A R T Y K U Ł Y S P E C J A L N E

16

MEDYCYNA PRAKTYCZNA – PEDIATRIA 1/2010

Pępowina i skóra noworodka wkrótce po uro‑

dzeniu ulegają kolonizacji przez bakterie pocho‑
dzące od matki lub z rąk personelu medycznego.

1

Najczęściej są to niechorobotwórcze bakterie
Gram‑dodatnie (głównie

Staphylococcus aureus,

a także koagulazo‑ujemne szczepy gronkow‑
ców, paciorkowce grupy B), ale również bakterie
Gram‑ujemne (

Escherichia coli, Klebsiella pneu‑

moniae, Proteus mirabilis).

1

Kliniczne znaczenie

tej kolonizacji nie zostało ustalone.

2

Niektórzy

autorzy uważają, że fizjologiczna flora bakteryjna
zwiększa ryzyko zakażenia, a według innych sta‑
nowi mechanizm ochronny przed zakażeniami
szpitalnymi.

3

W większości przypadków kolo‑

nizacja nie wywołuje żadnych objawów, jednak
u niektórych noworodków może być przyczyną
zapalenia pępka.

1,4

Wydłużenie czasu odpadnię‑

cia kikuta pępowinowego może zwiększać ryzyko
zapalenia pępka.

5

Zapalenie pępka może się także rozwinąć

w następstwie niewłaściwej pielęgnacji kikuta
pępowinowego. Dotyczy ono 0,2–0,9%

4,6

noworod‑

ków (wg niektórych autorów do 2%),

7

przy czym

częściej obserwuje się je u hospitalizowanych

wcześniaków. U dzieci urodzonych o czasie zapale‑

nie pępka rozwija się zwykle między 5. a 9. dniem
życia, a u wcześniaków między 3. a 5. dniem.

4

Najczęściej powodują je Gram‑dodatnie ziaren‑
kowce, niekiedy jednak zakażenie ma charakter
mieszany i jest wywoływane zarówno przez bak‑

terie Gram‑dodatnie, Gram‑ujemne, jak i beztle‑
nowe (gł.

Bacteroides fragilis i Clostridium per‑

fringens).

4

W wyniku wieloletniego stosowania

preparatów antyseptycznych działających głów‑
nie na bakterie Gram‑dodatnie oraz częstego
podawania antybiotyków działających układowo,
w niektórych ośrodkach dominującym czynnikiem

etiologicznym zapalenia pępka są obecnie tlenowe
bakterie Gram‑ujemne.

1,4

Odpowiednia pielęgnacja kikuta pępowino‑

wego zmniejsza ryzyko zapalenia pępka i jego

groźnych powikłań. Brakuje jednak jednoznacz‑
nych wytycznych dotyczących tego zagadnienia.

W 1998 roku Światowa Organizacja Zdrowia
(World Health Organization – WHO)

8

wydała

zalecenia, w których zwrócono szczególną uwagę
na zachowanie higieny podczas pielęgnacji kikuta.

Wytyczne te dotyczą głównie krajów rozwiniętych.
Według WHO, aktualnie nie ma podstaw do ruty‑

nowego stosowania preparatów antyseptycznych,
z wyjątkiem szczególnych sytuacji. Na oddziałach
szpitalnych z wieloosobowymi salami noworod‑
kowymi preparatu antyseptycznego należy użyć
po przecięciu pępowiny, a następnie stosować go
do odkażania kikuta raz dziennie przez pierwsze

3 dni życia. Wybór antyseptyku powinien zale‑
żeć od flory bakteryjnej występującej na danym

oddziale, ewentualnie należy wybrać środek
o jak największej aktywności i spektrum działa‑
nia. Jeśli noworodek przebywa z matką w syste‑
mie

rooming‑in, stosowanie antyseptyku nie jest

konieczne. W warunkach domowych wystarcza
mycie kikuta pępowiny wodą z mydłem, pamię‑
tając o jego osuszaniu (tzw. sucha pielęgnacja).

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy noworodek przebywa

w złych warunkach higienicznych, kiedy to należy

stosować preparat antyseptyczny o jak największej
aktywności i szerokim spektrum działania.

