Wybrane metody terapii

Wybrane metody

terapii

MUZYKOTERAPIA

Opracowały: Danuta Paterek, Magdalena Barańska, Bożena

Drążyk

mag.bar@op.pl

• Muzykoterapia jest odmianą arteterapii. Jest

jedną z form oddziaływania fizjoterapeutycznego,
psychoterapeutycznego stosującą w sposób
wieloraki materiał muzyczny oraz inne zjawiska
akustyczne (dźwiękowe) w celu stymulowania
rozwoju dziecka, korygowania i kompensowania
zaburzonych funkcji jego organizmu (np.
poznawczych, orientacyjnych, lokomocyjnych,
komunikacyjnych) oraz przysposobienia go do
życia".

Termin "muzykoterapia" pojawił się

stosunkowo późno, bo dopiero około

1950r. Pochodzi od słowa "muzyka" -

oznaczającego "sztukę", zwłaszcza "

śpiewu i gry na instrumentach" oraz od

słowa "terapia", które w szerszym

kontekście oznacza leczenie.

Współcześnie obowiązującą w Polsce
definicję muzykoterapii wprowadził prof.
Mirosław Janiszewski, który określił, iż:

Muzykoterapia jest dziedziną
wykorzystującą muzykę w sposób
ukierunkowany, wielofunkcyjny,
kompleksowy i systematyczny w
celach uzupełnienia leczenia
zabiegowego, farmakologicznego,
rehabilitacyjnego, psychoterapii i
pedagogiki specjalnej.

Muzyka towarzyszy człowiekowi od tysięcy

lat i zawsze zajmowała w jego życiu miejsce

szczególne.

•

Muzyka ma wyjątkową zdolność

wzbudzania emocji, zaspokaja potrzebę
ekspresji emocji i zabawy, pobudza potrzeby
estetyczne i poznawcze. Dociera do głębi
naszej duszy, do podświadomości, działa na
procesy fizjologiczne - na funkcje
wegetatywne i motoryczne. Przezwycięża
smutek i monotonię, daje radość i siłę do
pokonania słabości i lęku.
Od dawna doceniano właściwości
terapeutyczne muzyki.

• Muzyka - w odróżnieniu od innych

rodzajów sztuki - trafia do człowieka
bez konieczności przygotowania go
na jej odbiór. Dodajmy tu, że chociaż
muzyka wstępnie przyjmowana jest
przez narząd słuchu, to melodia
ujmowana jest przez struktury
nerwowo-zmysłowe, którym
podporządkowane jest myślenie.

Muzyka jako odrębna metoda leczenia ma

zastosowanie w najróżniejszych

dziedzinach:

• w medycynie wykorzystuje się ją do leczenia

najróżniejszych chorób lub jako terapia

wspomagająca inne metody leczenia,
•

psychoterapii

muzyka

ułatwia

komunikowanie się terapeutów z chorymi, którzy

mają problemy z werbalnym wyrażaniem uczuć.

Stosowana

jest

m.in.

zaburzeniach

psychicznych oraz emocjonalnych, nerwicach,

psychozach, zaburzeniach mowy i słuchu.

Muzykoterapia jako dyscyplina stale
rozwijająca się, została podzielona ze względu
na sposoby jej wykonywania na następujące
rodzaje:

• kliniczno-diagnostyczna : w zakres, której wchodzą działania
podejmowane przez specjalistów dziedziny medycyny
• naturalna : gdzie podstawowym materiałem muzycznym są
dźwięki natury np. szum potoku górskiego, śpiew ptaków,
szum morza itp.
• spontaniczna : będąca wyrazem przeżywanych emocji np.
mimowolne wystukiwanie rytmu, nucenie, gwizdanie,
pstrykanie palcami
• adoptowana : wykorzystująca przypadkowy materiał
muzyczny np. nadawaną przez radio
• profilaktyczna : stosowana w celu zapobiegawczym,
wykorzystująca odpowiedni materiał muzyczny w celu
zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta

Muzykoterapia w Polsce

•

Historia leczniczego wykorzystania muzyki w

Polsce szczególnie w okresie ostatnich 20 lat
charakteryzuje się dużą różnorodnością form i
metod terapii.
• Pojęcie muzykoterapii zostało wprowadzone w
świecie piśmiennictwa dopiero w roku 1950. W
Polsce około roku 1970 założenia teoretyczne i
praktyczne pojawiają się w psychiatrii.

