Teorie osobowości

Wykład 3

1

Czym jest osobowość?

W literaturze psychologicznej istnieją

dziesiątki, jeśli nie setki, definicji
osobowości. Każda z nich opisuje
osobowość od innej strony, bądź
prezentuje ją jako trochę inny konstrukt
psychiczny. Osobowość jest często
mylona z temperamentem, stąd wiele
teorii przedstawia ją jako hybrydę czystej
osobowości (zespołu cech) i
temperamentu.

2

Czym jest osobowość?

• Najpopularniejszą definicją

osobowości jest ta, która przedstawia
ją jako:

„zespół cech wzajemnie

wpływających na siebie, które
manifestowane są poprzez ludzkie
zachowania”.

3

Czym jest osobowość?

• Wielu psychologów uważa, że jedną z

najbardziej specyficznych własności teorii
osobowości jest to, że spełnia ona funkcję
teorii integrującej. Oznacza to, że dzięki
zrozumieniu czym jest osobowość, łatwiej
jest zrozumieć czym jest temperament,
inteligencja, czy emocje. Każdy z
wymienionych konstruktów jest w pewien
sposób „pod wpływem” osobowości

4

Czym jest osobowość?

• Teorie osobowości zostały podzielone

na osiem głównych części (nurtów),
które powiązane są z różnymi
koncepcjami rozumienia człowieka
(jako całości).

5

Czym jest osobowość?

• Teorie typów,
• Teorie cech,
• Teorie psychodynamiczne i

psychoanalityczne,

• Behawioryzm,
• Humanizm,
• Teorie uczenia się społecznego,
• Sytuacjonizm,
• Interakcjonizm.

6

Teorie typów

• Teoria Hipokratesa – wyodrębnia

cztery podstawowe typy
temperamentu: choleryk, sangwinik,
melancholik i flegmatyk;

• Teoria W.H. Sheldona – typy budowy

ciała są ściśle związane z rozwojem
osobowości.

7

Teorie cech

• Zakładają one, że osobowość człowieka jest

zbiorem cech lub charakterystycznych
sposobów zachowania, myślenia,
odczuwania, czy reagowania. Pierwsze teorie
opierają się na listach przymiotników (np.
otwarty, miły), które tworzą lingwistyczny
obraz charakteru. Współczesne teorie
wykorzystują metodę analizy czynnikowej w
próbach wyodrębniania podstawowych
wymiarów osobowości.

8

Teorie cech

• Teoria R.B. Cattella – oparta na zbiorze

cech źródłowych. Cechy te mają istnieć
w odpowiednich wielkościach u
każdego człowieka i stanowić
„rzeczywiste czynniki strukturujące,
leżące u podstaw osobowości”. Celem
tej teorii było takie sformułowanie
zbioru cech osobowości, by można było
przewidywać zachowanie jednostki.

9

Teorie psychodynamiczne i

psychoanalityczne

• Wspólną cechą wszystkich teorii

psychodynamicznych i
psychoanalitycznych jest
charakteryzowanie osobowości jako
„integracji”. Silny nacisk kładziony jest na
czynniki rozwojowe, przy domniemanym
założeniu, że osobowość dorosłego
człowieka stopniowo rozwija się w czasie,
w zależności od sposobu, w jaki integracja
różnych czynników zachodzi.

10

Teorie psychodynamiczne i

psychoanalityczne

• Klasyczne teorie Freuda i Junga,
• Społeczne teorie Adlera, Fromma,

Sullivana i Horney,

• Nowoczesne teorie Lainga i Perlsa.

11

Behawioryzm

• W centrum zainteresowania

behawiorystów leży rozszerzenie teorii
uczenia się na badanie osobowości.
Chociaż w behawioryzmie nie istnieją
żadne teorie osobowości, taki kierunek
rozumowania jest popularny wśród
psychologów, gdyż stałość zachowania
ludzkiego może wynikać z typów, cech i
dynamiki osobowości lub ze stałości
środowiska i różnego rodzaju wzmocnień

12

Humanizm

• Zakłada on, że z punktu widzenia

osobowości, najważniejsze są
subiektywne doświadczenia
psychiczne jednostki.

13

Humanizm

• Piramida potrzeb Maslowa,
• Teorie Rogersa, Maya i Frankl.

14

Teorie uczenia się

społecznego

• Większość tworzonych w obrębie

tego podejścia teorii wywodzi się z
problemu równoważenia oddziaływań
środowiska i właściwości danych w
sposób naturalny. Pojęcie osobowości
jest traktowane tutaj jako te aspekty
zachowania, które zostały nabyte w
społecznym kontekście.

