1

Metodologia nauk

Co to jest nauka?

Jak odróżnić naukę od nie-nauki?

Sabina Cisek

Instytut Informacji Naukowej i

Bibliotekoznawstwa UJ

2009/2010

2

Co to jest nauka?

3

Trzy główne sposoby rozumienia

nauki

• Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

• Nauka = pewien typ działalności,

zbiór czynności uczonych, praca

badawcza (ujęcie czynnościowe)

• Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza

naukowa (ujęcie wytworowe)

– (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski,

1994a, s. 48)

4

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej :

– badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub

zbiorowych czynności (Nowak, 1985, s. 21)

– budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki,

technologie,

– finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie
– hierarchie, struktury,
– ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
– organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
– zgromadzone zasoby informacji i wiedzy
– ……

5

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury cd.

• Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół

poznania

• Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o

poznanie:

– intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)

– obiektywne (Szaniawski, 1994c)
– samodoskonalące się
– systematyczne
– twórcze (nowa wiedza)
– uporządkowane
– uzasadnione racjonalnie
– wyspecjalizowane

6

Co to jest poznanie?

• Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś

(Kamiński, 1992, s. 13)

• „POZNANIE (inne) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się

czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany

przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego

wydawania sądów.”

http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

• „POZNANIE (nauk.) – wiedza, a więc zbiór rezultatów czynności

poznawczych; w sensie ścisłym poznanie w tym znaczeniu stanowią więc

sądy (zdania), o których możemy orzekać, że są fałszywe lub prawdziwe. W

zależności od źródeł czy metod uzyskiwania i uzasadniania poznanie dzieli

się na aprioryczne i empiryczne; intuicyjne i dyskursywne; bezpośrednie i

pośrednie; zmysłowe i intelektualne; teoretyczne i praktyczne;

systematyczne i niesystematyczne; racjonalne i pozaracjonalne; niekiedy

wyróżnia się także poznanie objawione (nadprzyrodzone) czy paranormalne

(np. telepatia czy jasnowidztwo). Współcześnie (…) istnieje tendencja do

zawężania poznania tylko do sądów (zdań), względem których jest nam

dostępna możliwość ich weryfikacji lub falsyfikacji. W obrębie nauk

filozoficznych poznaniem zajmuje się głównie teoria poznania czyli

epistemologia.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138230

7

Co to jest poznanie? Cd.

• Poznanie istniejących rzeczy – zob.

http://ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf

• Poznanie

– czynność = poznawanie
– wytwór = wiedza

8

Co to znaczy „intersubiektywnie

sprawdzalny”?

• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je

powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31)

• Rozróżniamy

– intersubiektywne komunikowanie

– „wiedza naukowa powinna być

zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie

kwalifikacje”

– intersubiektywną sprawdzalność

– „wiedza naukowa poddaje się

kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31, przypis)

• Powinno być jasno powiedziane

– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń,

wniosków, przy użyciu jakich

metod

, na podstawie jakich

danych

empirycznych

, jakiego

rozumowania

i jakich

założeń

, jak rozumiemy

terminy

, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę

sprawdzenia”,

– jak

inni

mogą

sprawdzić

nasze koncepcje, tezy, wnioski –

określona

,

wykonalna

, potencjalnie – przez każdego chętnego,

procedura

9

Co to znaczy „obiektywny”?

• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:

„bezstronność – jako przeciwstawienie
tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność –
jako niezbędny warunek społecznej kontroli;
neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie
przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń
obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”
(Szaniawski, 1994c, s. 17)

– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski, 2000)

• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od

podmiotu poznającego

10

Nauka = pewien typ działalności, zbiór

czynności uczonych, praca badawcza

(ujęcie czynnościowe)

• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami

(różnie zresztą formułowanymi w zależności

od poglądów epistemologicznych) sposób

poznawania, zwany naukowym oraz jego

praktyczne realizacje

• Nauka = system metod
• Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie

metodzie

, potrzebna jest jeszcze

twórczość

(Szaniawski, 1994b)

11

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza

naukowa (ujęcie wytworowe)

• Wiedza naukowa

– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza
– w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy

poszczególnych uczonych) – obejmuje

• pojęcia, terminy
• hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy,

twierdzenia, uogólnienia, zdania

• koncepcje, modele, teorie
• milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i

zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74),

założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane

paradygmatycznie)

–

Wszystkie możliwe czy do tej pory odkryte lub skonstruowane, utwor

zone

, wymyślone?

