STRUKTURALIZ

STRUKTURALIZ

M

M

I STYLISTYKA

I STYLISTYKA

(część II)

(część II)

DOWOLNOŚĆ W JĘZYKU

DOWOLNOŚĆ W JĘZYKU

• dowolność absolutna (koń, mówić,

śpiewać, około) i dowolność
względna (koński, mówca, śpiewak,
okołobiegunowy)

• porządkująca działalność umysłu

w niektórych częściach znaków

• bieguny zupełnej dowolności i

pełnego umotywowania (np. sanskryt
a angielski)

BYTY GRAMATYCZNE

BYTY GRAMATYCZNE

• gramatyka => język jako system

środków ekspresji (rozumienie ekspresji)

• morfologia a składnia (związki

syntagmatyczne i związki asocjacyjne)

• kojarzenie elementów wspólnych

językowo (asocjacje)

– prawość, zapalczywość [nazwy abstrakcyjne

na

-ość]

– pan-u, zakonnik-owi, babć-i, kobieć-e [C lp.]

BYTY GRAMATYCZNE

BYTY GRAMATYCZNE

• pewne fakty językowe powodują

powstanie szerszych pojęć
abstrakcyjnych (dopełniacz,
rzeczownik)

• analiza bytów konkretnych => byty

abstrakcyjne

• problem świadomości mówiących [!]
• zasada istnienia jednostki

materialnej w języku

ANALIZA

ANALIZA

JĘZYKOZNAWCZA

JĘZYKOZNAWCZA

• analiza subiektywna i analiza obiektywna

(s-powiadać, dla-tego) – analiza „mówiących”,

równoprawność obydwu typów analizy

• znaczenie elementów języka – jedynie

dzięki związkom syntagmatycznym i

asocjacyjnym (opozycja tematu i końcówki

fleksyjnej)

• materiał językoznawstwa (przejawy mowy

żywej, nie tylko „wykwintne”) => langue

można badać jedynie przez pryzmat parole

• rozumienie ekspresji!

ANALIZA

ANALIZA

JĘZYKOZNAWCZA

JĘZYKOZNAWCZA

• przedmiot językoznawstwa => tylko

langue (to, co systemowe, wspólne,

powtarzalne, regularne, typowe)

• cel językoznawstwa => odkrycie

praw ogólnych

• JĘZYK – (1.) społeczny (2.) wytwór

zdolności mowy i zbiór niezbędnych

(3.) konwencji przyjętych przez (4.)

grupę społeczną, aby (5.) jednostki

mogły z tej zdolności (6.) korzystać

FAKT MOWY

FAKT MOWY

• indywidualność => ogólność

(każdy akt mowy jest inny,

językoznawstwo zajmuje się ich uogólnianiem )

• aspekt psychologiczny, psychiczny i fizyczny

aktu mowy

P

O

P

O

FONACJA

FONACJA

AUDYCJA

AUDYCJA

FAKT MOWY

FAKT MOWY

• aspekt zewnętrzny

(to, że fale dźwiękowe

rozchodzą się w powietrzu)

i wewnętrzny

(wszystko

to, co dzieje się w naszej głowie, czyli a.psych. + a.fizjol.)

faktu

mowy

• aspekt psychiczny

(czyli ten, który rozgrywa się w

mózgu. Skojarzenie między pojęciem a obrazem akustycznym)

i

niepsychiczny, w nim:

• 1. Aspekt fizjologiczny

,

czyli kiedy nasz mózg pomyśli,

co mamy powiedzieć, wysyła do mięśni okalających narządy mowy odpowiednie

sygnały. Skutkiem jest wypowiadanie znaków językowych. I od narządów mowy do

mózgu, a u odbiorcy od narządów słuchu do mózgu.

• 2. Aspekt fizyczny

, to rozchodzenie się fal dźwiękowych w

atmosferze.

• U De Saussure’a myśl sama w sobie jest

bezkształtna, to pojęcie nadają jej strukturę.

• W mózgu mamy „wlepiony” obraz każdego

dźwięku, to w jaki sposób należy go wykonać.

Mózg wysyła sygnał do narz. Mowy, następuje

formacja (a. fizjolog.)