W wielu szpitalach w Niemczech

9

i Ameryce

Północnej

1

obecnie zaleca się stosowanie tzw.

suchej pielęgnacji kikuta pępowinowego, jednak

w Stanach Zjednoczonych brakuje jednolitych
wytycznych i ostateczny wybór metody pielęgna‑

cji pozostawia się lekarzowi, który w zależności

Pielęgnacja kikuta pępowinowego

u noworodków

Konsultowała

prof. dr hab. med. Ewa Helwich, Konsultant Krajowy w dziedzinie neonatologii

Skróty:

OKT/FEN – oktenidyna z fenoksyetanolem

SPECJALNIE

►

dla Medycyny Praktycznej –

Pediatrii

mgr Ewa Kamińska

Zakład Farmakologii Instytutu Matki

i Dziecka w Warszawie

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 16

2009-12-21 15:58:53

A R T Y K U Ł Y S P E C J A L N E

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków

17

W badaniach przeprowadzonych głównie

w ostatniej dekadzie, obejmujących duże grupy

noworodków, wykazano, że stosowanie niektó‑
rych preparatów antyseptycznych opóźnia proces
odpadnięcia kikuta pępowinowego.

2,3,10‑13

Zupan

i wsp.

2

dokonali przeglądu 21 badań z randomiza‑

cją obejmujących około 9000 noworodków (w tym

2 badania przeprowadzone u wcześniaków), nie
wykazując statystycznie znamiennej przewagi
któregokolwiek z wyżej wymienionych prepara‑

tów antyseptycznych lub miejscowo stosowanych
antybiotyków w porównaniu z tzw. suchą pielęgna‑
cją kikuta pępowinowego. Uzyskane wyniki nie
pozwalają także na wybranie najlepszego prepa‑
ratu. Zaobserwowano, że sucha pielęgnacja skraca
czas odpadnięcia kikuta pępowiny w porównaniu
ze stosowaniem antyseptyków. U dzieci, u których
nie stosowano żadnego preparatu antyseptycznego,
kikut odpadał po około 8 dniach, w przypadku uży‑
wania alkoholu – po około 10 dniach, w przypadku
miejscowego stosowania antybiotyków – po około

12 dniach, a po użyciu antyseptyku w postaci

pudru – po około 7 dniach. Autorzy przeglądu
wysnuli wnioski, że w bogatych krajach u zdro‑
wych noworodków, urodzonych o czasie, wystar‑
czające jest stosowanie suchej pielęgnacji kikuta
pępowinowego. Stosowanie antyseptyku może być
natomiast uzasadnione w przypadku zwiększo‑
nego ryzyka zakażenia bakteryjnego (np. pobyt
noworodka na wieloosobowym oddziale szpital‑
nym, złe warunki higieniczne w domu) oraz w kra‑
jach słabo rozwiniętych, jednak autorzy przeglądu
nie wyróżniają żadnego preparatu.

Autorzy niektórych prac ostrzegają przed

zwiększonym ryzykiem zapalenia pępka i jego
powikłań w wyniku stosowania naturalnej pielę‑
gnacji kikuta pępowinowego.

6,9,27

Janssen i wsp.

6

w badaniu z randomizacją (n = 766) stwierdzili

zapalenie pępka u jednego dziecka z grupy stosu‑
jącej suchą pielęgnację i brak zapalenia w grupie
stosującej mieszaninę 3 barwników (

triple dye).

W grupie niestosującej żadnych preparatów anty‑

septycznych, w porównaniu z grupą stosującą anty‑
septyki, statystycznie częściej obserwowano kolo‑
nizację kikuta przez

E. coli (34,2 vs 22,1%), koagu‑

lazo‑ujemne szczepy gronkowców (69,5

vs 50,5%),

S. aureus (31,3 vs 2,8%) i paciorkowce grupy B (11,7

vs 6,0%), a także wysięk (7,4 vs 0,3%) i nieprzy‑

od oceny warunków domowych rodziny może zale‑
cić stosowanie antyseptyku.

W Polsce jak dotąd do pielęgnacji kikuta pępo‑

winowego zarówno podczas pobytu noworodka
w szpitalu, jak i po wypisaniu do domu zalecano

stosowanie 70% roztworu alkoholu etylowego aż
do czasu jego odpadnięcia. Natomiast według

WHO alkohol paradoksalnie nie wysusza kikuta

pępowiny

8

(mimo że działa w ten sposób na

skórę), a dodatkowo wydłuża czas jego odpadnię‑
cia.

