dr Anna Witek
Zakład Pedeutologii i Edukacji Zdrowotnej
Instytut Pedagogiki UMCS w Lublinie

Charakterystyka i sposoby pomocy uczniowi z ADHD

Tak jak noszenie okularów nie mówi wszystkiego o człowieku,

tak rozpoznanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej

nie mówi wszystkiego o dziecku

(choć niektórzy mogą tak sugerować)

A. Kołakowski, 2010

Wprowadzenie:

Rozpoznanie ADHD nie jest katastrofą. Końcem świata. Tragedią. Dziewczęta

i chłopcy z ADHD są normalni, mogą cieszyć się dzieciństwem i szalonym okresem

dojrzewania podobnie ja ich rówieśnicy. Warto pamiętać, że nadpobudliwe dzieci są bardzo

różne – niektóre są odważne, inne bardzo ostrożne, mogą lubić czytać czy spędzać cały dzień

na rowerze. Z drugiej strony rozpoznanie u dziecka ADHD zmienia życie dziecka i rodziny.

Dzieci i młodzież z ADHD potrzebuje znacznie więcej wsparcia i obecności rodziców, którzy

przez lata będą ich dopingować i wierzyć w możliwości dziecka (Kołakowski 2010, s.1-2).

Jak pisze R. Barkley (2009) ADHD jest prawdziwym zaburzeniem, rzeczywistym

problemem, a często poważną przeszkodą. Może złamać serce i zszargać nerwy.

ADHD jest rozpoznaniem medycznym i psychologicznym. Dziecko z tym zaburzeniem ma

trudności w szkole nie dlatego, że jest niegrzeczne, ale z powodu objawów, które są

niezależne od jego woli. Nie możemy go karać, za zachowania wynikające z zaburzeń

koncentracji uwagi, nadruchliwości lub nadmiernej impulsywności.

Skłonienie dzieci i młodzieży z ADHD do systematycznej pracy, rozbudzanie ich

motywacji do nauki i wiary we własne możliwości to wielkie wyzwanie i duża

odpowiedzialność dla pracujących z nimi osób.



Dziecko z ADHD

Obecnie uważa się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zbiorem cech

dziecka. Wspomniany wzór zachowania to przestrzeń, w której znajdują się dzieci nieuważne,

nadruchliwe, impulsywne. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia powyższe objawy

mniej lub bardziej dokuczają dziecku, utrudniają mu codzienne funkcjonowanie w domu,

szkole, w grupie rówieśniczej.

Obecnie w naszym kraju obowiązuje międzynarodowa klasyfikacja ICD-10, w której zamiast

sformułowania: zespół nadpobudliwości psychoruchowej używa się nazwy zespół

hiperkinetyczny (Hyperkinetic Disorder). Klasyfikacja ta, nie wyróżnia jednak żadnych

podtypów. Dla potrzeb terapii pedagogicznej korzystniejsze jest posługiwanie się klasyfikacją

Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - DSM-IV TR, która wyróżnia następujące

podtypy (www.ADHD.info.pl):

podtyp I - z przewagą nadruchliwości i impulsywności- dzieci, u których przeważają

problemy z nadruchliwością i impulsywnością to często dzieci w wieku 5-6 lat. Jest to

najrzadziej rozpoznawany typ ADHD. Dzieci 6-7 letnie prezentują te objawy w sytuacji

dłuższego siedzenia przy biurku i skupiania się na wykonywaniu bardziej skomplikowanych

zadań, najprawdopodobniej ujawni dodatkowo objawy zaburzeń koncentracji uwagi.

Diagnozując ten typ ADHD należy pamiętać, ze wiele innych zaburzeń może powodować

nadruchliwość i impulsywność dziecka.

podtyp II - z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi- Nadpobudliwe dziecko z

izolowanymi zaburzeniami uwagi będzie spokojne, czasami wręcz flegmatyczne. Zwykle

okazuje się, że dziecko często się zamyśla, bywa nieobecne duchem w klasie, a kłopoty z

koncentracją uwagi sprawiają narastanie braków w wiadomościach i umiejętnościach.

Sprawia wrażenie zagubionego i niezorganizowanego podczas wykonywania zadania,

wymaga nadzoru osoby dorosłej, by doprowadzić zadanie do końca. Podtyp ADHD z

przewagą zaburzeń uwagi najczęściej występuje u dziewcząt, lecz pacjentami poradni w 90%

są chłopcy, gdyż stosunkowo łatwo w szkole przeoczyć dzieci, które mają kłopoty tylko w

zakresie koncentracji uwagi.

podtyp III – mieszany - W młodszym wieku szkolnym, zwykle u chłopców rozpoznaje się

podtyp mieszany. Nasilenie objawów zmniejsza się wraz z wiekiem. Najszybciej wyrasta się

z nadpobudliwości ruchowej, potem impulsywności, na końcu zaś z zaburzeń uwagi. Z tego

powodu w okresie dorastania są widoczne przede wszystkim objawy niedostatecznej

koncentracji i kłopoty z planowaniem.