15

Teorie uczenia się

społecznego

• Teoria społecznego uczenia się

Bandury

16

Sytuacjonizm

• Jest pochodną behawioryzmu i teorii

społecznego uczenia się. Sytuacjonizm głosi,

że każda obserwowalna stałość zachowania

jest bardziej zależna od cech sytuacji aniżeli

od wewnętrznych typów, czy cech

osobowości. Pojęcie cechy osobowości jest w

tym przypadku rozumiane jest jako umysłowa

konstrukcja obserwatora, który stara się

zrozumieć zachowania innych i istnieje tylko

w umyśle osoby postrzegającej.

Podobieństwo zachowań przypisywane jest

podobieństwom sytuacji.

17

Sytuacjonizm

• Teoria Mischela.

18

Interakcjonizm

• Łączy w sobie wszystkie przedstawione

wcześniej podejścia. Osobowość wyłania
się z interakcji między poszczególnymi
cechami i predyspozycjami a tym, jak
środowisko wpływa na sposoby
przejawiania się tych cech i skłonności w
zachowaniu. Osobowość nie jest tu
rozumiana jako osobny konstrukt
psychiczny, lecz jako termin ogólny,
obejmujący złożone wzorce interakcji.

19

Koncepcja cech – teoria

osobowości Allporta

• Allport traktując osobowość jako realną

organizację psychofizyczną zdefiniował
cechę jako strukturę neuropsychiczną
mającą zdolność dostarczania wielu
bodźców funkcjonalnie
równoważnych oraz inicjowania i
ukierunkowania równoważnych
(spójnych znaczeniowo) form
zachowania adaptacyjnego.

20

Koncepcja cech – teoria

osobowości Allporta

• Obok

cechy,

która jest predyspozycją do

reagowania w określony sposób,
wspólną dla wszystkich ludzi, wyodrębnił
on tzw.

dyspozycję osobistą

, którą

zdefiniował tak samo, jak pojęcie cechy.

Dało to początek dwóm zasadniczym

podejściom do osobowości –
uniwersalnemu

i indywidualnemu.

21

Koncepcja cech – teoria

osobowości Allporta

• Tak więc

cecha

jest wspólna dla

wszystkich a

dyspozycja osobista

jest specyficzna dla jednostki.

• Istnieją trzy rodzaje cech i

dyspozycji osobistych:

1. Dominujące,
2. Centralne,
3. Wtórne.

22

Koncepcja cech – teoria

osobowości Allporta

• Cechy/dyspozycje dominujące

wpływają na całe zachowanie (np.

makiawelizm, osobowość autorytarna);

• Cechy/dyspozycje centralne

najczęściej ujawniają się w działaniu

(np. pewność siebie, towarzyskość);

• Cechy/dyspozycje wtórne dotyczą

wąskiego zakresu bodźców i są

nieistotne dla opisu osobowości.

23

Koncepcja cech – teoria

osobowości Allporta

• Allport

w roku 1936 w celu opisania

osobowości wypisał ze słownika około
18000 wyrazów opisujących jednostkę.
Wyraze te poklasyfikował, wyodrębniając
kategorie słów, które opisują stałe i
powtarzające się tendencje w zachowaniu
(osobowość), talenty i zdolności, aktualne
stany emocjonalne i zachowania – w ten
sposób narodziły się badania leksykalne
nad osobowością.

24

Czynnikowa teoria

osobowości Cattella

• Cattell, podobnie jak Allport, uznawał

cechy, ale badał osobowość za pomocą

analizy czynnikowej. Zrezygnował on

także z podejścia indywidualnego.

Cattell za najważniejszy cel badań nad

osobowością uznał ustalenie praw

określających, jak ludzie o danych

strukturach osobowości zachowają się

w różnego rodzaju sytuacjach i

środowiskach.

25

Czynnikowa teoria

osobowości Cattella

• W celu ustalenia tych praw powstał

wzór:

R = f(S x P)

R – nasilenie i treść reakcji czy zachowań
f – funkcja
S – działające bodźce i sytuacje
P – osobowość danej jednostki

26

Czynnikowa teoria

osobowości Cattella

Cattell wyodrębnił następujące rodzaje cech:
• Cechy powierzchniowe – wnioskujemy o nich

na podstawie zachowań, a ponadto służą do
wyjaśniania międzysytuacyjnej i
międzyczasowej spójności tego zachowania.