2,3,8,10‑13

Znane są także przypadki podraż‑

nienia lub poparzenia alkoholem etylowym, izo‑
propylowym lub metylowym skóry noworodków,
a zwłaszcza wcześniaków,

14‑17

u których alkohol

przenika przez skórę 3–50 razy łatwiej niż u nowo‑
rodków donoszonych oraz u dorosłych

3

. W badaniu

z grupą kontrolną zaobserwowano zaczerwienie‑
nie skóry wokół pępka po użyciu 70% alkoholu aż
u 14% noworodków.

18

Opisano również toksyczne

działanie alkoholu po zastosowaniu na skórę
noworodków,

19‑23

w tym po jego użyciu do pielę‑

gnacji kikuta pępowinowego. Niektórzy autorzy
zwracają uwagę na stosunkowo słabe działanie
przeciwbakteryjne alkoholi

7,8,24

(pod tym wzglę‑

dem silniejszy jest np. wodny roztwór chlorhek‑
sydyny) oraz krótki czas działania. W badaniu
z randomizacją i podwójnie ślepą próbą (n = 100
noworodków) wykazano, że 80% roztwór alkoholu
etylowego był o wiele mniej skuteczny niż 0,5%
roztwór chlorheksydyny w 80% alkoholu, a dodat‑
kowo nie zapobiegał kolonizacji

S. aureus.

25

W innych krajach do pielęgnacji kikuta pępo‑

winowego stosuje się lub do niedawna stoso‑
wano m.in.: chlorheksydynę (zasypka, roztwór
alkoholowy lub wodny), alkohol etylowy lub izo‑
propylowy, sól srebrową sulfadiazyny, zasypkę

z tlenkiem cynku, nadtlenek wodoru, miejscowo
stosowane antybiotyki (neomycyna, bacytracyna),
oktenidynę (w połączeniu z 2‑fenoksyetanolem),
a także substancje, których ze względu na tok‑
syczność nie powinno się stosować u noworodków,
takie jak barwniki:

triple dye (zieleń brylantynowa

+ siarczan proflawiny + fiolet gencjanowy), akry‑

flawina, fuscyna lub eozyna, związki jodu (jodyna,
jodopowidon), pochodne salicylowe (

salicylic sugar

powder), pochodne rtęci, na przykład merbromina

(

merkurochrom), a nawet – wycofany ze względu

na neurotoksyczność – heksachlorofen.

2,8,26

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 17

2009-12-21 15:58:54

A R T Y K U Ł Y S P E C J A L N E

18

MEDYCYNA PRAKTYCZNA – PEDIATRIA 1/2010

spp., Aspergillus spp.) i wirusy (m.in. HSV‑1).

30,31

Największą wrażliwość wykazuje

S. epidermidis,

a najmniejszą –

Candida spp.

30

Oktenidyna nie

selekcjonuje opornych szczepów MRSA.

32

Oktenidyna jest bezpieczna. Nie wykazuje

działania mutagennego, rakotwórczego, embrio‑
toksycznego, teratogennego ani nie wpływa na
czynności rozrodcze.

33

Nie wchłania się po zasto‑

sowaniu na błony śluzowe, skórę ani dopochwo‑

wo.

33

Charakteryzuje się dobrą tolerancją i dużym

współczynnikiem biozgodności (BI >1),

31,34

więk‑

szym niż chlorheksydyna czy jodowany powidon.

Dzięki temu – pomimo stosunkowo niewielkiego

działania cytotoksycznego stwierdzonego

in vitro

– jest dobrze tolerowana

in vivo, co potwierdzono

w badaniach klinicznych.

31,35‑37

Fenoksyetanol

jest alkoholem działającym przeciwbakteryjnie
m.in. wobec

P. aeruginosa

38

, stosowanym także

jako konserwant w kosmetykach, w tym prze‑
znaczonych dla noworodków. Związek ten wchła‑
nia się wprawdzie przez skórę, lecz jest bardzo

szybko metabolizowany, także u noworodków

(w tym wcześniaków), do nietoksycznego kwasu
2‑fenoksyoctowego. Badania

35‑37

wykazały, że po

zastosowaniu OKT/FEN do odkażenia skóry

wcześ niaków wydalana jest z moczem minimalna
ilość kwasu 2‑fenoksyoctowego (śr. 24 ppm).