• Odbiorca słyszy dźwięki, rozpoznaje je jako pewne

obrazy akustyczne i ta droga od ucha do mózgu

to znów część fizjolog. . Operacje akustyczne

kojarzy z pewnymi pojęciami i w ten sposób

rozumie wyp. nadawcy (cz. psychiczna)

• aspekt czynny

(od centrum kojarzenia-mózgu nadawcy

do narz. mowy, do ucha odbiorcy

) i bierny

(od ucha

odbiorcy do jego mózgu)

faktu mowy

• aspekt wykonawczy

(poj. ->obraz akust., czyli pojęcie mamy

w głowie, kojarzymy je z obrazem akustycznym )

i recepcyjny

faktu mowy

(o ->p, do mózgu najpierw dociera obraz

akustyczny i on kojarzy się z pojęciem)

• przybliżenie aktu indywidualnego

(np. własny sposób

wypowiadania, intonacji itp.)

i faktu społecznego

(jesteśmy uwarunkowani rolami społecznymi, i syt.społ.,

w której występujemy. Ale u De S., nie są to elementy

ważne dla właściwego językoznawstwa, ważne jest to, co

w aktach komunikacji jest takie samo. Kompletny język

istnieje tylko w zbiorowości, w mózgu każdego z nas jest

on niedoskonały)

• istnienie systemu w mózgu jednostki [niekompletność]

• kompletne istnienie systemu jedynie

w zbiorowości

• Język jest jednostce dany (w procesie nauki mówienia).

• brak wpływu jednostki na język (

jednostka nie

może zmienić języka

; język jest jedynie czymś, co

jednostka biernie rejestruje.

Używanie języka nie zakłada refleksji, stanowi ona

element marginalny)

• sam język nie zakłada uprzedniego

przemyślenia, a refleksja następuje dopiero
podczas klasyfikowania

(działania badacza)

• mówienie jest aktem woli jednostki

– kombinacje, za których pomocą mówiący posługuje się

kodem w celu wyrażenia myśli

– mechanizm psychologiczny, dzięki któremu może

wyrazić te kombinacje

STYLISTYKA (?)

STYLISTYKA (?)

• Nie pojawia się:

pojęcie stylu (tekstu)

u de Saussure’a, miejsce stylistyki w

językoznawstwie mówienia

(językoznawstwo zewnętrzne).

Mówi on

o znakach. Co to są znaki? Znaki

językowe to nie wyrazy, ale też nie wie,

jak dokładnie delimitować – wyznaczać

granice jednostek jęz. Wyraz to w jego

ujęciu uproszczenie.

STYLISTYKA (?)

STYLISTYKA (?)

• język mówiony a język pisany [język

prymarny i sekundarny] – potrzeba i

rola pisma w badaniach historycznych

• stylistyka jako problem

pozajęzykowy (język to elementy

społeczne, a styl to pojęcie

indywidualne – indywidualistyczne

pojęcie stylu)

• problem zróżnicowania języków i

elementów języka

JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA

JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA

I JĘZYKOZNAWSTWO

I JĘZYKOZNAWSTWO

MÓWIENIA

MÓWIENIA

• językoznawstwo prymarne: badanie bytu

społecznego, niezależnego od jednostki (charakter

psychiczny)

• językoznawstwo sekundarne (pomocnicze):

badanie indywidualnej funkcji mowy

(kontekstowe)

• mówienie jest pierwsze historycznie (nie można

się nauczyć języka inaczej, niż słuchając innych

ludzi – niezliczone doświadczenia mowy)

• Czy jest coś, co jest uniwersalne dla każdego jęz.?

De S. w to wierzy, istnieje wg niego pewien trzon

indoeurop. (dyskusja o uniwersalizmie językowym)

JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA

JĘZYKONAWSTWO JĘZYKA

I JĘZYKOZNAWSTWO

I JĘZYKOZNAWSTWO

MÓWIENIA

MÓWIENIA

• A

1

+ A

2

+ A

3

+ A

4

+ … + A

n

= L

(tak byłoby

idealnie)

