza. Jej bramy zamykano w

czasie pokoju, a otwierano podczas wojny.

JOWISZ/JUPITER

Bóg nieba, burzy i deszczu, najwyższy władca nieba i ziemi, ojciec

bogów. Był źródłem władzy, jaką dzierżyli rzymscy urzędnicy. Rzymscy

władcy i wodzowie starali się pozować na ludzkie ucieleśnienie czy

odzwierciedlenie Jowisza. Pospolicie utożsamiany jest z greckim Zeusem, z

czasem przejął jego cechy. Atrybutami Jowisza były piorun i orzeł. Był

synem Saturna.

W rzeczywistości jest to (tożsamy z Zeusem) praindoeuropejski bóg

dziennego nieboskłonu, burzy i piorunów. Obie nazwy, grecka i łacińska,

wywodzą się z praindoeuropejskiego imienia Dieus ph

2

ter, co w wyniku

różnych przekształceń fonetycznych dało łacińskie Iuppiter (Iovis + pater).

Od dopełniacza (genetivus) tego imienia, brzmiącego Iovi, pochodzi polskie

imię tego bóstwa, Jowisz.

Jowisz i cała Trójca Kapitolińska uosabiali rzymskie państwo. W koloniach

rzymskich budowano analogiczne świątynie Trójcy Kapitolińskiej, zwane

po prostu Kapitolami, rozprzestrzeniając kult poza miasto Rzym.

Na terenach starożytnego italskiego miasta Iguvium odnaleziono

w 1444 roku tablice poświęcone Jowiszowi. Jowisz razem z Junoną i

Minerwą tworzył trójcę kapitolińską.

Przydomki Jowisza: Stator – ten, który zatrzymuje chwiejące się szeregi

rzymskie, Victor – dawca zwycięstwa, Versor – ten, który zmusza

nieprzyjaciół do ucieczki.

KWIRYNUS

Był jednym z pięciu głównych bogów rzymskich. Wraz z Jowiszem i

Marsem stanowili trójcę najwyższych bogów państwa rzymskiego. Był

bogiem zbrojnych Rzymian, tzw. kwirytów (quirites). Nazwa wzięła się od

sowa "włóczna" (quiris).

Początkowo był bogiem Sabinów, którzy mieszkali niedaleko

obecnego Rzymu i utożsamiono go z wojną. Potem powstała legenda

związana z Kwirynem (też go tak nazywano), jakoby był nim sam król

Romulus, który po śmierci wstąpił do nieba. Legenda doprowadziła do

wykształcenia się nowego kultu Kwirynusa, jako opiekuna Rzymu.

Jego sanktuarium znajdowało się na Kwirynale. Przed świątynią rosły

dwa krzaki, które symbolizowały patrycjuszy i plebejuszy oraz walki

toczone między tymi dwoma stanami. Jego kultem zajmował się specjalny

kapłan - flamen Quirinalis. Czczono go pod postacią fetysza w kształcie

włóczni.

Do panteonu rzymskiego został wprowadzony przez Numę

Pompiliusza. Tam stał się naczelnym bogiem obok Jowisza i Marsa. Tam

panował dopóki Tarkwiniusze nie zamienili Marsa i Kwiryna na Junonę i

Minerwę.

Święto ku czci Kwiryna, zwane Kwirynalia, obchodzono 17 lutego każdego

roku.

MARS

Staroitalski bóg wojny, znany już u Etrusków jako Maris.

Obok Jowisza i Kwirynusa jeden z głównych bogów w mitologii rzymskiej.

Odpowiednik greckiego Aresa. Początkowo czczony jako patron pór roku,

szczególnie wiosny. Pasterze powierzali swoje stada opiece Marsa przed

watahami wilków. Między innymi do Marsa śpiewali swoje pieśni saliowie.

Był czczony jako ojciec bliźniąt: Romulusa i Remusa. Poświęcano mu jeden

z miesięcy - marzec, kiedy to tradycyjnie pogoda pozwalała wznowić lub

rozpocząć działania wojenne.

Marsowi poświęcony był: wilk, dzięcioł i dąb. Jako Mars Gradivus,

kroczył na czele wojsk na polu bitwy i pod taką postacią był czczony w

starej świątyni na Via Appia, poza murami miasta.

Inne miejsca kultu Marsa w Rzymie:



Porta Capena



na Polu Marsowym



w Regia na Forum

MERKURY

Rzymski bóg handlu, zysku i kupiectwa; także złodziei i celników,

posłaniec bogów. Jego imię pochodzi prawdopodobnie odłacińskiego merx,

lub też mercator, co oznacza "kupiec". Za jego odpowiednika w mitologii

greckiej można uznać Hermesa, zaś w panteonie etruskim –Turmsa.

