KLASYFIKACJA

ARTYKULACYJNA

SAMOGŁOSEK POLSKICH

Wykład IV

Cechy ogólne samogłosek

• wymawiane przy otwartym kanale

głosowym (bez zwarć i szczelin)

• mogą być ośrodkami sylab (funkcja

zgłoskotwórcza)

• wymawiane zawsze przy regularnych

drganiach wiązadeł głosowych, dlatego

cechują się naddźwięcznością (

nie ma

samogłosek bezdźwięcznych!)

• są tzw. rezonantami

Podstawowe kryteria opisu

samogłosek

• Podczas wymowy samogłosek zawsze w

jamie ustnej pojawia się otwarcie, którego

kształt modyfikowany jest przez pionowe

lub poziome ruchy języka

• Ruchy języka w jamie ustnej są sprzężone

ze zmianami układu warg (okrągłe –

spłaszczone)

• W artykulacji samogłosek towarzyszą także

zmiany położenia podniebienia miękkiego,

które odpowiedzialne jest za powstawanie

głosek ustnych lub nosowych

Kryteria artykulacyjne

• 1.

PIONOWE RUCHY JĘZYKA

– różny stopień

wzniesienia najwyżej położonego punktu

grzbietu języka w płaszczyźnie pionowej

• 2.

POZIOME RUCHY JĘZYKA

– przesunięcie

najwyżej położonego punktu grzbietu języka

ku przodowi lub tyłowi jamy ustnej

• 3.

UKŁAD WARG

– oddalanie się kącików

warg lub zaokrąglanie się otworu między

wargami

• 4.

POŁOŻENIE PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO

–

przepływ powietrza przez jamę ustną lub

jamę nosową

KLASYFIKACJA SAMOGŁOSEK

POLSKICH

• 1. ZE WZGLĘDU NA PIONOWE RUCHY

JĘZYKA:

• wysokie

[i]; [iι]; [y]; [yι]; [u]; [uι]

• średnie

[e]; [ę]; [o]; [ǫ]

• niskie

[a]; [ą]

• 2. ZE WZGLĘDU NA POZIOME RUCHY

JĘZYKA

• przednie

[i]; [iι]; [e]; [ę]

• środkowe

[y]; [yι]

• tylne

[u]; [uι]; [o]; [ǫ]; [a]; [ą]

KLASYFIKACJA SAMOGŁOSEK

POLSKICH

• 3. ZE WZGLĘDU NA KSZTAŁT WARG
• okrągłe

[u]; [uι]; [o]; [ǫ]

• płaskie

[i]; [iι]; [y]; [yι]; [e]; [ę]

• obojętne

[a]; [ą]

• 4. ZE WZGLĘDU NA POŁOŻENIE

PODNIEBIENIA MIĘKKIEGO

• ustne

[i]; [y]; [e]; [a]; [o]; [u]

• nosowe

[iι]; [yι]; [ę]; [ą]; [ǫ]; [uι]

Przykłady opisu samogłosek

KRYTERIUM

ARTYKULAC

YJNE

[o]

[ą]

PIONOWE

RUCHY

JĘZYKA

średnia

niska

POZIOME

RUCHY
JĘZYKA

tylna

tylna

UKŁAD WARG okrągła

obojętna

POŁOŻENIE

PODNIEBIENIA

MIĘKKIEGO

ustna

nosowa

KOMPENSACJA

ARTYKULACYJNA

• Poziome ruchy języka są sprzężone

zawsze z układem warg

• Układ warg wynikający z poziomych

ruchów języka nazywamy KOMPENSACJĄ

ARTYKULACYJNĄ:

• 1) Wysuwający się do przodu jamy

ustnej język powoduje spłaszczanie się

warg

• 2) Oddalający się do tyłu jamy ustnej

język powoduje zaokrąglanie się warg

KOMPENSACJA

ARTYKULACYJNA

• Te wzajemne ruchy warg języka i warg

nazywany:

• 1)

KOMPLEKSEM DELABIALNO –

PALATALNYM

: spłaszczenie warg wywołane

przednim układem masy języka --

[i]; [e]

• 2)

KOMPLEKSEM LABIO-WELARNYM:

wysklepianie się tylnej części języka w
kierunku podniebienia miękkiego oraz
towarzyszące temu zjawisku zaokrąglanie
się warg --

[o]; [u]

Trójkąt samogłosek podstawowych

Czworobok samogłosek

podstawowych

• Położenie języka w jamie ustnej oraz

stopniowe ruchy języka zostały
zilustrowane przez:

• A) Daniela Jonesa - czworobok

samogłosek podstawowych

• B) Tytusa Benniego  trójkąt

samogłosek polskich (modyfikacja
rysunku Hellwaga)

Fonetyczny status głosek

[ṵ]

oraz

[ḭ]

• Przyjmujemy, że są to półsamogłoski

niezgłoskotwórcze: wymawiane są

podobnie jak samogłoski (z otwartym

kanałem głosowym), ale nie tworzą sylab

• W odróżnieniu od podstawowych

samogłosek są dźwiękami krótkimi (nie

można ich przedłużać)

• Cechują się naddźwięcznością
• Mają status samodzielnych fonemów /ṵ/ ;

/j/

Samogłoski nosowe w

polszczyźnie

• Przyjmuje się, że w polszczyźnie

istnieje 6 głosek nosowych:

[iι]; [yι]; [ę]; [ą]; [ǫ]; [uι]

• Dwie z nich mają status fonemów i

własną grafię:

fonem /

ę/

--- głoska

[ę] [kęs]

fonem

/ǫ/

-- głoska

[ǫ] [vǫs]

Wymowa samogłosek

nosowych

1. NOSOWOŚĆ ZBLIŻONA DO

SYNCHRONICZNEJ (WOKALICZNA):

wymawiane przed głoskami szczelinowymi
lub w wygłosie (przed pauzą);

W trakcie ich artykulacji podniebienie obniża

się z opóźnieniem w stosunku do
artykulacji ustnej, dając słyszalny rezonans
nosowy:

[č

ę

stować]; [m

ǫ

š]

Wymowa samogłosek

nosowych

• 2. NOSOWOŚĆ ASYNCHRONICZNA

(KONSONANTYCZNA):

przed głoskami

zwartymi i zwarto-szczelinowymi

dochodzi do rozszczepienia

artykulacyjnego, wskutek którego

powstaje samogłoska znazalizowana

(unosowiona) i spółgłoska nosowa z

rezonansem nosowym

ę→ êN

<zęby> [z

êm

by]

ǫ→ õN

<kąt> [k

õn

t]