Uwaga:

Nierozpoznane ADHD lub rozpoznane, lecz bez właściwego leczenia niesie ze sobą

wiele konsekwencji. Sporo problemów dotyczy szkoły, w której dzieci z ADHD mają

problemy zarówno dotyczące klasówek, testów kompetencyjnych oraz odrabiania prac

domowych. Taka sytuacja sprawia, że dziecko może skończyć karierę szkolną poniżej swoich

możliwości. Dodatkowym problemem tych dzieci są:

1. Zaburzenia pamięci. Dzieci zapominają, co miały zrobić, co czytały przed chwilą, czego

uczyły się na dzień przed klasówką. Łatwiej się uczyć, gdy jest interesujący dziecko materiał,

i odwrotnie uczeń ma trudności z zapamiętaniem nudnej tabliczki mnożenia. Dzieciom z

ADHD trudniej wybrać ważne fakty z napływających do nich informacji. Łatwiej im się

uczyć, kiedy materiał podany jest w punktach, zwięźle i precyzyjnie, a najważniejsze

informacje wytłuszczone. Wskazane trudności przyczyniają się do niepowodzeń przy

odpytywaniu i pisaniu klasówek.;

2. Zaburzenia językowe.

- trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi- dziecko nie trzyma się schematu

wypowiedzi, nie przestrzega, reguł stylistycznych i gramatycznych, a jego wypowiedzi są

chaotyczne. Jest to widoczne przy pisaniu prac domowych, wypracowań, odpowiedzi

ustnych.

- częste odbieganie od tematu - dziecko przeskakuje z myśli na myśl, z pomysłu na pomysł, a

słuchaczowi trudno za nim nadążyć.

3. Trudności w posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni (na, w,

obok) oraz trudności ze słowami określającymi następstwo czasowe zdarzeń (przed, po)-

dziecku trudno jest przekazać chronologię wydarzeń, uporządkować w określonej kolejności.

4. Specyficzne trudności szkolne – czytanie i pisanie to najważniejsze umiejętności, które

pozwalają na samodzielną naukę i zdobywanie wiedzy.

- dysleksja- czyli trudności w nauce czytania, pomimo posiadanych przez dziecko

potencjalnych możliwości opanowania tej umiejętności; norma intelektualna oraz brak

zaniedbań ze sztony rodziny i szkoły. Z pojęciem dysleksji wiążą się dwa inne:

- dysgrafia- trudności w pisaniu polegające na obniżonym poziomie graficznym pisma, które

w efekcie staje się trudne do odczytania;

- dysortografia- popełnianie błędów w pisowni pomimo znajomości obowiązujących reguł.

- dyskalkulia- zaburzenie dotyczy funkcji odpowiedzialnych za naukę matematyki. Dziecko

nie potrafi poradzić sobie z operacjami na liczbach, co może skutkować trudnościami w

uczeniu się matematyki, fizyki i chemii.

5. Zaburzenia funkcji poznawczych - w naukę czytania i pisania zaangażowane są różnorodne

struktury mózgu i uruchamiane mechanizmy, które regulują ten proces.

Wspomniane mechanizmy to: analiza wzrokowa, słuchowa, sprawność motoryczna,

integracja, lateralizacja. W następstwie ich zaburzenia pojawiają się:

- zaburzenia analizy wzrokowej- dziecko ma trudności z odczytywaniem słów, liter,

zwłaszcza tych, które są do siebie podobne graficznie (w-m, b-d, n-m itp.). Radzi sobie z

pisaniem ze słuchu, natomiast nie potrafi przepisywać z tablicy. Ma problemy z kopiowaniem

rysunków, zajęciami plastycznymi, nauką geografii.

- zaburzenia analizy słuchowej- dziecko ma problemy z rozróżnianiem fonemów, dźwięków o

podobnym brzmieniu: d-t, słowa: koc-kot itp. Popełnia mnóstwo błędów na dyktandach, ma

problemy z dzieleniem wyrazów na głoski, łączeniem sylab. Może mieć kłopoty ze

śledzeniem wypowiedzi nauczyciela lub nauką ze słuchu. Występowanie tego zaburzenia u

dziecka z ADHD sprawia, że ma ono problemy z rozumieniem skierowanych bezpośrednio do

niego poleceń.

- zaburzenia sprawności motorycznej- trudności dotyczą drobnych, precyzyjnych ruchów rąk i

ich koordynacji (np. zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł). W szkole źle sobie radzi na

zajęciach praktycznych i lekcjach wychowania fizycznego.

