Wiedza o społeczeństwie

Temat: Konserwatyzm. Nauka

społeczna kościoła

Konserwatyzm

Spośród nurtów europejskiej myśli politycznej konserwatyzm jest -
obok liberalizmu - nurtem najstarszym. Ideologia konserwatywna
narodziła się na przełomie XVIII i XIX wieku. Powstał on w opozycji do
rewolucji francuskiej i niesionych przez nią rozwiązań ustrojowych.

Za twórcę konserwatyzmu uważany jest
Edmund Burke (1729-1797), myśliciel i
publicysta pochodzenia irlandzkiego,
autor książki Rozważania o rewolucji
francuskiej, wydanej w Londynie w roku
1790 gdzie skrytykował rewolucję za
niszczenie wypracowanego przez wieki
ładu. Publikacja ta stała się pełnym i
napisanym z pasją wykładem myśli
konserwatywnej.

Edmund Burke

Konserwatyzm

Burke wyszedł w swych rozważaniach od tezy, że każda rewolucja jest
wielkim złem, gdyż burzy kształtowany przez wieki na drodze
ewolucyjnej porządek społeczny. Uważał, że przewroty społeczne są
dziełem demagogów, którzy podburzają lud, by wprowadzić
wymyślony przez siebie model życia.

Rzeczywistość społeczna jest – zdaniem Burke’a - znacznie bogatsza i
skomplikowana niż jakikolwiek projekt wymyślony „przy biurku” przez
przywódcę ruchu rewolucyjnego. Projekt taki, wprowadzany w życie
metodą przemocy, rozrywa tkankę społeczną, niszczy obowiązujący
system wartości, podważa panującą hierarchię i autorytety. W efekcie
zaczyna dominować chaos, rozkład moralny, brak poczucia
bezpieczeństwa. Rewolucja i każda gwałtowna zmiana jest więc
apokalipsą w życiu społecznym.

We Francji głównym rzecznikiem konserwatyzmu był Francois Rene
de Chateaubriand (1768-1848), założyciel w roku 1819 pisma
Conservateur, które stało się trybuną europejskiego konserwatyzmu. To
właśnie tytuł tego pisma upowszechnił się jako nazwa całego nurtu
intelektualno-politycznego.

Konserwatyzm

Rozwój konserwatyzmu nastąpił w pierwszej połowie XIX wieku, w toku
polemik najpierw z liberalizmem (konserwatyzm sprzeciwiał się
indywidualizmowi i kapitalizmowi), a następnie z socjalizmem.

W drugiej połowie XIX wieku i pierwszej połowie XX wieku rozwój
konserwatyzmu znacznie osłabł.

Renesans myśli konserwatywnej
rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych
w drugiej połowie XX wieku przełomie
lat 70 – tych i 80 – tych. Następnie w
Wielkiej Brytanii i Niemczech pojawił się
neokonserwatyzm będący
połączeniem tradycyjnego
konserwatyzmu w sferze wartości z
liberalizmem gospodarczym.

Istniejący obecnie konserwatyzm
tradycjonalistyczny nawiązuje do
początków konserwatyzmu. Jego
przedstawiciele odrzucają demokrację
liberalną i opowiadają się za
odnowieniem ustroju monarchicznego.

Francois Rene de Chateaubriand

Konserwatyzm

Za reprezentanta skrajnego konserwatyzmu uważany jest francuski
dyplomata i myśliciel Joseph de Maistre (1753-1821). Twierdził on
(m.in. w pracy O kościele gallikańskim), że każda rewolucja jest
buntem przeciwko Bogu i naturze, zaś natura ludzka jest z gruntu zła,
dlatego jej okiełznaniu musi służyć silna i absolutna władza. Za
największy autorytet, również w sprawach świeckich, de Maistre
uważał papieża.

Współczesny konserwatyzm podtrzymuje
podstawowe założenia konserwatyzmu
XIX-wiecznego, w pełni jednak akceptuje
ustrój demokratyczny i jego procedury. W
tym kontekście konserwatyści podkreślają,
iż ważne są nie tylko procedury, ale i
jakość rządzenia, dlatego rządzić
powinni fachowcy, a nie demagodzy. Ten
postulat elitaryzmu w ramach
demokracji da się ich zdaniem
zrealizować, jeżeli wyborcy będą się
kierowali w swych decyzjach rozumem i
zawierzą politykom o wysokim poziomie
wykształcenia i moralności.
Z niechęcią zwolennicy konserwatyzmu
odnoszą się do partii masowych oraz ich
metod uprawiania polityki. Uważają, że
miejscem dyskusji politycznych powinny
być gabinety, a nie wiece.