W badaniach klinicznych dotyczących skutecz‑

ności i bezpieczeństwa stosowania OKT/FEN
uczestniczyło łącznie ponad 2200 dzieci, w tym
co najmniej 1850 noworodków (łącznie z wcześnia‑
kami). OKT/FEN stosowano do odkażenia błon

śluzowych przed zabiegami chirurgicznymi i dia‑

gnostycznymi w obrębie dróg moczowo‑płciowy‑
ch

36,37,39,40

, do odkażenia skóry,

35,37,40

m.in. w pro‑

cedurach mających na celu dekolonizację MRSA
u noworodków

32

, a także do odkażenia kikuta

pępowinowego.

26

Wykazano, że bezpieczeństwo

stosowania preparatu OKT/FEN u niemowląt
i dzieci jest podobne jak u dorosłych.

40

Buhrer i wsp.

36

stosowali OKT/FEN do odka‑

żania skóry u 24 wcześniaków (wiek ciążowy:
23–26 tyg., mc. 565–1270 g) w ciągu pierwszych

7 dni ich życia. Jedynym działaniem niepożąda‑

nym obserwowanym u najbardziej niedojrzałych

wcześniaków (wiek ciążowy: 23 tyg.) była przemi‑
jająca reakcja rumieniowa po zastosowaniu tego
preparatu przed cewnikowaniem naczyń pępowi‑

jemny zapach (2,9

vs 0,7%). Autorzy podkreślają,

że zmianę procedury pielęgnacji kikuta pępowiny,
polegającą na zaniechaniu stosowania prepara‑
tów antyseptycznych, należy połączyć z edukacją
rodziców, której celem jest poszerzenie ich wiedzy
na temat objawów zapalenia pępka i jego powikłań

oraz uświadomienie im konieczności zgłoszenia
się do lekarza w przypadku pierwszych objawów
zakażenia. Podobne obawy podzielają Weathers
i wsp.,

27

którzy w ciągu 4 lat od wprowadzenia

w ich szpitalu suchej pielęgnacji kikuta pępowi‑

nowego odnotowali 3 przypadki (na 12 000 poro‑
dów) liszajca pęcherzowego wywołanego przez

S. aureus. Podkreślają oni, że większość lekarzy

niechętnie rezygnuje ze stosowania antyseptyków
oraz nie widzą różnic w czasie odpadnięcia pępo‑

winy. W najnowszym (2009) badaniu z randomiza‑

cją

9

(n = 699) niekorzystne objawy ze strony kikuta

pępowiny (podrażnienie i zapalenia pępka, wysięk
i zaczerwienienie okolicy pępka, ziarniniak pępo‑
winy, ropienie, krwawienie z pępka, nieprzyjemny
zapach) obserwowano niemal 2‑krotnie częściej

(p = 0,001) u dzieci objętych suchą pielęgnacją niż

u dzieci, u których do pielęgnacji pępka używano

1% zasypkę z chlorheksydyną. Żaden z wymienio‑

nych objawów nie miał poważnego charakteru.

Najodpowiedniejsze do odkażania kikuta pępo‑

winowego w warunkach szpitalnych wydają się

być: chlorheksydyna w postaci zasypki (niedo‑
stępna w Polsce) oraz oktenidyna, której zużycie

w ostatnich latach w Europie znacznie się zwięk‑

szyło. Oktenidyna (0,1% roztwór wodny) w połą‑
czeniu z fenoksyetanolem (2% roztwór wodny)

(OKT/FEN) jest zarejestrowana w Polsce jako

produkt leczniczy pod nazwą Octenisept, podob‑
nie jak m.in. w Niemczech, Austrii i Szwajcarii.

28

W preparacie wykorzystano synergiczne działanie

obu substancji.

29

Oktenidyna stosowana w małych stężeniach

działa szybko i silniej niż chlorheksydyna.

