1

1

Językoznawstwo kognitywne

2

Językoznawstwo kognitywne

1. Kategoryzacja

–

Kategorie klasyczne i kognitywne

–

Problem kategorii rozmytych i rodzinnego
podobieństwa

–

Pojęcie prototypu i typy prototypów

–

Definiowanie przez prototyp

–

Kategorie radialne

–

Kategorie poziomu podstawowego

2. Metafora
3. Konceptualizacja i konstruowanie pojęć

3

Kategoryzacja

Kategorie klasyczne:

- genus proximum i diferencia specifica

- cechy wystarczające i konieczne

- podziały rozłączne

- podziały wyczerpujące

- wszystkie elementy kategorii

„równocenne”

4

Za: G. Kleiber, Semantyka prototypu, Universitas, 2005

5

Za: G. Kleiber, Semantyka prototypu, Universitas, 2005

6

Za: E. Tabakowska (red.) Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa,

Universitas, 2005

2

7

Za: N. Delbecque (red.) Linguistique cognitive. Comprendre comment

fonctionne le langage, De Boeck.Duculot, 2002

8

Cechy prototypów

• oceniany jako najlepszy przedstawiciel

kategorii

• łatwo zdecydować o przynależności do

kategorii (szybki czas reakcji)

• niesymetryczność w ocenie podobieństwa

(kaczka podobna do wróbla vs. wróbel
podobny do kaczki)

• niesymetryczność w uogólnianiu
• potwierdzenie „rodzinnego podobieństwa”

9

Typy i „źródła” prototypów

idealne modele kognitywne
- modele „kłączowe” (matka 1)
- modele metonimiczne (matka 2)
- stereotypy społeczne (polityk)
- typowe przykłady (wróbel->ptak, młotek->narzędzie
- „ideały” – mąż (model idealny vs. stereotypowy)
- „wzorce do naśladowania” – wirtuoz -> Paganini
- „generatory” (małe liczby dla liczb)
- podmodele (liczby „okrągłe” dla liczb)
- „znane przykłady” – typ samolotu po wypadku

10

Efekty prototypowe i kategoryzacja

przez prototyp

- Przykład ‘kawaler’

- Przykład ‘matka’

* * *

- Kontrprzykład ‘łódka”

11

Efekty prototypowe i kategoryzacja

przez prototyp

- Kategorie o stopniowalnej przynależności

- Kategorie rozmyte

12

Kategorie „rozmyte” czy

„bezsensowne”

3

13

Oryginalny cytat

…a cierta enciclopedia china que se titula Emporio celestial

de conocimientos benévolos. En sus remotas páginas
está escrito que los animales se dividen en (a)
pertenecientes al Emperador, (b) embalsamados, (c)
amaestrados, (d) lechones, (e) sirenas, (f) fabulosos, (g)
perros sueltos, (h) incluidos en esta clasificación, (i) que
se agitan como locos, (j) innumerables, (k) dibujados
con un pincel finísimo de pelo de camello, (1) etcétera,
(m) que acaban de romper el jarrón, (n) que de lejos
parecen moscas.

“El idioma analítico de John Wilkins”, en Otras

inquisiciones”

14

Kategorie „rozmyte” czy

„bezsensowne”

„

Women, fire and dangerous things” (Dyirbal)

I.

Bayi: mężczyźni, kangury, oposy, nietoperze, większość
węży, ptaków, owadów, niektóre ryby, księżyc, burze,
tęcza, bumerangi, niektóre włócznie i ościenie …

II.

Balan: kobiety, borsuk workowaty, psy, dziobak, echidna,
niektóre węże, niektóre ptaki, robaczki świętojańskie,
skorpiony, koniki polne, wszystko związane z ogniem
wodą, słońce i gwiazdy, tarcze, niektóre włócznie i
ościenie …

III.

Balam: jadalne owoce i części roślin, rośliny, bulwy,
paprocie, miód, papierosy, wino, ciasto …

IV.

Bala: części ciała, mięso, pszczoły, wiatr, kłącza
pochrzynu, niektóre włócznie i ościenie, większość drzew,
trawa, błoto, kamienie, dźwięki, język

15

Kategorie radialne

I.

Bayi: mężczyźni; zwierzęta;

II.

Balan: kobiety; woda; ogień; walka

III. Balam: żywność niepochodzenia

zwierzęcego …

IV. Bala: inne

16

Kategorie radialne

17

Kategorie poziomu podstawowego

KRZESŁO
KUCHENNE

WODOŁAZ

PODRZĘDNY

KRZESŁO

PIES

PODSTAWO

WY

MEBLE

ZWIERZĘ

NADRZĘDNY

18

Kategorie poziomu podstawowego

• Wspólny kształt
• Wspólne wyobrażenie
• Wspólne cechy motoryczne
• Najszybsza identyfikacja
• Najczęściej używane jako określenia
• Najwcześniej nabywane przez dzieci
• Historycznie pierwsze w słownictwie
• Występują w kontekstach neutralnych (widzę psa vs.

widzę jamnika)

• Na tym poziomie najczęściej zorganizowana jest nasza

wiedza.

4

19

Metafora

1. Domena źródłowa i docelowa

2. Typy metafor:

ontologiczna

orientacyjna

strukturalna

3. Metafora a metonimia

20

Konceptualizacja i konstruowanie

pojęć

21

Uzupełnienie listy lektur:

Eleonor Rosch, Zasady kategoryzacji,

„Etnolingwistyka” nr 17, Lublin 2005.