• A

1

+ A

2

`+ A

3

``+ A

4

```+ … + A

n x

= M

(te z

dziwnymi dodatkami to, np. nietypowa intonacja, różne błędy i
niedoskonałości – indywidualne. Pewne elementy musimy
odrzucić, tworzymy pewien model)

• globalna całość mowy jest niepoznawalna,

ponieważ mowa nie jest jednorodna

• akty mowy są indywidualne i chwilowe

(stąd

niezbyt nadają się do badania)

• mówienie nie stanowi przedmiotu

językoznawstwa właściwego

ELEMENTY ZEWNĘTRZNE

ELEMENTY ZEWNĘTRZNE

I WEWNĘTRZNE JĘZYKA

I WEWNĘTRZNE JĘZYKA

• językoznawstwo wewnętrzne

(czyli językozn.

języka, systemu)

=> langue, system, znaki

(relacje, elementów, opozycje, znaczenia i

wartości) –

tego uogólnionego, który istnieje w

abstrakcyjnym mózgu społecznym

• językoznawstwo zewnętrzne

(czyli językozn.

mówienia) (język mówiony jest pierwotny, prymarny)

– etnologia (obyczaje narodu odbite w języku)

– związek języka z historią polityczną (podboje

rzymskie, przyjęcie chrześcijaństwa w języku

polskim, zabory)

– związek języka z instytucjami (Kościół, szkoła,

salon, dwór, akademia)

– zasięg geograficzny

ELEMENTY ZEWNĘTRZNE

ELEMENTY ZEWNĘTRZNE

I WEWNĘTRZNE JĘZYKA

I WEWNĘTRZNE JĘZYKA

• przykład: zapożyczenia (historia a funkcja

ze względu na opozycje, w jakie wchodzą z
jednostkami rodzimymi: dach, rynek,
komputer, laptop, chargé d’affaires)

(zap.

kseniczne – odczuwamy jego obcość)

• język uznaje jedynie swój własny

porządek (zapożyczenie nie istnieją [?]/[!])

• metafora szachów – sfera zewnętrzna i

wewnętrzna

PROBLEM PISMA

PROBLEM PISMA

• pismo przedstawia (odbija) język, ale samo

nie jest nigdy przedmiotem językoznawstwa

[wyraz mówiony

i obraz akustyczny

]

• prestiż pisma

– trwałość

– waga bodźców wzrokowych w psychologii

– siła języka literackiego

(jego prestiż)

(gramatyka, norma, słowniki, przepisy ortograficzne

– własny kod wewnątrzjęzykowy)

– siła formy pisanej wśród niejęzykoznawców

(pismo niesie za sobą pewną wiarygodność)

(językoznawca nie ma głosu –

nie jest normatywistą,

nie mówi, jak mówić; on tyko bada to, co się dzieje i

nie ma na to żadnego wpływu

)

PROBLEM PISMA

PROBLEM PISMA

• systemy pisma

– system ideograficzny (np. chiński)

znak językowy, czyli

upraszczając wyraz, znajduje odbicie w znaku pisanym

.

– system fonetyczny

• sylabiczny (np. katakana i hiragana)

oba z jęz. japońskiego,

znak odpowiada sylabie.

• alfabetyczny (polski)

jeden znak odpowiada jednemu fonemowi

• przyczyny rozbieżności między pismem a mową

(przemiany języka

(innowacyjność mowy)

i

konserwatywność pisma

(ciężko się je zmienia, jesteśmy do

niego przyzwyczajeni)

roi, loi (rei => roi {XIII w.} =>

[roé] {XIV w.} => [rwa])

• pismo jako przebranie, a nie szata języka

• czy zmiana zapisu musi być wynikiem zmiany

językowej

ZRÓŻNICOWANIE

ZRÓŻNICOWANIE

JĘZYKÓW

JĘZYKÓW

• rozbieżności w przestrzeni i rozbieżności w czasie

(możliwość uchwycenia)

• różnice i podobieństwa między językami (naturalna

tendencja do porównywania)

• rodzina języków a liga języków

(mają różne

pochodzenie, ale przez długi czas współistniały

na tym samym terytorium. Wzajemnie na siebie

oddziaływały, w związku z tym trochę się

upodobniły. Np. Liga bałkańska/ uralo-błakańska,

czyli jęz. Ugrofińskie, fiński i węgierski)

• różnice między językami a różnice w obrębie

jednego języka (różnice jakościowe –

to znaczne

różnice między językiem A i B

, i ilościowe

– mniej

rzucające się w oczy, między dialektami A i B

)

• różnorodność językowa na jednym obszarze

(Afryka Południowa, Finlandia, Litwa)

(na

terenach tych krajów mogą współfunkcjonować

inne języki, np. polski na Litwie) a jeśli

współfunkcjonują dialekty to jeden z nich

zyskuje przewagę. Np. w danym dialekcie