Świątynia Merkurego w Circus Maximus, pomiędzy

wzgórzami Awentyn i Palatyn została wzniesiona w 495 roku p.n.e. Miejsce

nadawało się dobrze jako miejsce kultu boga handlu i szybkości, jako że

znajdował się tam jeden z głównych ośrodków handlu, a także tory

wyścigowe. Usytuowanie świątyni pomiędzy plebejuszowską twierdzą na

Awentynie a patrycjuszowskim centrum na Palatynie, podkreślało również

rolę mediatora przypisywaną często Merkuremu.

Merkury stał się bardzo popularny wśród narodów podbitych przez

Imperium Rzymskie. W rzymskim synkretyzmie był przyrównywany

do celtyckiego boga Lugusa i germańskiego bóstwa Wotana.

W sztuce klasycznej łatwo rozpoznawalny dzięki charakterystycznej

czapce petasos (często z dołączonymi małymi skrzydełkami) oraz lasce

(kaduceusz).

MITRA

Był perskim bogiem słońca. W mitologii perskiej uznawany za

pomocnika Ahuramazdy. Kult Mitry, sprawowano w grotach wykutych w

skale. W ofierze składano mu różne zwierzęta, które następnie były

zjadane. Mitrę przedstawiano jako młodzieńca w tunice, w czapce

frygijskiej na głowie, zabijającego byka.

Mitra urodził się ze skały 25 grudnia. Zasłynął zabiciem byka,

którego zgładzenie nakazał mu sam bóg Słońca. Dokonał tego, najpierw

sprowadzając go do groty, a następnie przebijając go w prawy bok. Na

pamiątkę tego wydarzenia, wyznawcy Mitry przeprowadzali krwawą

ofiarę, która symbolizowała zbawienie wszystkich ludzi.

Jego rzymskie święto, 25 grudnia, Sol Invictus, zostało potem przez

chrześcijan zaadaptowane jako Boże Narodzenie, a jego święty dzień,

niedziela, jako dzień święty chrześcijan.

Kult Mitry w Rzymie zaczął się szerzyć w I wieku n.e. za

panowania dynastii Flawiuszów. Jego pierwsza siedziba kultu mieściła się

w podziemiach obecnej bazyliki świętego Klemensa w Rzymie. Kult Mitry,

największych wyznawców zdobył sobie wśród kupców, prokuratorów i

innych osób, których profesja wymagała ciągłego przemieszczania się z

jednego do drugiego zakątka Imperium. Od II wieku n.e. kult

rozprzestrzenił się do każdego zakątka Imperium. Jako pierwszy władca

Rzymu najwięcej zainteresowania okazywał mu Kommodus. W 308 roku

n.e. Galeriusz, Dioklecjan i Licyniusz, uczynili go swoim opiekunem.

Na przełomie III i IV wieku n.e. kult Mitry został włączony do

państwowego kanonu religijnego w Rzymie, jednak szybko został

wyeliminowany za sprawą wrogo nastawionych chrześcijan. W 324 roku

n.e. Konstantyn Wielki zakazał sprawowania kultowych rytuałów, by w

341 r. n.e., jego synowie zakazali składania krwawych ofiar.

MOMUS

Bóg żartów, kpin, drwin, a także niezasłużonej krytyki. Syn Nocy. Z

powodu ciągłego wyśmiewania i krytykowania innych bogów, został

wygnany z Olimpu.

W sztuce przedstawiany zwykle jako starzec z maską w jednej ręce i

laską błazna w drugiej.

NEPTUN

Bóg mórz, oceanów, chmur, źródeł a także trzęsień ziemi.

Odpowiednik greckiego Posejdona. Był synem Saturna, bratem Jupitera i

Plutona.

Głównym atrybutem Neptuna był jest trójząb, środkiem lokomocji

natomiast delfin oraz koń. Kiedy morze jest dostatecznie wzburzone,

piana na grzbietach fal nazywana jest morskimi grzywaczami, które to

porównanie odnosić się ma do rozwianych grzyw pędzących rumaków.

Rzymianie w początkowym okresie swej państwowości nie byli zbyt

błyskotliwymi żeglarzami, więc Neptun nie był szczególnie chwalony.

Nabrał właściwej i należnej mu mocy wraz ze wzrostem potęgi morskiej

Rzymian i rozwoju ich floty, zarówno wojennej, jak i handlowej, co było

następstwem ogromnego zapotrzebowania na usługi morskie.

Neptun miał swoje święto 23 lipca, tzw. Neptunalia, w okresie

największych susz. Czczony był wraz z bóstwem żeńskim zwanym Salacja

lub Venilia.

Był opiekunem koni i wyścigów. Jego świątynie znajdowały się

blisko wyścigów, toteż jedna znajdowała się na Circus Flaminus, druga na

polu Marsowym, a najpóźniejsza na Campus Martius.

PLUTON

Był bogiem świata podziemnego i umarłych oraz wszelkiego

podziemnego bogactwa: kruszców i nasion rzucanych w ziemię.

Jego nazwa wzięła się od greckiego słowa plutos ("bogactwo"). Imię to

nadane mu zostało ze względu na niezmierzone bogactwa świata

podziemnego.

Utożsamiany był z greckim Hadesem.