Joseph de Maistre

Konserwatyzm charakteryzuje pesymistyczna wizja ludzkiej natury,
skażonej złem. Drzemiącego w człowieku zła nie można
przezwyciężyć, ale można ograniczyć jego skutki dzięki autorytetom,
religii, kulturze i życiu we wspólnotach (np. w rodzinie).

Wzorem dla konserwatystów jest człowiek, dla którego ważniejsze są
obowiązki niż uprawnienia i który jest zdolny do samopoświęceń i
wyrzeczeń w imię wartości wyższych.

Konserwatyści są zagorzałymi krytykami kultury masowej jako
kultury antyintelektualnej, schlebiającej niskim gustom i
umożliwiającej manipulowanie na dużą skalę społeczeństwem. Ich
zdaniem, kultura masowa propagując materialistyczną postawę
wobec świata, nie uwzględnia duchowego wymiaru człowieka.

Konserwatyzm – wizja człowieka i

społeczeństwa

Ludzie nie są sobie równi poza tym, że są ludźmi - mówią
konserwatyści. Każdy z nas ma inne możliwości fizyczne i
intelektualne, dysponuje innymi talentami, ma inny temperament i
poziom wrażliwości. W tej sytuacji głoszenie postulatu równości
społecznej - cokolwiek miałby oznaczać - jest niebezpieczną
demagogią żerującą na naiwności ludzi.

W swoich rozważaniach na temat relacji między człowiekiem a
społeczeństwem podkreślają, że wspólnota jest nadrzędna wobec
jednostki.

Człowiek nie może kierować się w swym postępowaniu egoizmem,
musi uznawać pierwszeństwo interesu społeczeństwa jako całości
nad interesem indywidualnym.

Konserwatyzm – wizja człowieka i

społeczeństwa

Konserwatyści zwracają uwagę, że
człowiek kieruje się w swym
postępowaniu nie tylko intelektem,
ale także instynktami i emocjami.

Społeczeństwo jest zaś podobne do
skomplikowanego organizmu – każdy
z jego elementów odgrywa ważną
rolę, ale jest inny.

Podobnie jest z poszczególnymi
warstwami społecznymi – każda pełni
inną funkcję i burzenie tej struktury
byłoby kataklizmem dla
społeczeństwa jako całości.

Winston Churchill (1874 – 1965),
premier Wielkiej Brytanii w latach
1940 – 1945 i 1951 – 1955.

Natura ludzka nie jest ani jednoznacznie racjonalna, ani nieracjonalna.
Każde jednowymiarowe przedstawianie człowieka zaciera jego
prawdziwą, złożoną naturę.

Natura ta potrzebuje w życiu codziennym drogowskazów i jasnych
punktów odniesienia, dlatego tak ważne jest, aby istniały w każdym
społeczeństwie niekwestionowane autorytety.

Konserwatywni publicyści często powołują się na wyniki badań
socjologicznych przeprowadzonych w społeczeństwie amerykańskim w
latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, z których wynika, iż potrzeba
posiadania autorytetów jest u większości ludzi silniejsza od potrzeby
wolności.

Tę potrzebę zaspokaja przede wszystkim religia, traktowana przez
konserwatystów jako główny moralny regulator życia społecznego.
Warto podkreślić, że dzisiejszy konserwatyzm nie jest związany z
żadnym konkretnym obrządkiem religijnym, utożsamia się natomiast
z ogólnie traktowanymi wartościami chrześcijańskimi.

Konserwatyzm – wizja człowieka i

społeczeństwa

Społeczeństwo w ideologii konserwatywnej tworzy organiczną całość,
złożoną z powiązanych ze sobą jednostek, grup, rodzin, klas,
nadrzędną w stosunku do jednostki. Nie oznacza to jednak, że
konserwatyści lekceważą interes jednostki. Każdy ma do odegrania
swoją rolę w społeczeństwie.

Konserwatyzm – wizja człowieka i

społeczeństwa

W myśli konserwatywnej kluczowym
pojęciem i jedną z najwyższych
wartości społecznych jest tradycja,
czyli przekazywane z pokolenia na
pokolenie normy, obyczaje, poglądy i
wierzenia.