- zaburzenia integracji- jeżeli procesy lateralizacji zostały zaburzone, to na poszczególne

funkcje mają wpływ obie półkule mózgu. Dziecko z zaburzeniami lateralizacji ma kłopoty z

poznawaniem stron: lewa prawa, myli podobne litery (b-d), przestawia kolejność liter w

wyrazie, pismo lustrzane, gubi litery. Leworęczny uczeń przy pisaniu może zamazywać ręką

tekst, zaginać kartki.

Dysleksja i dysgrafia w przypadku dziecka z ADHD przyczyniają się do jeszcze większych

obciążeń. Skupienie uwagi wymaga wielkiego wysiłku, wówczas obserwujemy mechanizm

błędnego koła:

Dziecko widzi siebie jako kogoś, kto jest „głupszy” od rówieśników. Odpowiednio

wcześnie wdrożona pomoc, dostosowana do kłopotów dziecka to szansa na odnoszenie

sukcesów w szkole. Zaleca się wprowadzanie ćwiczeń usprawniających zaburzone funkcje

poznawcze i stymulację rozwoju dziecka, często stymulację polisensoryczną (jednoczesne

oddziaływanie na różne zmysły (wzrok, słuch, dotyk, ruch. Ćwiczenia są powtarzane

wielokrotnie, co poprawia działanie poszczególnych funkcji poznawczych i sprawia, że

dziecko lepiej radzi sobie z kłopotami szkolnymi. Pracując z dzieckiem dyslektycznym z

ADHD konieczne jest zaplanowanie dłuższych przerw, dobranie odpowiednio ciekawego

materiału, korzystanie z edukacyjnych programów komputerowych, dyktafonu.

Artur Kołakowski (2007) zwraca uwagę, że te problemy częściej występują u osób z

ADHD, niż wśród dzieci bez tego zaburzenia. Dzieci nadruchliwe i impulsywne, z uwagi na

trudności z przewidywaniem konsekwencji swoich działań częściej ulegają wypadkom w

domu i w szkole.

Inne problemy dzieci z ADHD występujące częściej, niż u ich rówieśników:

2. Nie będę

się nad tym

zastanawiał

3. Nie

potrafię się

też nad tym

skupić

4.

Wykonuję

zadania

coraz gorzej

5. Nie uczę

się

1Nie

umiem

1. Niska samoocena- niepowodzenia szkolne, negatywne komunikaty od osób dorosłych

dotyczące dziecka i jego wyników w nauce obniżają samoocenę ucznia mogą

przyczyniać się do spadku motywacji do podejmowania jakichkolwiek wyzwań.

2. Depresja- to jedno z najczęstszych powikłań. To, co powinno niepokoić: dziecko jest

milczące, większość czasu spędza przed komputerem, ma kłopoty ze snem lub dużo

śpi, nie ma apetytu, źle mówi i myśli o sobie, mówi o śmierci.

3. Zachowania opozycyjno- buntownicze – dziecko zdecydowanie przeciwstawia się

dorosłym, wydawanym przez nich poleceniom. Łatwo dochodzi u niego do wybuchów

złości.

4. Poważne zaburzenia zachowania- dziecko łamie obowiązujące normy społeczne, jest

agresywne wobec ludzi i zwierząt, pojawiają się kradzieże i niszczenie cudzej

własności.

5. Uzależnienia- nieleczone lub niewłaściwie leczone ADHD przyczynia się do wzrostu

ryzyka uzależnienia się (nikotyna, alkohol, narkotyki).

Warto podkreślić, że nie ma jednego, skutecznego sposobu leczenia dzieci z ADHD.

Najbardziej skuteczne sposoby pracy z dzieckiem obejmują:



psychoedukację,



oddziaływania terapeutyczne rodziców i nauczycieli,



w przypadku dzieci z problemem agresji- Trening Zastępowania Agresji,



u dzieci z problemami w zakresie kontaktów społecznych i/lub niską samooceną-

zajęcia grupowe dla dzieci ukierunkowane na rozwiązywanie tego typu problemów,



terapia indywidualna lub grupowa dla nastolatka,



zajęcia korekcyjno- kompensacyjne dla dzieci ze specyficznymi trudnościami

szkolnymi,

Plan pracy z dzieckiem z ADHD powinien być indywidualnie dostosowany do dziecka

i jego problemów.

Typowe objawy ADHD w trzech sferach:

Jak wiadomo objawy ADHD obejmują sferę ruchową, poznawczą i emocjonalną dziecka a ich

nasilenie w którejkolwiek z nich decyduje o klasyfikacji do danego podtypu. Poniżej

przedstawiono najbardziej charakterystyczne objawy dla każdej ze sfer oraz propozycje do

pracy terapeutycznej usprawniającej każdą z nich.

Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej układają się w trzy grupy:

1- Kłopoty z kontrolą własnej impulsywności;

2- Nadmierna aktywność ruchowa

3- Zaburzenia koncentracji uwagi

Sfera emocjonalna – nadmierna impulsywność:

Dzieci nadpobudliwe wiedzą, co mają zrobić w różnych sytuacjach, ale najczęściej

tego nie robią. Mają problem z przewidywaniem następstw swojego działania, ale również z

zaplanowaniem swojej pracy, nie potrafią czekać na nagrodę i oczekują natychmiastowej

pochwały. Z uwagi na fakt, że uczniowie z ADHD często nie dokańczają rozpoczętych zadań

wówczas w konsekwencji zamiast nagrody spotyka je kara i zamiast dążyć do uzyskania

nagrody, uczą się unikać kar (T. Wolańczyk i In., 1999). Oprócz nieprzewidywalności w

zakresie zdarzeń, jak i ich konsekwencji dzieci z ADHD mają również problem z

niedoszacowaniem ryzyka, są mistrzami dyskusji w negatywnym tego słowa znaczeniu.

Dziecko woli skupić uwagę dorosłych na dyskusji, żeby nie pamiętali o kolejnych

planowanych poleceniach. Stąd warto ucinać dyskusje, tak, by nie stracić cierpliwości do

dziecka. Pewne zachowania typowe dla dzieci z ADHD (nieczekanie na swoją kolej,

nieprzewidywanie konsekwencji własnego działania, zapominanie zasad) trudno jest

wyeliminować. Stąd czasem korzystniej jest zaakceptować niektóre objawy.

Wskaźniki nadmiernej impulsywności:



głośno komentuje wypowiedzi innych;



‘wyrywa się” do odpowiedzi, nawet nie pytany, potrafi z wyciągniętą ręką podbiec do

biurka nauczyciela i podtykać mu ją pod nos;



nie potrafi czekać na swoją kolej: przepycha się w kolejce do obiadu, do eksponatu w

muzeum, gdy nauczyciel coś rozdaje;



z jednej strony z byle powodu obraża się, gniewa, złości lub płacze, nie potrafi

przyjmować krytyki, a z drugiej błahy powód wystarcza do niekontrolowanego

śmiechu;



wdaje się w bójki lub utarczki słowne, długo dyskutuje;



przerywa innym wypowiedź, wtrąca się do rozmów innych, także dorosłych;



przeszkadza w pracy;



nie czyta do końca instrukcji;



nie kończy zadań, w nieskończoność odrabia pracę domową- wszelkie prace trwają u

niego długo, nie potrafi zaplanować ich kolejności;



gdy coś zrobi dobrze chce natychmiastowej nagrody lub pochwały;



mówi do siebie na głos, gdy przeżywa jakąś sytuację;

Oddziaływania w tej sferze wymagają od nauczyciela wyczucia i wcześniejszego

zdobycia zaufania dziecka. Bardzo ważna jest współpraca z rodzicami aby wypracowane w

trakcie terapii zasady i nowe umiejętności, dziecko mogło przenosić na wszystkie środowiska,

w których funkcjonuje.

Pracując z dzieckiem możemy stosować model nauczania równoległego, polegający

na jednoczesnym przekazywaniu wiedzy i wprowadzaniu zasad zachowania się na zajęciach.

Zadaniem nauczyciela jest z jednej strony wspieranie mocnych stron ucznia, a z drugiej praca

nad deficytami dziecka. We wskazanym modelu podstawowymi sposobami pracy powinny

być (A. Kołakowski, 2007):

1. Stosowanie opcji ułatwienia, czyli specjalnych technik pracy z objawami ADHD.

2. Skuteczne wydawanie poleceń. Warto we właściwym momencie przypominać zasady

i powtarzać polecenia. Omówić z dzieckiem „sygnały przypominające” (dla

młodszych dzieci „przypominajki graficzne”, dla starszych krótkie teksty. Pracując z

dzieckiem uczymy go schematów działania i planów czynności. Przykładowo:

Instrukcja do wykonywania zadania z treścią:

Przeczytaj głośno cały tekst.

Opowiedz mi go (jeśli to trudne opowiedz każde zdanie po kolei).

Zakreśl na kolorowo wszystkie ważne informacje.

Wypisz dane.

Obliczamy.

Sprawdzamy.

Piszemy odpowiedź.

Strategie radzenia sobie z impulsywnością:

3. Chwalenie. Budowanie pozytywnej motywacji poprzez dostrzeganie pozytywów,

stosowanie nagród, systemów żetonowych. Chwaląc należy pamiętać o kilku

podstawowych założeniach:

- chwal dziecko zawsze za to, co poszło lepiej niż zazwyczaj,

- w ciągu zajęć komunikatów pozytywnych powinno być więcej, niż komunikatów

negatywnych. Chwaląc dostrzegamy wszystkie momenty, które wydają się

pozytywne.