Jego żoną była Prozerpina (Proserpina), odpowiedniczka greckiej

Persefony. Była ona boginią kiełkującego zboża, córką Ceres i jej brata

Jowisza. Z mitologii greckiej Rzymianie przejęli znany mit o jej

uprowadzeniu przez Plutona, brata Jowisza i Ceres. Pluton uprowadził

boginię, pod wpływem strzały Amora, ze sobą do swojego królestwa

podziemi, w celu pojmania jej za żonę. Odtąd stała się królową świata

podziemnego.

Rzymianie nie postrzegali Plutona jako boga podziemi, a raczej jako

istotę wyższą dającą złoto, srebro i inne dobra podziemia.

Uważano, że jako jedyny bóg nie zwracał uwagi na modlitwy i poświęcane

mu ofiary. Był obojętny wobec ludzi i ich losu.

PILUMNUS

Był bóstwem przyrody, bratem Picumnusa. Dbał on o zdrowie i

prawidłowy wzrost dzieci. Po narodzinach dziecka starożytni Rzymianie

ścielili dodatkowe łóżko, by zapewnić sobie pomoc Pilumnusa.

Pilumnusowi miała także zawdzięczać ludzkość umiejętność mielenia

ziarna.

Wraz z boginiami Intercidoną i Deverrą bronił domu rodzących

kobiet przed szkodliwym bóstwem leśnym Sylwanem.

PICUMNUS

Był bogiem płodności, rolnictwa, małżeństwa i dzieci. Przypuszcza

się, że można go identyfikować ze Sterquilinusem. Jego bratem

był Pilumnus.

SATURN

Staroitalski bóg ziarna i rolnictwa. Miał on też wiele wspólnych cech

z grecką Demeter. Jego małżonką była Ops. Później Saturn był

utożsamiany z greckim Kronosem, a Ops z grecką Reą. Ojciec Jowisza,

Neptuna oraz Plutona. Był on niegdyś władcą świata, bogów i nieba,

dopóki jego synowie nie wystąpili przeciwko niemu i odebrali mu władzę.

Jowisz zajął miejsce ojca w niebie, Neptun morza, a Pluton podziemia.

Wierzono, że za jego rządów panował na ziemi złoty wiek. Nauczył

ludzi uprawy roli i winnej latorośli. Miał również pierwszy ustanowić

prawa w Italii.

Jego święto, Saturnalia, obchodzono w Rzymie przez siedem dni

pod koniec grudnia. Świątynię poświęconą Starunowi zbudowano w 497

roku p.n.e. na wzgórzu kapitolińskim.

SOL

Bóg Słońca. Pierwotnie był bóstwem sabińskim. Sprowadzenie jego

kultu do Rzymu (równocześnie z kultem Luny) przypisywano Tytusowi

Tacjuszowi. Kult bóstwa sprawowany był przez sabiński ród Aureliuszów.

Uległ on hellenizacji, został utożsamiony z Heliosem. Kult bóstwa w

połączeniu z wpływami religii wschodnich (El Gabal, Mitra) doprowadził do

powstania w III wieku nowego kultu synkretycznego Niezwyciężonego

Słońca (Sol Invictus).

W sztuce starożytnego Rzymu najczęściej przedstawiano go na

wzór greckiego Heliosa, to jest z promienistą aureolą wokół głowy lub

promienistą koroną na głowie, na złotym rydwanie zaprzężonym w cztery

konie.

Obdarzono go przydomkiem Indiges, a jego święto obchodzono 8

sierpnia. Wzniesiono ku jego czci świątynię na Kwirynale oraz ołtarz

w Circus Maximus.

Od słowa Sol (łac., ‘słońce’) pochodzi nazwa solarny (słoneczny).

STERQUILINUS

Był bogiem użyźniania ziemi. Być może był równoznaczny z

Picumnusem; imię to stosowano także wobec Saturna.

Inne formy imienia: Stercutus.

TERMINUS

Bóg granic państwowych i granic między prywatnymi posiadłościami.

Kapliczka Terminusa znajdowała się na Kapitolu i gdy w tym miejscu

budowano świątynię Jowisza, włączono ją do niej, ponieważ kapłani nie

pozwolili jej zburzyć.

Ku czci Terminusa obchodzono 23 lutego święto zwane Terminaliami.

WULKAN

Bóg wulkanów, ognia oraz kowalstwa. Utożsamiany był z greckim

Hefajstosem. Syn Jowisza i Junony. Oddawano mu cześć w świątyni na

Polu Marsowym. Z zajęcia kowal.

W czasie jego święta (Volcanalia), które odbywało się 23 sierpnia,

wrzucano do ognia ryby i drobne zwierzęta. Wzywano go zawsze podczas

gaszenia pożarów.

Wierzono, że jego kuźnia znajduje się pod kraterem Etny na Sycylii,

a odgłosy dochodzące z wnętrza wulkanu są wynikiem jego pracy.

Odlewał groty strzał i zbroje dla Marsa, Minerwy oraz pioruny dla

Jowisza.