• Cechy źródłowe – podstawowe zmienne, z

których zbudowana jest osobowość. Do cech
źródłowych dochodzimy poprzez analizę
czynnikową.

27

Czynnikowa teoria

osobowości Cattella

Wśród cech powierzchniowych i źródłowych

wyodrębnił trzy kategorie:

• Cechy zdolnościowe – jak dobrze

jednostka radzi sobie z rozwiązywaniem

zadań (np. inteligencja).

• Cechy temperamentalne – charakteryzują

tempo i ogólny styl, w jakim dana osoba

wykonuje dowolne czynności.

• Cechy dynamiczne – opisują motywacyjny

aspekt zachowań oraz rodzaje celów

istotnych dla jednostki.

28

Czynnikowa teoria

osobowości Cattella

Analiza czynnikowa, która dostarczyła

Cattellowi danych, potrzebnych do

stworzenia tej teorii, oparta była na analizie

trzech podstawowych źródeł informacji:

• Obserwacji zachowania w codziennych

sytuacjach życiowych (l-data),

• Samoopis polegający na wypełnianiu

kwestionariuszy (q-data),

• Samoopis polegający na udziale w

specjalnie aranżowanych sytuacjach

eksperymentalnych (t-data).

29

Teoria PEN Eysencka

• Koncepcja Eysencka przedstawia

osobowość jako temperament i
inteligencję. Jeżeli zatem usuniemy z
rozważań inteligencję, to zasadniczą
częścią osobowości jest
temperament – tak też zrobił autor.

30

Teoria PEN Eysencka

Eysenck, drogą analizy czynnikowej,

wyodrębnił trzy podstawowe

wymiary osobowości:

• Psychotyczność – wymiar, który

charakteryzuje się tym, że na

jednym jego biegunie mamy cechy

takie jak altruizm, empatia, czy

uspołecznienie a na drugim

przestępczość, psychopatia, czy

schizofrenia.

31

Teoria PEN Eysencka

• Ekstrawersja – osoba ekstrawertywna

przejawia cechy takie jak
towarzyskość, żywość, aktywność,
asertywność, poszukiwanie doznań.

• Neurotyczność (emocjonalność) –

osoba wysoce neurotyczna posiada
cechy takie jak lęk, przygnębienie,
poczucie winy, niska samoocena,
napięcie

32

Teoria PEN Eysencka

• Psychotyczność, rozumiana ogólnie

jako zdrowie psychiczne, jest cechą
nadrzędną w odniesieniu do
ekstrawersji i neurotyzmu, co
oznacza, że osoba o wysokiej
psychotyczności ma zaburzone także
wymiary ekstrawersji i neurotyzmu.

33

Teoria PEN Eysencka

Związek ekstrawersji i neurotyczności z

typologią Hipokratesa-Galena:

• Wysoki poziom neurotyzmu i wysoki

poziom ekstrawersji – choleryk,

• Wysoki poziom neurotyzmu i niski

ekstrawersji – melancholik,

• Niski poziom neurotyzmu i wysoki

ekstrawersji – sangwinik,

• Niski poziom neurotyzmu i niski

ekstrawersji – flegmatyk.

34

Teoria PEN Eysencka

Uwagi podsumowujące teorię PEN:
• Potwierdzony empirycznie został

tylko wymiar ekstrawersji.

• Biologiczne podstawy teorii są

najlepiej udokumentowane także dla
wymiaru ekstrawersji i, w mniejszym
stopniu, neurotyczności.

35

Pięcioczynnikowy model

osobowości

• Teoria ta zostanie przedstawiona w

skrócie, gdyż jest bardzo podobna do
teorii PEN. Powstała ona na bazie
badań leksykalnych Allporta, czyli jej
podstawą jest analiza wyrazów
(najczęściej przymiotników

36

Pięcioczynnikowy model

osobowości

Najbardziej znana jest typologia Costy i

McCrae, która wylicza pięć czynników:

• Neurotyczność – lęk, agresywna

wrogość, depresja, impulsywność,

nadwrażliwość, nieśmiałość.

• Ekstrawersja – towarzyskość,

serdeczność, asertywność, aktywność,

poszukiwanie doznań, emocjonalność

pozytywna

37

Pięcioczynnikowy model

osobowości

• Otwartość na doświadczenie –

wyobraźnia, estetyka, uczucia,

działanie, idee, wartości.

• Ugodowość – zaufanie, prostolinijność,

altruizm, ustępliwość, skromność,

skłonność do rozczulania się.

• Sumienność – kompetencje, skłonność

do porządku, obowiązkowość, dążenie

do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga.

38