4. Wzmacnianie zachowań prospołecznych. Dzieci z ADHD mają problem z

przewidywaniem przebiegu zdarzeń i ich konsekwencji. Warto zastosować strategię:

przewidywanie sytuacji. Pracę można rozpocząć od typowych sytuacji typu: niemożność

czekania na swojąkolej, wbiegnięcie na ulicę itp. Pracę zaczynamy od ustalenia zasady tak,

by w sytuacji niebezpieczeństwa głośno przypomnieć ją dziecku.

Prowadząc pracę z dzieckiem w zakresie sfery emocjonalnej, należy dodatkowo podjąć

następujące oddziaływania:



Rozmowa z rodzicami w zakresie potrzeby ograniczenia oddziaływania wielu bodźców,

zapewnienia spokojnej, ciepłej i życzliwej atmosfery.



Cierpliwość, wyrozumiałość i akceptacja zachowań dziecka będących objawami jego

deficytów.



Postępowanie w stały, wręcz rytualny sposób.



Pomoc w uporządkowaniu świata fizycznego dookoła dziecka (aby nic go nie rozpraszało)



Pomoc w kończeniu czynności (timery, przypomnienia, itp.)



Formułowanie jasnych celów działalności, możliwych do osiągnięcia przez dziecko, niezbyt

odległych w czasie.



„Łapanie” chwil uwagi i skupienia dziecka do przeprowadzenia oddziaływań terapeutycznych



ćwiczenie koncentracji i uwagi – ćwiczenia wykorzystywane w usprawnianiu sfery

poznawczej i ruchowej



Wzmacnianie poczucia własnej wartości – powierzanie konkretnych zadań do wykonania

i premiowanie tego, zwracanie uwagi na mocne strony dziecka i podkreślanie ich,

pokazywanie własnych słabych stron i sposobów radzenia sobie z tym, podkreślanie różnic

miedzy ludźmi i uczenie tolerancji dla inności.



Sfera ruchowa (nadruchliwość):

O nadruchliwości mówimy gdy dziecko cechuje nadmierna, niczym nieuzasadniona

aktywność ruchowa- dziecko w porównaniu ze swoimi rówieśnikami jest bardziej ruchliwe.

Widoczne jest to szczególnie w sytuacjach, które wymagają długiego i spokojnego siedzenia.

Nadruchliwość zwykle występuje z nadmierną impulsywnością (T. Wolańczyk i In., 1999).

Wskaźniki nadruchliwości:



dziecko ciągle jest w ruchu



chodzi po klasie w czasie lekcji, po kościele w czasie mszy, po autobusie itp.



biega na przerwach, krzyczy



siedząc na krześle macha nogami



ciągle zmienia miejsce siedzenia



oglądając telewizję skacze po kanapie, bez przerwy zmienia kanały



mówi np.: „muszę pobiegać” i biega „w tę i z powrotem”



dużo mówi, jest gadatliwe



psuje zabawki, często nieumyślnie



jest poobijane i posiniaczone



wszystkiego dotyka, próbuje, liże



łatwo się potyka



ma poniszczone buty, rozerwane spodnie lub koszulkę bo o coś zaczepiło lub czymś

pobrudziło



wpada na różne przedmioty i ludzi



ciągle coś mu upada i wylatuje z rąk, zrzuca rzeczy ze stolika, biurka



często nie trafia z jedzeniem do buzi



nie odkłada rzeczy na miejsce



ma bałagan wokół siebie



szuka rzeczy, które mu zginęły w bałaganie



brzydko pisze



skarży się na bóle mięśni (napięcia)



myli prawą i lewą rękę, ma kłopoty z orientowaniem się w schemacie własnego ciała



ma kłopoty z wykonywaniem poleceń podążania lub określania kierunku (prawo, lewo, góra,

dół, nad, pod)



niepokój ruchowy:



skubie rogi zeszytów, książek, brzegi ławki



bazgrze po zeszytach, książkach



bazgrze po rękach, kłuje się cyrklem, ołówkiem



pstryka długopisem, rozkręca narzędzia pisarskie



otwiera i zamyka piórnik



kręci kulki z papieru w palcach



przebiera palcami dłoni, stóp



bębni palcami dłoni o stół, blat



rusza stopami siedząc, kręci głową, szyją



huśta się na krześle, wierci się, kręci, zakłada nogę na nogę



mruga oczami



skarży się na bóle w nadgarstku, w stawach (napięcia)