Fundamentem społeczeństwa jest
zdrowa, trwała i wielodzietna rodzina.

Według konserwatystów
społeczeństwo jest zorganizowane
hierarchicznie. Występujące między
ludźmi różnice uznane są za rzecz
naturalną, która wynika z naturalnych
różnic w zdolnościach i
umiejętnościach.

Charles de Gaulle (1890 – 1970),

Prezydent Francji w latach 1959 – 1969.

W swojej wizji państwa konserwatyści szczególny nacisk kładą na
konieczność bezwzględnego przestrzegania prawa,
opowiadając się jednocześnie za surowym prawem. Są
zwolennikami utrzymania kary śmierci jako najlepszej metody
odstraszania potencjalnych przestępców.

Za najwybitniejszego przedstawiciela europejskiej myśli
konserwatywnej końca XX wieku uważany jest brytyjski filozof i
socjolog Michael Oakeshott (1901-1990). Podkreślał on, że
konserwatyści są przeciwnikami wszelkich „rozwiązań jedynie
słusznych”, że to, co jest dobre dla danego społeczeństwa, może
nie pasować do innego. Nie ma bowiem ustrojów i instytucji
politycznych dobrych w każdych warunkach.

Dla Europejczyków czy Amerykanów dobra jest demokracja, gdyż
jest ona naturalnym efektem rozwoju tych społeczeństw.

Dla mieszkańców Azji czy Afryki właściwsze mogą być różne formy
autorytaryzmu, gdyż głęboko tkwią w ich tradycji i kulturze. Żadne
społeczeństwo nie ma więc prawa narzucać innym swoich wzorców.

Konserwatyzm – wizja państwa

Oakeshott twierdził, że politycy powinni zaprzestać głoszenia
absolutnych, ponadczasowych idei (takich jak wolność, równość,
sprawiedliwość etc.), a skoncentrować się na szukaniu rozwiązań dla
konkretnych przypadków występujących w danym społeczeństwie,
biorąc pod uwagę jego tradycję i specyficzne warunki.
W ostatnich dziesięcioleciach
konserwatyzm odnosił sukcesy polityczne
przede wszystkim w Wielkiej Brytanii i
Stanach Zjednoczonych. Za
najwybitniejszego w tym okresie
europejskiego polityka konserwatywnego
uznawana jest Margaret Thatcher, która
w latach 1979-1990 stała na czele rządu
brytyjskiego. Jej największym sukcesem
było rozbicie siły brytyjskich związków
zawodowych, które jeszcze w latach
siedemdziesiątych były ważnym
czynnikiem na brytyjskiej scenie
politycznej. Udało się jej także
przeprowadzić prywatyzację
strategicznych gałęzi przemysłu (między
innymi energetyki i stoczni), które były
znacjonalizowane w okresie rządów Partii
Pracy.

Konserwatyzm – wizja państwa

Margaret Thatcher

W Stanach Zjednoczonych symbolem polityka konserwatywnego stał
się Ronald Reagan, sprawujący urząd prezydenta w latach 1981-
1989. Za jego rządów była realizowana w gospodarce tzw.
reaganomika, polegająca na podnoszeniu stóp procentowych w celu
zredukowania inflacji, zmniejszaniu wydatków na cele socjalne i
obniżaniu podatków w celu pobudzenia wzrostu gospodarczego.

W dziedzinie polityki zagranicznej
Reagan prowadził twardą politykę
wobec ZSRR, ogłaszając plan budowy
systemu obrony strategicznej,
zwanego potocznie programem
gwiezdnych wojen. Wielu politologów
uważa, że to właśnie narzucenie
Związkowi Radzieckiemu nowego
wyścigu zbrojeń, któremu nie był w
stanie sprostać, doprowadziło do
upadku potęgi ZSRR, a w
konsekwencji do rozpadu bloku
komunistycznego, czego finałem był
rozpad samego Związku
Radzieckiego.

Konserwatyzm – wizja państwa

Ronald Reagan

Konserwatyzm – wizja państwa

Rozwój musi dokonywać się stopniowo, powoli, metodą
dokładania kolejnych „cegiełek” do istniejącej struktury.
Natomiast za najlepszą formę rządu Burke uważał rząd mieszany,
łączący elementy oświeconej monarchii absolutnej z
parlamentaryzmem. Był przeciwnikiem prawa stanowionego, jako
narzucanego odgórnie i arbitralnego. Uważał, iż najlepsze jest prawo
zwyczajowe, kształtowane przez wiele pokoleń - i ono powinno być
głównym regulatorem życia społecznego.