W Polsce pionierami muzykoterapii w okresie XX
– lecia międzywojennego byli prof. Aleksandrowicz
i dr Cwynar.

Przez  wiele  lat  głównymi  ośrodkami  w  zakresie
rozwijania  różnych  metod  i  form  w  zakresie
muzykoterapii  były  –  Akademia  Muzyczna  we
Wrocławiu,  gdzie  działał  prof.    T.  Natanson  oraz
Klinika  Nerwic  Instytutu  Psychoneurologicznego  w
Warszawie,  w  której  dr  E.  Galińska  przez  długi
okres prowadziła muzykoterapię grupową.
Większe  efekty  terapeutyczne  muzykoterapia
uzyskuje

połączeniu

innymi

formami

oddziaływania,  tj.  łączenie  muzyki  ze  śpiewem,
ruchem,  tańcem,  słowem,  rysowaniem,  pisaniem,
światłem  i  dotykiem.  Podczas  słuchania  muzyki,
która działa przede wszystkim na emocje, następuje
wpływ  sfery  słuchu  na  wzrok,  somestezję  i
kinestezję.

Muzyka wpływa na:

• napięcie mięśni
•

układ krążenia

(podwyższa puls)

• działa na

układ pokarmowy

oddechowy

• może obniżać próg wrażliwości myślowej
• odpowiednio dobraną muzykę stosuje się w
łagodzeniu bólu i w czasie zabiegów
chirurgicznych, stomatologicznych, w położnictwie
i ginekologii
• oddziaływanie muzyką stosuje się w chorobach
psychosomatycznych, a także w rehabilitacji
narządów ruchu.

Cele muzykoterapii:

• uspokojenie, rozluźnienie
• poznanie (cel dydaktyczno-poznawczy)
• zabawa
• poznanie siebie nawzajem
• kulturotwórcza
• wytworzenie za pośrednictwem muzyki
równowagi pomiędzy sferą przeżyć
emocjonalnych a procesami fizjologicznymi

Głównym celem działań muzykoterapeutycznych
w szkołach, szczególnie w młodszym wieku
szkolnym, z uwagi na stan rozwoju
psychoruchowego i olbrzymią potrzebę ruchu jest:

- rozładowanie napięć emocjonalnych,

- wpływanie na efektywność pracy umysłowej,

- rozwijanie twórcze i emocjonalne poprzez

łączenie muzyki, plastyki i poezji,

- działanie pobudzające lub relaksujące,

- zachęcanie do aktywnego muzykowania (śpiew,

gra na instrumentach),

- działanie przeciwstresowe,

- wyciszanie agresji,

- stymulowanie koncentracji uwagi i pamięci

bezpośredniej,

- pomaganie w akceptacji społecznej.

Funkcje muzykoterapii:

• muzyka pozwala na docieranie do głęboko
ukrytych konfliktów oraz wydobywa i aktywizuje
emocje
• poprawa nastroju uczestnika oraz realizacja
ćwiczeń zaburzonych sfer psychicznych
• dostarczenie pozytywnych przeżyć uczestnikowi
• pozwala na specyficzne doznania mogące
doprowadzić do głębszego zainteresowania muzyką
• upowszechnienie muzyki w społeczeństwie
• wspólne przeżywanie pozytywnych emocji

daje

szansę na przełamanie barier nieśmiałości,
rozładowanie napięcia
• stwarzanie okazji do zabawy

Rozwój muzykoterapii przebiega w dwóch różnych

kierunkach:

na terapię indywidualną i grupową.

Muzykoterapia indywidualna zakłada oddziaływanie
muzyką

każdą

jednostkę.

Całe

postępowanie

terapeutyczne,  tj.  metody,  środki  i  czas  trwania,  jest
zależne  od  wzajemnych  relacji  między  terapeutą  a
pacjentem  oraz  od  rodzaju  dolegliwości.  Muzyka
traktowana  jest  jako  samodzielny  ,,lek”,  który  niekiedy
może  zastąpić  środki  farmakologiczne,  niezależny  od
psychoterapii.
         Muzykoterapia  grupowa  rozwinęła  się  w  szkole
amerykańskiej,  która  opiera  swą  działalność  na  opisie
zaobserwowanych  reakcji  powstałych  podczas  słuchania
muzyki  różnych  stylów.  Podobne  poglądy  prezentuje
większość polskich muzykoterapeutów.

Uczestnictwo w muzykoterapii może być:

bierne i czynne.