w piśmie widoczny nacisk na narzędzie pisarskie



pismo w początkowej fazie ładne, precyzyjne, w miarę pisania coraz brzydsze



najczęściej pisze drobne literki



lubi budować z maleńkich klocków lego



ma bogatą mimikę twarzy



Kilka wybranych przykładów ćwiczeń do zastosowania w pracy z dzieckiem z ADHD

obejmujących sferę ruchową (motoryka duża):



udział w różnego rodzaju zawodach z partnerami o zbliżonych możliwościach ruchowych, z

rozwijaniem właściwej motywacji i zapobieganiem negatywnym ocenom rówieśników



naśladowanie ruchów zwierząt, maszyn, ludzi np. skaczemy jak żabki, idziemy z parasolem

otwartym pod wiatr

Strategie radzenia sobie z nadruchliwością



przeskakiwanie przez powoli kołyszącą się linę, chodzenie z podwiniętymi palcami stóp



zabawy i ćwiczenia kształtujące orientację w schemacie ciała (pokaż proszę, gdzie masz oczy,

gdzie masz uszy a gdzie nos, gdzie masz ręce, gdzie masz nogi, gdzie na głowie rośnie włos-

mówimy coraz szybciej, dziecko wskazuje odpowiednio oczy, uszy...)



zabawy z piłką- strzelanie do bramki, podrzuty piłki do góry, chwyt rękami w leżeniu na

podłodze, dmuchanie w parach na piłkę



jazda na rowerze, rolkach, hulajnodze, wrotkach, łyżwach, nartach.



motoryka mała:



swobodne bazgranie na dużych arkuszach papieru, flamastrami, kredkami świecowymi,

pastelami, pędzlem do golenia



zamalowywanie dużych powierzchni farbami grubym pędzlem, dziecko stoi (nie siedzi) przy

stoliku odpowiedniej do jego wzrostu wysokości



kalkowanie obrazków



obrysowywanie szablonów



wycinanie najpierw prostych, potem nieco bardziej skomplikowanych kształtów z papieru

kolorowego



ugniatanie papierowych kul i rzucanie nimi do celu



modelowanie z plasteliny, modeliny, masy papierowej najpierw kuleczek, wałeczków;

później form bardziej złożonych - zwierząt, postaci ludzkich, liter



zgniatanie kartki papieru jedną ręką w małą kulkę



ćwiczenia dłoni- wymachy, krążenia, uderzenia, pocierania, otwierania, zamykania



ściskanie piłeczek



przy wolnym chodzie ruchy rąk jak podczas pływania żabką - zabawa w naukę pływania



zabawa w pociągi - ruch rąk naśladuje obroty kół



gry w pchełki, bierki, kręgle, bilard stołowy



układanie z elementów geometrycznych postaci ludzkich, zwierząt, domków itp.



układanie z patyczków, np. płotów



rysowanie oburącz w powietrzu, rysowanie obiema rękami równocześnie dużych wzorów, np.

motyl, dom, choinka, serce



Sfera poznawcza (deficyty uwagi):

Zaburzenia uwagi to słabsza zdolność do koncentrowania się na każdym zadaniu.

Dotyczy to zarówno skierowania uwagi, przykładowo zachęcanie do słuchania, jak i jej

utrzymania. Uczeń ma problemy z zastosowaniem się do kolejnych instrukcji, skupieniu się

na jednej czynności. Zaburzenia koncentracji wagi zwykle są silniej wyrażone, w sytuacjach

wymagających ciągłej uwagi (słuchanie nauczyciela, czytanie książki, działania

arytmetyczne). Dzieci z ADHD potrafią natomiast skupić się na długi czas na interesującej je

czynności. (T. Wolańczyk i In., 1999).

Wskaźniki deficytu uwagi:



ma trudności z zadaniami wymagającymi dłuższego skupienia



długo i niedokładnie przepisuje z tablicy



ma trudności z notowaniem , nie potrafi wybrać tego, co najważniejsze



rozprasza go każdy najmniejszy bodziec i odrywa od wykonywanej czynności: ołówek

upuszczony przez kolegę, przejeżdżający ulicą samochód, mucha latająca po klasie



najczęściej kończy zadania i prace klasowe jako ostatni lub w ogóle ich nie kończy



nie zapisuje co jest zadane do domu, często przypomina sobie o tym w szkole



nie pamięta o czym nauczyciel mówił przed chwilą, nie potrafi tego powtórzyć



ma kłopoty z czytaniem ze zrozumieniem, nie pamięta treści lektur



gubi się przy słuchaniu czytanego tekstu, zadaje pytania do treści



pyta o coś, o czym przed chwilą była mowa, np. w czasie 10 min. drogi do domu 5 razy pyta

co będzie na obiad, pomimo wcześniej udzielanej odpowiedzi



często nie ma w szkole potrzebnych pomocy, bo nie powiedział w domu, że ich potrzebuje