Konserwatyzm postuluje istnienie silnego państwa, ponieważ jest ono
gwarantem ładu, chociaż władza powinna mieć charakter
ograniczony .

Współcześnie większość konserwatystów zaakceptowała demokrację
przedstawicielską. Ciągle jednak silny jest nurt odnoszący się z
niechęcią do demokracji i republiki oraz opowiadający się za
monarchią, w której jednostka sprawuje realną władzę.

Konserwatyści akcentują rolę elit, do których powinna należeć władza
w państwie, i z nieufnością odnoszą się do mas społecznych.

Konserwatyzm – wizja gospodarki

W kwestiach gospodarczych konserwatyści są rzecznikami wolnego
rynku i nienaruszalności własności prywatnej. Większość z nich
prezentuje dziś stanowisko, że rola państwa w gospodarce i życiu
społecznym powinna być ograniczona do minimum, że nie powinno się
ono angażować w bezpośrednie zarządzanie gospodarką, lecz tylko
chronić „ład rynkowy” - rzecz bowiem w tym, iż nie wszyscy
przedsiębiorcy przestrzegają reguł gry wolnorynkowej, dlatego
ingerencja państwa w obronie tych reguł może być konieczna.

Są jednak w tym nurcie także reprezentanci tak zwanego
konserwatyzmu socjalnego. Za swoich protoplastów uważają oni
kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka, który realizował politykę
odgórnych reform społecznych, wprowadzając między innymi
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne.

Współcześni konserwatyści socjalni są zdania, iż wprawdzie państwo
nie powinno samo być podmiotem gospodarczym, ale w interesie
pokoju społecznego może rozbudowywać sferę opieki socjalnej.

Konserwatyzm w Polsce

Polski konserwatyzm narodził się w pierwszej połowie XIX wieku.
Konserwatystami byli m.in. Adam Jerzy Czartoryski i Aleksander
Wielopolski.

W latach 60 – tych XIX wieku w Galicji powstało ugrupowanie
stańczyków (m.in. Michał Bobrzyński, Józef Szujski), którzy byli
najbardziej wpływowym ugrupowaniem politycznym w dziejach
polskiego konserwatyzmu. Stańczycy sprzeciwiali się powstaniom, a
katolicyzm uznawali za podstawę światopoglądu. Pod koniec XIX wieku
uzyskali duże wpływy polityczne w monarchii Habsburgów.

Marian Zdziechowski

W okresie międzywojennym myśl
konserwatywna rozwinęła się
nieznacznie, a konserwatyści nie
odgrywali większej roli politycznej.
Najbardziej znanymi postaciami byli
publicysta Stanisław Cat – Mackiewicz
oraz filozof Marian Zdziechowski.

Konserwatyzm w Polsce

W okresie PRL – u nie istniały warunki do rozwoju myśli
konserwatywnej. Odwoływali się do niej tylko nieliczni intelektualiści,
m.in. Paweł Hertz. Idee konserwatywne pojawiały się również na
łamach „Tygodnika Powszechnego”. Nurt istniał także w opozycji
antykomunistycznej.

Po 1989 roku do ideologii konserwatywnych odwoływało się kilka partii
politycznych (m.in. Unia Polityki Realnej oraz Partia Konserwatywna),
jednak nie odnosiły one większych sukcesów.

Konserwatyści dość sceptycznie odnoszą się do postępów integracji
europejskiej. Uważają, że mogą one doprowadzić z jednej strony do
utraty przez poszczególne państwa suwerenności narodowej, z drugiej
zaś do wzrostu centralizmu i biurokracji.

Bruksela, siedziba władz Unii Europejskiej, jest dla konserwatystów
symbolem nieokiełznanej biurokracji. Konserwatyści popierają taki
model integracji, który umożliwi zachowanie tożsamości narodowej. Są
więc przeciwni szybkiemu rozwijaniu instytucji ponadnarodowych, które
przejmowałyby kompetencje rządów.