30

Jej

spektrum działania przeciwbakteryjnego obej‑

muje bakterie Gram‑dodatnie (

S. epidermidis,

S. aureus – w tym szczepy metycylinooporne
[MRSA],

Streptococcus pyogenes i inne pacior‑

kowce β‑hemolizujące,

Enterococcus faecalis),

bakterie Gram‑ujemne (

Pseudomonas aeruginosa,

Enterobacter spp., Klebsiella spp., P. mirabilis,
Serratia marcescens, E. coli), grzyby (Candida

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 18

2009-12-21 15:58:54

A R T Y K U Ł Y S P E C J A L N E

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków

19

Rodziców należy koniecznie przeszkolić w zakre‑

sie stosowania suchej pielęgnacji kikuta pępowi‑
nowego oraz rozpoznawania objawów zapalenia
pępka, zwracając szczególną uwagę na potrzebę
zachowania odpowiedniej higieny.

P I ś M I E N N I c T W O

1. Simon N.P., Simon M.W.: changes in newborn bathing practices may increase the risk

for omphalitis. clin. Pediatr., 2004; 43 (8): 763–767

2. Zupan J., Garner P., Omari A.A.: Topical umbilical cord care at birth. cochrane Database

Syst. Rev., 2004; 3:cD001 057

3. Evens K., George J., Angst D., Schweig L.: Does umbilical cord care in preterm in‑

fants influence cord bacterial colonization or detachment? J. Perinatol., 2004; 24 (2):

100–104

4. Health Information: Omphalitis umbilical stump infection. http://www.draligus.net

5. Thompson R.A., Rennison W.: Time of separation of the umbilical cord and its relation

to infection in infancy. BMJ, 1987; 295 (6596): 472–473

6. Janssen P.A., Selwood B.L., Dobson S.R. i wsp.: To dye or not to dye: a randomized, clinical

trial of a triple dye/alcohol regime versus dry cord care. Pediatrics, 2003; 111: 15–20

7. Brook I.: cutaneous and subcutaneous infections in newborns due to anaerobic bacteria.

J. Perinat. Med., 2002; 30: 197–208

8. WHO/RHT/MSM/98.4: care of the umbilical cord: A review of the evidence. Geneva, 1998

9. Kapellen T.M., Gebauer c.M., Brosteanu O. i wsp.: Higher rate of cord‑related adverse

events In neonates with dry umbilical cord care compared to chlorhexidine powder.

Results of a randomized controlled study to compare efficacy and safety of chlorhexidine

powder versus dry care in umbilical cord care of the newborn. Neonatology, 2009; 96

(1): 13–18

10. Dore S., Buchan D., coulas S. i wsp.: Alcohol versus natural drying for newborn cord

care. J. Obstet. Gynecol. Neonatal Nurs., 1998; 27 (6): 621–627

11. Medves J.M., O’Brien B.A.: cleaning solutions and bacterial colonization in promoting

healing and early separation of the umbilical cord in healthy newborns. can. J. Public

Health, 1997; 88 (6): 380–382

12. Bourke E.: cord care: too much or too little. Aust. J. Adv. Nurs., 1990; 7 (2): 19–22
13. Pezzati M., Biagioli E.c., Martelli E. i wsp.: Umbilical cord care: the effect of eight dif‑

ferent cord‑care regimens on cord separation time and other outcomes. Biol. Neonate,

2002; 81 (1): 38–44

14. Watkins A.M., Keogh E.J.: Alcohol burns in the neonate. J. Pediatr. child. Health, 1992;

28 (4): 306–308

15. Reynolds P.R., Banerjee S., Meek J.H.: Alcohol burns in the extremely low birth weight

infants: still occurring. Arch. Dis. child. Fetal. Neonatal. Ed., 2005; 90: F10

16. Schick J.B., Milstein J.M.: Burn hazard of isopropyl alcohol in the neonate. Pediatrics,

1981; 68: 587–588

17. Upadhyayula S., Kambalapalli M., Harrison c.J.: Safety of anti‑infective agents for skin

preparation in premature infants. Arch. Dis. child., 2007; 92 (7): 646–647

18. Guala A., Pastore G., Garipoli V. i wsp.: The time of umbilical cord separation in healthy

full‑term newborns: a controlled clinical trial of different cord care practices. European

Journal of Pediatrics, 2003; 162: 350–351

19. Dalt L.D., Dall`Amico R., Laverda A.M. i wsp.: Percutaneous ethyl alcohol intoxication

in a one‑month‑old infant. Pediatr. Emerg. care, 1991; 7 (6): 343–344

20. Paillard M.c., Bergeron G., Bedoret J.M., Blanckaert D.: Acute ethylic intoxications in

the infant. clinical and social aspects (apropos of 32 case reports). LARc Med., 1982; 2