lub przypomina sobie o czymś na chwilę przed wyjściem do szkoły



w pracach pisemnych robi wiele błędów ortograficznych, opuszcza litery, przestawia je, nie

dopisuje ogonków lub daszków



źle zapamiętuje szczegóły



ma kłopoty w orientowaniu się na mapie



ma kłopoty w nauce historii – daty, przyczyny, skutki



jego wypowiedzi i wypracowania są chaotyczne, mało zrozumiałe, często wnioskuje

pochopnie, udziela natychmiastowych, nieprzemyślanych odpowiedzi, najczęściej błędnych,

nielogicznych, niepełnych



często się zamyśla, patrzy w jeden punkt, mówi do siebie, robi miny, marzy na jawie



gubi rzeczy, nawet najukochańsze przez siebie



ciągle szuka czapki, szalika, rękawiczek, butów, czasem po przeszukaniu całej szkoły, rzeczy

te znajdują się w plecaku



zapomina, co miał zrobić, o co był poproszony



nie ma poczucia czasu, potrafi spóźniać się na spotkania, lub bawić w nieskończoność z

kolegami, nie pamiętając, że miał wrócić po lekcjach do domu bo mama czeka i idą na wizytę

u dentysty



łatwo się zniechęca gdy trzeba popracować dłużej lub nie ma natychmiastowego efektu, np.

nie lubi układać skomplikowanych puzzli



ma kłopoty z nauką języków obcych, matematyką, chemią, fizyką, przyrodą, wszędzie tam,

gdzie występuje pewna sekwencyjność, potrzebne jest przewidywanie skutków lub

wyciąganie logicznych wniosków.



Przykłady ćwiczeń usprawniających sferę poznawczą możliwych do przeprowadzenia przez

nauczyciela :



funkcje słuchowo-językowe:



przekształcanie wyrazów przez zmianę głosek w różnych położeniach (rok–rak–sok)



powtarzanie wyrazów, zdań, opowiadań



układanie zdania z podanych wyrazów



uściślanie rozumienia znaczenia słów



uściślanie rozumienia zdań, w tym określeń czynności i związków gramatyczno-logicznych

między słowami



rozumienie poleceń, pytań, dłuższych wypowiedzi i opowiadań



doskonalenie form wypowiedzi ustnych



funkcje wzrokowe i orientacja przestrzenna :



dobieranie figur geometrycznych ze względu na kształt, wielkość, barwę, grubość

Strategie radzenia sobie z deficytem uwagi



wyszukiwanie obrazków, figur, liter wśród innych, w tle, w tekście/obrazie nakładającym się

na siebie (domina, loteryjki, puzzle, karty, programy komputerowe)



segregowanie obrazków w grupy tematyczne



wyszukiwanie różnic i podobieństw między obrazkami



dobieranie par jednakowych obrazków



dobieranie obrazków do ich konturów



kształcenie orientacji w schemacie ciała:



określanie lewej i prawej ręki, wyznaczanie osi symetrii, na lewo od osi ciała wszystkie części

ciała są „lewe”, zaś na prawo – „prawe”



rzutowanie schematu ciała (prawo – lewo) w przestrzeń i pokazywanie, co znajduje się na

prawo (to okno jest na prawo, bo po mojej prawej ręce), a co na lewo od jego osoby (to okno

jest na lewo, bo po mojej lewej ręce)



kształcenie orientacji w przestrzeni oraz na kartce papieru, w zeszycie



rozpoznawanie zamian ilościowych i jakościowych w układach elementów



kończenie rozpoczętych rysunków.

Artur Kołakowski i Agnieszka Pisula (2011, s. 216) przedstawiają listę typowych problemów

jakie pojawiają się w pracy z dzieckiem ADHD:

Wyrywanie się do odpowiedzi.

Brak notatek z lekcji.

Współpraca nauczycieli i rodziców w odrabianiu lekcji.

Chodzenie po klasie w czasie lekcji.

Ciągłe rozmawianie na lekcji, co przeszkadza w zapisaniu pracy domowej.

Przepychanie się przed inne dzieci.

Częste wychodzenie do toalety w czasie lekcji.

Korzystanie z telefonu komórkowego w czasie lekcji.

Zaczepianie kolegów na lekcji i odmawianie przepisywania tablicy.

Przezywanie kolegów na lekcji.

Palenie papierosów na przerwie

Spóźnianie się po przerwie na lekcję około 10-15 minut.

Wulgarne odpowiadanie nauczycielowi.

Niszczenie prac innych dzieci.

Próba zdobycia uwagi nauczyciela.

Uderzenie innego dziecka (propozycja zbudowania systemu zapobiegania agresji).

Odmowa chodzenia do szkoły.

Wagarowanie podczas pojedynczych lekcji na terenie szkoły.