Bierny udział polega na słuchaniu muzyki
proponowanej przez terapeutę. Po części
muzycznej następuje zawsze część dyskusyjna.
Sposób prowadzenia zajęć, dobór utworów i ich
zastosowanie, sposób prowadzenia dyskusji
zależny jest od wielu czynników, potrzeb
pacjentów oraz celu i etapu terapii. Zadaniem
osoby prowadzącej zajęcia i muzykoterapii jest:
• wzbudzenie zainteresowania muzyką
• opieka nad uczestnikami zajęć
• koordynacja przebiegu zajęć
Czynny udział - pacjent gra na instrumencie,
śpiewa

Lecznicze funkcję muzyki są pełnione w

dwóch podstawowych formach

• profilaktyka muzyczna przeznaczona
dla ludzi zdrowych w celu poprawy lub
utrzymania dobrego zdrowia lub sprawności
fizycznej, utrzymania dobrego nastroju
• profilaktyka muzyczna przeznaczona
dla ludzi chorych jest terapią
uzupełniającą, stosuje się ją w placówkach,
dąży do poprawy zdrowia.

Duże znaczenie w odbiorze muzyki mają cechy
osobowości słuchacza, jego nastrój, przeżywane
problemy, jego aktualny stan zdrowia,
samopoczucie psychiczne i fizyczne. Wiadomo,
że jeśli ktoś jest smutny i ma złe samopoczucie
fizyczne oraz psychiczne, nie można mu
proponować słuchania muzyki melancholijnej,
bo dodatkowo pogłębi to jego nastrój. Pogodna
muzyka może natomiast wpłynąć na poprawę
nastroju. Muzyka dynamiczna działa
aktywizująco, pobudza wyobraźnię i wpływa
dobrze na kojarzenie.

Muzyka w muzykoterapii jest środkiem

oddziaływania ułatwiającym osiągnięcie celów w

terapii.

Muzyka dynamiczna może działać
aktywizująco, pobudzać wyobraźnię i
wywoływać różne skojarzenia, natomiast
spokojna, wolna może oddziaływać
uspokajająco na osoby przeżywające niepokój,
dlatego sposób prowadzenia zajęć, dobór
utworów, ich zestawienie, sposób prowadzenia
dyskusji jest zależny od wielu czynników, takich
jak: podstawy teoretyczne na jakich oparta jest
terapia czy cały program leczenia, potrzeby
pacjentów, cele i etap terapii.

Muzykoterapia jako jedna z niewerbalnych form
psychoterapii tak jak inne formy może umożliwiać
pacjentowi:

•

przeżycie i odreagowanie różnego rodzaju emocji

i problemów,
• ujawnienie treści stłumionych i zwerbalizowanie
ich;
• poznanie zatem własnych problemów, a także
problemów innych osób,
• analizowanie ich i szukanie rozwiązań stwarza
możliwości łatwiejszego nawiązywania kontaktów.
• U pacjentów z psychozami istotniejszy może
okazać się wpływ w zakresie ułatwienia kontaktu
interpersonalnego, a zatem wpływ na autyzm czy
aktywizujący i mobilizujący, lub też pobudzający
ekspresję wyrażania uczuć i angażowania się w
przeżycia emocjonalne.

Klasyfikacja metod muzykoterapii wg E.

Galińskiej

Muzykowanie pacjentów w orkiestrach i chórach

szpitalnych (rodzaj terapii zajęciowej).
2. Metody receptywne stosowane obecnie prawie wyłącznie w
formie grupowej

metody

projekcyjne

muzyka

uruchamia

proces

wyobrażeniowy na zasadzie indukcji "wolnej" lub "kierowanej".

"Tematyczne" techniki projekcyjne mają wartość zarówno

diagnostyczną, jak i terapeutyczną (możliwość odreagowania

silnych

przeżyć

patogennych,

aktywizacja

emocjonalna,

odprężenie psychofizyczne). Stosować je można w formie

kombinowanej, np. w postaci rysowania przy słuchanej muzyce;

Klasyfikacja metod muzykoterapii wg E.