(5): 379–380; 382: 385–388

21. Autret E., Sanyas P., chantepie A. i wsp.: Poisoning by externally‑administered ethanol

in an infant. Arch. Fr. Pediatr., 1982; 39 (10): 823–824

22. Harpin V., Rutter N.: Percutaneous alcohol absorption and skin necrosis in a preterm

infant. Arch. Dis. child., 1982; 57 (6): 477–479

23. Lachenmeier D.W.: Safety evaluation of topical applications of ethanol on the skin and

inside the oral cavity. J. Occup. Med. Toxicol., 2008; 3: 26–46

24. Siegfried E., Shah P.: Skin care practices in the neonatal nursery: a clinical survey.

J. Perinatol., 1999; 19: 31–39

25. Oishi T., Iwata S., Nonoyama M. i wsp.: Double‑blind comparative study on the care of

the neonatal umbilical cord using 80% ethanol with or without chlorhexidine. J. Hosp.

Infect., 2004; 58 (1): 34–37

26. Stojilkovic D., Sokal Jovanovic L., Kotevic A.: Report of committee of the Ministry of

Health of Republic of Serbia on research: The use of Octenisept spray in treatment of

umbilical stump and wounds in newborns. Belgrad, 2006, 1–10

27. Weathers L., Takagishi J., Rodriguez L.: Umbilical cord care. Pediatrics, 2004; 113:

625–626

cd. na s. 105

►

nowych. Autorzy podkreślają, że – w przeciwień‑
stwie do antyseptyków na bazie alkoholu etylo‑

wego lub izopropylowego – OKT/FEN nie uszkadza

skóry u wcześniaków urodzonych przed ukończe‑
niem 27. tygodnia ciąży.

W badaniu

37

obejmującym 49 wcześniaków (mc.

460–3500 g) OKT/FEN stosowano do odkażenia

skóry przed cewnikowaniem lub pobraniem krwi
oraz do odkażenia błon śluzowych przed zabiegami

w obrębie układu moczowo‑płciowego. Wyniki bada‑

nia potwierdziły bardzo dobrą miejscową tolerancję
preparatu: jedynie u 3 wcześniaków zaobserwowano
krótkotrwałe, przemijające zaczerwienienie skóry.

Na podstawie oceny stężenia 2‑fenoksyetanolu

oraz kwasu 2‑fenoksyoctowego w moczu potwier‑
dzono – podobnie jak w innych badaniach

35,36

–

bezpieczeństwo stosowania OKT/FEN u wcześnia‑
ków, dzięki ich dużej zdolności metabolizowania

2‑fenoksyetanolu.

37

W badaniu

26

obejmującym 1725 noworodków

(łącznie z wcześniakami) potwierdzono przydat‑

ność OKT/FEN do odkażania kikuta pępowino‑

wego. Antyseptyk stosowano zarówno podczas
pobytu noworodków w szpitalu, jak i w domu. Kikut
pępowiny odpadał średnio po upływie 8 dni.

Podsumowanie

Stosowanie alkoholu etylowego do odkażenia
kikuta pępowinowego zarówno w warunkach szpi‑
talnych, jak i w domu jest nieuzasadnione.

Spośród przebadanych i dostępnych w Polsce

preparatów antyseptycznych najszerszym spek‑
trum przeciwbakteryjnym oraz największym bez‑
pieczeństwem stosowania charakteryzuje się okte‑
nidyna z fenoksyetanolem (preparat Octenisept).

Wydaje się, że preparat ten jest szczególnie wska‑

zany do odkażania kikuta pępowinowego w warun‑
kach szpitalnych.

Do pielęgnacji kikuta pępowinowego u zdro‑

wych noworodków urodzonych o czasie i wypisa‑

nych do domu należy zalecać jedynie mycie czystą

wodą i mydłem oraz osuszanie (tzw. sucha pielę‑

gnacja). Zastosowanie preparatu antyseptycznego
jest wskazane tylko w wyjątkowych przypadkach,

wymagających ścisłego przestrzegania zaostrzo‑

nych zasad higieny.

Pielęgnacja kikuta pępowinowego u noworodków.indd 19

2009-12-21 15:58:54