Nauka społeczna Kościoła – Chrześcijańska

demokracja

Chrześcijańska demokracja, tworząc swą doktrynę, czerpała z dwóch
źródeł: społecznej nauki Kościoła oraz kierunku filozoficznego
zwanego personalizmem, zwłaszcza filozofowie francuscy (Jacques
Maritain i Emmanuel Mounier).

Ten nurt w myśli politycznej pojawił się pod koniec XIX wieku i był
odpowiedzią środowisk katolickich na rosnące wpływy socjalizmu,
ateistycznego w swym charakterze. Środowiska te zaczęły zdawać
sobie sprawę, że mogą utracić wpływ na klasę robotniczą, jeżeli nie
zaproponują atrakcyjnej i jednocześnie konkurencyjnej wobec
socjalizmu wizji porządku społecznego.

Podstawą społecznej nauki Kościoła stała się
encyklika Rerum novarum (O rzeczach
nowych), ogłoszona w roku 1891 przez papieża
Leona XIII. Była ona polemiką z doktryną
socjalistyczną. Leon XIII zaprezentował pogląd, że
własność prywatna nie może być przedmiotem
ingerencji państwa, gdyż jej posiadanie należy do
praw naturalnych człowieka.

Leon XIII

Marksistowskiej teorii walki klas Leon XIII przeciwstawił wizję
solidaryzmu społecznego, jako takiego modelu funkcjonowania
społeczeństwa, w którym poszczególne warstwy nawzajem się
wspierają w imię dobra wspólnego.

Dla rozwoju myśli chrześcijańsko-demokratycznej duże znaczenie
miała również encyklika Pacem in terris (Pokój na ziemi), ogłoszona
przez Jana XXIII w roku 1963 podczas trwania obrad Soboru
Watykańskiego. Za najważniejsze wartości społeczne Jan XXIII uznał
prawdę, sprawiedliwość, miłość i wolność. Celem naczelnym działania
władz publicznych powinna być realizacja dobra wspólnego.

Nauka społeczna Kościoła – Chrześcijańska

demokracja

Państwo powinno angażować się w
budowę powszechnego
zabezpieczenia socjalnego - od
zapewnienia minimum socjalnego i
przeciwdziałania bezrobociu po
dbałość o poziom płac i
powszechność nauki.

Emmanuel Mounier

Nauka społeczna Kościoła – wizja człowieka i

społeczeństwa

Społeczna nauka kościoła uznaje personalistyczną wizję ludzkiej osoby.
Człowiek jest istotą wyjątkową przede wszystkim dlatego, że jest istotą
duchową, a jego celem jest życie wieczne. Stąd w dokumentach
kościelnych bardzo często podkreśla się godność osoby ludzkiej.

Człowiek jest wolny, posiada szereg praw. Oprócz tradycyjnych
wolności, dokumenty wymieniają m.in. prawo do życia rodzinnego,
posiadania własności oraz do sprawiedliwej płacy.

Główną wartością w życiu społecznym jest sprawiedliwość pojmowana
jako oddawanie każdemu tego, co się mu należy. Sprawiedliwość jest
narzędziem, które ogranicza ubóstwo.

Realizowanie dobra wspólnego wymaga kierowania w życiu
społecznym zasadami sprawiedliwości, dialogu i kompromisu.

Rodzina jest podstawową komórką społeczną, środowiskiem, które
kształtuje człowieka.

Nauka społeczna Kościoła – wizja człowieka i

społeczeństwa

Pojęcie osoby ludzkiej występuje jako kluczowe w filozofii
personalizmu, której czołowymi przedstawicielami są dwaj Francuzi:
Jacques Maritain (1882-1973) i jego uczeń Emmanuel Mounier
(1905-1950). Uważali oni, że człowiek musi zachowywać prymat
wartości duchowych nad materialnymi, gdyż tylko wówczas jego
człowieczeństwo jest pełne, czyli można o nim mówić jako o osobie
ludzkiej. W wymiarze społecznym z konieczności respektowania
godności osoby ludzkiej wynika potrzeba przestrzegania praw
człowieka.

Maritain twierdził w swojej pracy Humanizm integralny (1936), że
każda władza jest dobra, jeżeli nie każe osobie ludzkiej postępować
niezgodnie z sumieniem. Przestrzegał przed traktowaniem polityki
jako gry, prowadzącej do zdobycia władzy. Jego zdaniem każdy
polityk powinien kierować się moralną wizją społeczeństwa, w której
naczelne miejsce zajmuje idea dobra wspólnego.