Galińskiej c.d.

metody przestrajania - zmiany nastroju za pomocą

muzyki."Przykładem może być melodia 3 utworów J. Josta;

punktem wyjścia jest utwór zbliżony w swym charakterze do

aktualnego nastroju pacjenta, drugi utwór ma neutralizować

efekty wywołane przez pierwszy utwór( np. dramatyczny,

niespokojny czy "depresyjny"), natomiast utwór trzeci

powinien ukierunkowywać na pożądane efekty terapeutyczne;"

metody treningowe- należą do nich: terapia wibracyjna

polegająca na oddziaływaniu drgań dźwięku na układ

naczyniowy pacjenta, trening autogenny przy muzyce,

połączony z przywoływaniem obrazów spokoju, muzykoterapia

regulatywna;

Klasyfikacja metod muzykoterapii wg E.

Galińskiej c.d.

metody "psychoakustyczne" (bodźcem są pojedyncze

dźwięki lub zespoły dźwięków), stosowane głównie u dzieci

autystycznych. Zaliczana do nich jest też terapia

wibrosynestezyjna, stosowana u dzieci niedosłyszących;

metody psychodeliczne, estetyzujące, kontemplacyjne.

Słuchanie utworów z przygotowanego zestawu poprzedza się

sugestią ukierunkowującą słuchaczy na myślenie o różnych

przejawach ludzkiej działalności i twórczości, np. prosi się,

żeby myśleć o pięknych konstrukcjach architektonicznych. W

celu zintensyfikowania przeżycia muzycznego i estetycznego

wprowadza się barwne oświetlenie oraz projekcję filmową w

czasie słuchania muzyki. Pacjenci oglądają piękne zjawiska

przyrody, kwiaty.

Klasyfikacja metod muzykoterapii wg E.

Galińskiej c.d.

Metody oparte na produkcjach dźwiękowych pacjentów

na instrumentach muzycznych (ewentualnie włączające

elementy głosu i ruchu). Są to:
elementarne muzykowanie według metody i na
instrumentarium C. Orffa, niekiedy łączone z ruchem według
metody J. Delacroze'a, stosowanej w rytmice;

metody kreatywnego muzykowania uwypuklające w

większym stopniu elementy improwizacji instrumentalnej,

głosowej lub ruchowej;

psychodrama muzyczna dialogi na instrumentach muzycznych,

odgrywanie na instrumentach różnych scenek;

"malarstwo dźwiękowe" ilustracja scen przyrody na

instrumentach muzycznych.

4. Metody kombinowane, receptywno- produktywne. Należy

do nich metoda " lustra muzycznego", opracowana przez E.

Galińską.

ZASTOSOWANIE MUZYKI W LECZENIU CHORYCH

PSYCHOSOMATYCZNIE

Muzyce przypisuje się powszechnie zdolność wywoływania
określonych emocji. Mówi się o "ładunku emocjonalnym"
zawartym w utworze muzycznym.
Wpływ muzyki na napięcie układu wegetatywnego
zachodzić może zarówno za pośrednictwem wywołanych
przez nią emocji, jak i na drodze bezpośredniego
"rezonansu" ustrojowego w wyniku oddziaływania rytmu,
tempa i natężenia dźwięku na współczulną sferę kory
mózgowej lub współczulny splot trzewny słoneczny,
znajdujący się w obrębie jamy brzusznej.

ZASTOSOWANIE MUZYKI W LECZENIU CHORYCH

PSYCHOSOMATYCZNIE c.d.

W wielu badaniach wykazano somatyczny "rezonans"
podczas percepcji utworu muzycznego, manifestujący się
podczas zmian:
• aktywności wydzielniczej kory nadnerczy w nadciśnieniu
pierwotnym;
• ilościowej i jakościowej sekrecji żołądkowej;
• wartości ciśnienia tętniczego krwi;
• częstotliwości akcji serca;
• elektrograficznych wyznaczników napięcia układu
wegetatywnego;
• temperatury ciała;
• minutowego zużycia tlenu oraz podstawowej przemiany
materii;
• pojemności minutowej serca i objętości oddechowej płuc;
• wielkości oporów w drogach oddechowych.

ZASTOSOWANIE MUZYKI W LECZENIU CHORYCH

PSYCHOSOMATYCZNIE c.d.

W obrębie podkorowego systemu sygnalizacyjnego muzyka
działa jako "przekaźnik zakodowanych w niej przez twórcę
emocji". Potocznie powiedzenie, że muzyka "wnika do
najgłębszych zakamarków duszy ludzkiej" odnosi się
właśnie

jej

wpływu

emocje,

także

nieuświadomione. W odniesieniu do korowego systemu
sygnalizacyjnego utwór muzyczny pełni rolę kanwy
muzyczno-

emocjonalnej

dla

wyobrażeniowo-

skojarzeniowych

przeżyć

psychicznych

związanych

treściowo z sugestią przekazywaną przez terapeutę oraz
czynnika regulującego dynamikę tych procesów.
Ten rodzaj oddziaływania muzykoterapeutycznego pobudza
mechanizm

racjonalizacji

opanowywaniu

treści

konfliktowych lub też sprzyja intensyfikacji relaksu
psychicznego.