Wśród wymienionych trudnych zachowań uczniowskich sporo problemów sprawia

nauczycielom i rodzicom kwestia nieodrabiania prac domowych.

Cytowani autorzy A. Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka i T. Wolańczyk (2005)przedstawili

tzw. złoty standard wyjścia dziecka z klasy- zadania nauczyciela:

- Dziecko ma zapisaną całą notatkę oraz uzupełniony cały materiał omawiany na lekcji (jeśli nie

jest w stanie szybko procować, materiał dla niego może zostać skrócony na samym początku

lekcji).

- Ma wyraźnie zapisaną pracę domową- zarówno ustną jak i pisemną.

- Jeśli nic nie jest zadane, pojawia się wpis: Nic nie jest zadane.

- Ma zapisane wszelkie informacje o sprawdzianach, ich zakresie i terminie.

- Ma zapisane informacje o tym, kiedy jest wycieczka, co trzeba przynieść na następną lekcję i

tym podobne.

- Ma wpisaną pochwałę.

Metody skutecznego zadawania pracy domowej wypracowane przez samych nauczycieli:

1. Daję dzieciom pracę domową (skserowaną na małych kartkach, po jednej dla każdego

dziecka) do wklejania w zeszyt, albo sam wpinam je zszywaczem.

2. Każde dziecko wychodząc z Sali, pokazuje mi zapisaną pracę domową i inne ważne

informacje- to przepustka na przerwę.

3. Zawsze sprawdzam pracę domową – wtedy wiedzą, że nie ma wyjątków i sprawniej odrabiają.

4. Po kilku tygodniach wiem, które dzieci mają problem z zapisaniem pracy domowej- ich

zawsze kontroluję przed wyjściem z klasy.

5. Gdy uczę w młodszych klasach- wieszam pracę domową i inne ważne informacje na drzwiach

od szatni i świetlicy.

6. Zawsze sprawdzam prace domowe i stawiam pieczątki z napisem: „Brawo- jest praca

domowa!” lub „ Nie ma pracy domowej- uzupełnij”. Czasami stawiam pieczątkę: „Brak reakcji

rodziców na nieodrabianie prac domowych”, ale zazwyczaj jedna taka uwaga skutkuje.

7. Dzienniki internetowe pozwalają rodzicom na sprawdzenie, co dziecko ma zadane.

Problemy z odrabianiem prac domowych to złożony problem, gdyż angażują:

- nauczyciela (dziecko wychodzi z klasy z zapisaną pracą domową);

- rodzica (dopilnowanie, by dziecko odrobiło pracę domową);

Często sposobem na zaangażowanie każdej ze stron w wykonanie swojej części zadania jest

zawarcie kontraktu oraz założenie zeszytu komunikacji między szkołą a domem.

W przypadku kontraktu zapisujemy szczegółowo zasady zapisywania np. pracy domowej,

obowiązków, które spoczywają na stronach kontraktu. Kontrakt podpisują zainteresowane

strony. Gdyby jednak okazało się, że nawet szczegółowy kontrakt nie zadziała na dłuższą metę,

wówczas konieczne jest zintensyfikowanie spotkań nauczyciela z rodzicami. Spotkania te mogą

odbywać się np. dwa razy w tygodniu i warto wspólne ustalenia spisać, tak, by wiadomo było,

do czego zobowiązuje się szkoła, a do czego rodzice. Nawiązując współpracę z rodzicami warto

pamiętać, o tym, jak ważny jest sposób rozmawiania. Podczas rozmowy można przyjąć

następującą strategię:

1. Nauczyciel wymienia kilka pozytywnych informacji dotyczących dziecka i wyjaśnia jak ono

zachowuje się w szkole.

2. Wyraża troskę o dziecko.

3. Wskazuje konkretne zachowania i problemy, którymi należy się zająć.

4. Zapewnia, że wspólnie będą szukać rozwiązań.

5. Informuje, jakie pomysły na rozwiązanie sytuacji ma szkoła.

Wracając do zeszytu komunikacji między szkołą a domem warto przyjąć następujące zasady:

1. W zeszycie nauczyciel zapisuje (lub parafuje notatkę sporządzoną przez ucznia):

- oceny;

- pochwały- są bardzo ważnym punktem dzienniczka. Dzięki nim uczeń chętniej będzie do niego

zaglądał i o nim pamiętał;

- punkty;

- zadane prace domowe;

- terminy i zakres sprawdzianów;

- inne ważne informacje (daty wycieczek, zmiany terminów czy godzin wyjść, szkolne

wydarzenia itp.)

2. Warto przyjąć zasadę, że rzeczy niewpisane do zeszytu korespondencji dla rodziców nie

istnieją (A. Kołakowski, A. Pisula 2011).