– Jak i gdzie istnieje wiedza naukowa?

12

Co to jest wiedza?

• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i

potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”
(Kamiński, 1992, s. 24)

• Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak
• Typy wiedzy:

– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i

pozaracjonalna

– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i

niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna

– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna,

teoretyczna i praktyczna

• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna,

przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa

– (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181)

13

Wszystkie możliwe czy do tej pory

odkryte lub skonstruowane, utworzone,

wymyślone?

• Do tej pory odkryte lub utworzone = jak

dotąd zwerbalizowane i ‘zmaterializowane’,
zawarte w artykułach, rozprawach itp., a
także w niektórych przedmiotach
materialnych (nowe gatunki roślin,
wynalezione urządzenia itp.)

• Możliwe do odkrycia, sformułowania,

skonstruowania

• Prawdziwe 

14

Jak i gdzie istnieje wiedza

naukowa?

• Tylko w umysłach ludzkich
• W 3. świecie Poppera
• W świecie idei, pierwotnym w

stosunku do ludzi i ich poznawania
świata

15

Jak odróżnić naukę od

innych typów poznania,

paranauki, pseudonauki?

16

Jak zidentyfikować poznanie

naukowe?

• Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Przykłady:

– naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.

falsyfikowalne (Popper)

– naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment,

obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych

założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”)

– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez

społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

• Czy rozważania filozoficzne w tym zakresie są

przydatne dla poszczególnych dyscyplin naukowych?

– dla metodologii i teorii poszczególnych dyscyplin
– dla praktyki badawczej (w idealizacji i faktycznej) oraz

organizacji badań

17

Po co i jak stwierdzać naukowość

badania, publikacji, referatu?

• Dla celów

– poznawczych
– organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji,

dorobku poszczególnych naukowców

• Czynniki, kryteria ‘wewnętrzne’, związane z poznaniem

charakterystycznym dla nauki, metodą i wiedzą

• Czynniki, kryteria ‘zewnętrzne’, zwłaszcza społeczna akceptacja

– Jaka to społeczność, która ma akceptować?
– W jaki sposób ta akceptacja ma być wyrażona?

– Na marginesie – czy recenzowanie – peer-review – jest istotnym,

„wewnętrznym” elementem metody naukowej? Mogłoby tak być –
ze względu na wymóg intersubiektywnej sprawdzalności.

18

Po co i jak stwierdzać naukowość

badania, publikacji, referatu? Cd.

• Kryteria zewnętrzne wobec wiedzy naukowej

– Impact factor, peer-review – cytowania,

recenzowanie, wpływowe czasopisma

– Journal Citation Reports, Lista czasopism

punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego RP

– Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax

• http://mateusz.pl/wdrodze/nr318/318-03-wlodek.htm
• http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala
• http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

19

Bibliografia

20

Bibliografia

•

Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.

•

Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo
„Książka i Wiedza”.

•

Bobrowski, Ireneusz (1998). Zaproszenie do językoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo
Instytutu Języka Polskiego PAN.

•

Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze”
Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.

•

Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje
metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja
nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.

•

Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach
społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

•

Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo
Znak.

•

Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.

•

Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV
poprawione. Lublin: KUL.

•

Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne
poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.

•

Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i
filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

21

Bibliografia cd.

• Marciszewski, Witold (2007). Zestawienie wybranych pojęć kluczowych

metodologii nauk. http://www.calculemus.org/lect/08metod/6-zestawienie.html

• Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwa Naukowe.

• Pilch, Tadeusz, Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych.

Strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone.
Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.

• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.

• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce,

rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.

• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje.

Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.

• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez

blog Cisek, Sabina (2008-2009). Methodology and Philosophy of Information
Science. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/