METODY MUZYKOTERAPII STOSOWANE W

PSYCHIATRII

Niezależnie od różnych koncepcji teoretycznych cele

muzykoterapii są wspólne.

Do najważniejszych należą:

Możliwość nawiązania kontaktu z pacjentem przez muzykę

i uczenie go komunikowania się z innymi początkowo

drogą pozawerbalną, za pomocą instrumentu.

Aktywizacja emocjonalna pacjenta.

Rozwijanie jego dyspozycji twórczych przez uczestnictwo

w różnych formach improwizacji muzycznej.

Rozwijanie wrażliwości estetycznej.

MUZYKOTERAPIA W DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ

W Domach Pomocy Społecznej prowadzone są dwie formy
muzykoterapii:
• bierna - mieszkańcy słuchają muzyki,
• aktywna- podopieczni wykonują muzykę poprzez śpiewanie,

tańczenie.

Dla osób starszych, dużą popularnością cieszą się zajęcia, w czasie

których wykonuje się piosenki i śpiewy chóralne. Udział w próbach

chóru i w innych zajęciach z muzykoterapii powinien być dobrowolny.

Osoba prowadząca nie może narzucać repertuaru. Podopieczni powinni

sami, przy pomocy terapeuty, dobrać piosenki do ćwiczeń na próbach

czy nawet repertuar do występu chóru z okazji różnych świąt, rocznic

itp. Bardzo często w zajęciach z muzykoterapii biorą udział mieszkańcy

domu, którzy z różnych względów nie mogą aktywnie w nich

uczestniczyć, ale stanowią stałą widownię. Dzięki wspólnemu

śpiewaniu, mieszkańcy domów pomocy nawiązują nowe znajomości,

które niejednokrotnie przeradzają się w trwałe przyjaźnie, i nawiązują

kontakty z mieszkańcami lokalnej społeczności.

MUZYKOTERAPIA W DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ

c.d.

Niezmiernie ważne jest stworzenie w każdym domu pomocy

społecznej możliwości indywidualnego słuchania muzyki. Ma to

szczególne znaczenie dla osób, które leża w łóżku, niejednokrotnie

same w pokojach, gdy inni w tym samych czasie uczestniczą w

różnych zajęciach.

Przykłady zajęć:
• wspólne słuchanie muzyki. Dyskusja na temat, które z wysłuchanych

piosenek i melodii podobają się najbardziej.
• udział w koncertach, spektaklach teatralnych. Dyskusja, udział w

zajęciach plastycznych.
• samodzielnie przygotowanie występu chóru lub teatrzyku (repertuar

dobrany do możliwości zainteresowań podopiecznych) i występ dla

mieszkańców domu pomocy społecznej, tournee po innych domach

pomocy społecznej itp.
• muzykowanie grupowe.

MUZYKOTERAPIA GRUPOWA I INDYWIDUALNA

DZIECI

Centrum

Zdrowia

Dziecka

Warszawie

muzykoterapia jest prowadzona jest w ramach zajęć

Zakładu Psychologii Klinicznej. Dzieci na zajęcia

muzykoterapeutyczne kierowane są po badaniu

psychologicznym i diagnozie lekarskiej. Zajęcia

odbywają się w grupach około dziesięcioosobowych w

gabinecie muzykoterapii, którym jest duża, jasna sala

wyposażona

różne

łatwe

wykorzystania

instrumenty muzyczne (instrumentarium Orffa) oraz

materace do leżenia." (Szulc W., Sztuka i terapia,,

Warszawa 1993).

MUZYKOTERAPIA GRUPOWA I INDYWIDUALNA

DZIECI

c.d.

Muzykoterapia indywidualna polegająca na uczeniu gry

lub tylko wydawaniu dźwięków z różnych instrumentów,

także klawiszowych, i wspólnej grze z

muzykoterapeutą, jako metoda komunikowania się z

dzieckiem autystycznym, ciężko upośledzonym fizycznie i

psychicznie, a nawet głuchym- jest uprawiana w wielu

szkołach i ośrodkach muzykoterapii założonych przez Cliva

Robbinsona z USA na całym świecie.