Państwo może odgrywać w odniesieniu do członków społeczeństwa
jedynie rolę pomocniczą (subsydiarną). Oznacza to, iż nie może ono
ograniczać praw jednostek ani ingerować w te kwestie życia
społecznego, które mogą być rozwiązywane siłami i w ramach
społeczności naturalnych - rodziny bądź wspólnot lokalnych. Leon XIII
wymienił wśród sytuacji uzasadniających interwencję państwa między
innymi niesprawiedliwość ekonomiczną będącą wynikiem działań
pracodawców.

Nauka społeczna Kościoła – wizja

państwa

Państwo jest traktowane jako wspólnota, której głównym celem powinno
być zapewnienie obywatelom godnych warunków życia.

Wierni powinni mieć krytyczny stosunek do władzy. Kościół przyznaje
obywatelom prawo do nieposłuszeństwa obywatelskiego, jeśli władza
łamie prawa człowieka.

Ustrojem politycznym propagowanym przez chrześcijańskich
demokratów jest taka demokracja, która szczególny nacisk kładzie na
rozwój wszelkich form samorządności lokalnej. Wynika to z faktu, że
właśnie na najniższych szczeblach życia publicznego najpełniej może
być realizowany ideał solidaryzmu społecznego.

Nauka społeczna Kościoła – wizja

gospodarki

Kościół opowiada się za gospodarką rynkową, ale ze zwróceniem uwagi
na sprawy socjalne.

Oprócz własności prywatnej nauka kościoła zwraca uwagę na dużą rolę
form własności grupowej (np. akcjonariat pracowniczy), która łagodzi
nierówności społeczne i realizuje zasadę sprawiedliwości.

Kościół podkreśla rangę pracy i prawo do jej godnego opłacania, mówi o
współpracy między pracownikiem a pracodawcą dla dobra wspólnego.

Wśród priorytetowych wartości wymienia się - obok poszanowania
życia i instytucji rodziny - także pracę, własność prywatną, solidarność
i odpowiedzialność. Zasady solidaryzmu społecznego i dobra
wspólnego mają być zaporą przed egoizmem klasowym. Życie
społeczne nie może mieć charakteru ciągłej walki konkurencyjnej, gdyż
w takiej walce człowiek zatraca właściwą hierarchię wartości.

Krytyce poddawany jest konsumpcjonizm jako postawa, która z
pogoni za dobrami materialnymi czyni sens życia, doprowadzając do
wypaczenia i zredukowania człowieczeństwa.

Nauka społeczna Kościoła – chrześcijańska

demokracja w Polsce

W Polsce ruch chrześcijańsko – demokratyczny ukształtował się na
początku XX wieku na bazie działających związków zawodowych i
organizacji społecznych. Przed pierwszą wojną światową partie i
stronnictwa działały we wszystkich trzech zaborach.

W okresie międzywojennym opcję chrześcijańsko – demokratyczną
reprezentowało Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji,
którego przywódcami byli Wojciech Korfanty i ks. Stanisław
Adamski.

W okresie PRL-u do myśli chadeckiej nawiązywało środowisko skupione
wokół miesięcznika „Znak” oraz „Tygodnika Powszechnego”.

Po 1989 roku powstało kilka partii chrześcijańsko – demokratycznych,
m.in. Porozumienie Centrum, Partia Chrześcijańskich Demokratów.

Jednak oprócz pierwszej z nich żadna nie uzyskała większych wpływów.

Papieże – twórcy katolickiej nauki

społecznej

Jan XXIII (1881 – 1963), papież w latach 1963 –
1978, encykliki: Mater et Magistra (1961), Pacem
in terris (1963).

Paweł VI (1897 – 1978), papież w latach 1963 –
1978, encykliki: Populorum progressio (1967),
Humanae vitae (1968).

Jan Paweł II (1920 – 2005), papież w latach
1978 – 2005, encykliki: Redemptor hominis
(1979), Laborem exercens (1981),
Centesimus annus (1991).

Wybitni politycy chadeccy

Konrad Adenauer

(1876 – 1967),

kanclerz RFN w

latach 1949 – 1963.

Helmut Kohl (ur.

1930), kanclerz RFN,

a potem

zjednoczonych

Niemiec w latach

1982 – 1998.

Aldo Moro

(1916 – 1978),
premier Włoch

w latach 1963 –

1968, 1974 –

1976.