MUZYKOTERAPIA GRUPOWA I INDYWIDUALNA

DZIECI

c.d.

Zajęcia grupowe polegają na odpowiednim doborze melodii,

które są akceptowane przez wszystkich uczestników,

ponieważ w grupie znajdują się osoby o różnej osobowości,

usposobieniu, stanie zdrowia. Osoba prowadząca zajęcia

musi bardzo uważnie obserwować podopiecznych ponieważ

w razie niewłaściwego doboru muzyki można osiągnąć efekt

zupełnie odwrotny.

Zadaniem osoby prowadzącej zajęcia z muzyki jest:

wzbudzenie

zainteresowania

muzyką,

opieka

nad

uczestnikami zajęć, koordynacja przebiegu zajęć.

MUZYKOTERAPIA GRUPOWA I INDYWIDUALNA

DZIECI

c.d.

Seans muzykoterapeutyczny trwa około 45 min i dzieli się na
następujące fazy:

1. Odreagowanie (klaskanie w dłonie, tupanie, podskoki,
gwałtowne gesty, krzyk).

2. Zrytmizowanie (klaskanie, wykonywanie rytmicznych
ruchów całym ciałem, maszerowanie).

Uwrażliwienie

(samodzielna

gra

prostych

instrumentach, takich jak bębenek, cymbałki, piszczałki).

4. Relaks (ćwiczenia oddechowe w pozycji leżącej i
siedzącej).

5. Aktywizacja- łagodna i dynamiczna.

6. Rozmowa z dziećmi na temat odbytych zajęć.

WRAŻLIWOŚĆ MUZYCZNA DZIECI

Pobyt dziecka w sanatorium czy szpitalu może być okazją do
wzbogacenia świata przeżyć dziecka o przeżycia muzyczne.
Nie wszystkie dzieci reagują jednakowo na muzykę. Erwin
Walter np. wyróżnił wśród dzieci dwa typy odbiorców:
1. Typ A - muzyka jest przedmiotem głębokich przeżyć,
pewne utwory do nich przemawiają, inne- nie, bez względu
na muzyczną wartość; dzieci te twierdzą, że dany utwór
wyraża "krzyk", "ból", "podziękowanie".
2. Typu B - muzyka jest jedynie rozrywką.

Pięć typów przeżyć muzycznych wg. E. Walter

1) Typ sensoryczny: zmysłowe rozkoszowanie się
przyjemnie brzmiącymi dźwiękami;
2) Typ motoryczny: silna wyobraźnia słuchowa, żywe
reakcje na elementy rytmu i tempa;
3) Typ obiektywno - emocjonalny: określa tonacje i
melodie za pomocą takich przymiotników, jak "smutny",
"wesoły", "radosny";
4) Typ skojarzeniowo - wyobrażeniowy: pod wpływem
silnych uczuć powstaje bogaty łańcuch skojarzeń;
5) Typ intelektualno - refleksyjny, właściwy jedynie
dzieciom uczącym się muzyki (W Polsce tylko 0,5% dzieci
kształci się w szkołach muzycznych, co stanowi jeden z
najniższych wskaźników w Europie) i bardzo muzykalnym:
dziecko znajduje przyjemność w rozpoznawaniu formy i
analizowaniu wykonawstwa utworu, łatwo dostrzega braki i
błędy.)

LITERATURA

• K. Lewandowska Muzykoterapia

dziecięca,wyd.Norma,Gdańsk, 1996.

J. Stadnicka.: Terapia dzieci muzyką, ruchem i

mową, WSiP, 1998.

• M. Konopczyński : Twórcza resocjalizacja, MEN,

1996.

• A. Jaworska: Kryminologia i kara kryminalna.

Wybrane zagadnienie; oficyna wydawnicza Impuls;

Kraków 2008

• J. Aleksandrowicz; Psychoterapia Wydawnictwo

Lekarskie PZWL;

• E. Syrek Współczesne zagrożenia w strukturach

społecznych;

Źródła:
www.Muzykoterapeuta.pl
http://pl.wikipedia.org/wiki/Muzykoterapia

http://pl.youtube.com/watch?v=KjQ_s8Hd1X0
http://pl.youtube.com/watch?v=OlVAagT7vU0&feature=related
http://pl.youtube.com/watch?v=8DXLmnaNOAo

Document Outline