powstaje literatura albo mówią nim elity

• wpływ języka literackiego na język naturalny

– język literatury, kultury, warstw

wykształconych [działanie wtórne, zewnętrzne a

DIALEKTY]

– dialekt jednej prowincji (por. język włoski)

(uznano dialekt Dantego, Petrarki za jęz. Narodowy

– toskański podstawą języka włoskiego.)

RÓŻNORODNOŚĆ

RÓŻNORODNOŚĆ

GEOGRAFICZNA

GEOGRAFICZNA

• Przykład – dwie małe wysepki, język rozwijał się w ośrodku O, część z ludzi przeniosła się na

drugą małą wysepkę

• wpływ parametru czasu + czynnik geograficzny
[język przeniesiony] por. pol. było wyrównano pole

cecha a (ośrodek
O)

cecha a (ośrodek
O`)

a
b
c
a
c
b

ośrodek
O`

ośrodek
O a

a

b

c

• W jednym z języków cecha została, w drugim ewoluowała, lub

na odwrót, a także w obu mogła ewoluować.

• oddzielenie języków a nie wpływ samej przestrzeni (warunki

życia górali i rybaków) [?] – ewentualnie wpływ na KIERUNEK ZMIAN

• zachodzenie zmiany zależy jedynie od parametru czasu (np. nie

wiadomo dlaczego u => ü (a nie w o), ale typ zmiany nie zależy od

niczego

• De S.: „języki ewoluują w czasie i ten parametr ma na to wpływ. Sama

przestrzeń, jej ukształtowanie, nie ma wpływu na zachodzenie zmiany

językowej. Przestrzeń może tylko nadawać kierunek tych zmian”

• W pojęciach {signifie} może zachodzić ewolucja pod wpływem

warunków życia, np. Eskimosi na pustyni muszą wymyślić określenia

piasku.

• A w {signifiant}, czyli cesze fonetycznej - jest zawieszony w czasie, tzn.

czas nam mówi, że nastąpiła jakaś zmiana. Ale jaka to zmiana nie

możemy przewidzić, np. U w pewnych kontekstach.

• CZYLI: na poziomie pojęć przestrzeń ma wpływ na ewolucję, na

poziomie fonetycznym ewolucja istnieje tylko w czasie.

DZIAŁANIE CZASU

DZIAŁANIE CZASU

NA TERYTORIUM CIĄGŁYM

NA TERYTORIUM CIĄGŁYM

• kraj jednojęzyczny => konieczność ruchu w

języku => ewolucja (nie zawsze jednolita na
całym obszarze).

Ewolucja na dużym obszarze nie

jest jednolita. W związku z tym powstają dialekty.

stan języka
[A]

A`

B

C

INNOWACJE
CZĄSTKOWE

DIALEKTY

DIALEKTY

• innowacje jednolite na całym terytorium i

innowacje niejednorodne

(zachodzą na części

terytorium)

• LINIE – izoglosy. Siatka pozwoli nam znaleźć części wspólne

• brak naturalnych granic między dialektami i

brak dialektów naturalnych (istnieją tylko cechy

naturalne dialektów)

cecha
A

cecha
B

cecha
C

izoglosy
linie
izoglosemanty
czne

DIALEKTY

DIALEKTY

• trudności w określeniu dialektu: zbiór cech

występujących w punkcie [gwara]

(opisuje

rzeczywistość językową)

lub kilka cech

występujących na jakimś obszarze [twór

sztuczny]

(wtedy to uproszczony model)

• ewolucja języka po 5 (10) wiekach

??????????
?

DIALEKTY I JĘZYKI

DIALEKTY I JĘZYKI

• Istnieje pewna strefa przejściowa (np. teren z jęz. włoskim, tereny

przejścia włosko-fr, teren z jęz. fr.)

• Czyli u De S. – język na dużym obszarze nie pozostaje monolityczny.

(dygresja: o monolicie języka pisał Gajda, sugerował, że i tak monolit się

rozpadnie, bo nie jest w stanie swej monolityczności unieść)

• problem pokrywania się izoglos (tworzenie się obszarów

dialektalnych)

• brak granic naturalnych między językami (strefa przejściowa)

• dialekt jako język (problem literatury: portugalski i holenderski,

włoski

też)

A

B

A

B

• łagodne i gwałtowne przejścia między językami

(problem migracji)

– włoski a francuski oraz języki słowiańskie a języki

germańskie

• Gwałtowne, gdy jest migracja
• Łagodne – ewolucja naturalna, sama w

sobie.

FALE JĘZYKOWE

FALE JĘZYKOWE

• przeciwstawne tendencje:

partykularyzm („duch zaścianka” –

każda wspólnota chce oddzielić się od

wspólnot ją otaczających

) oraz

intercourse

(jeden jęz. na różnych

terenach dąży do ujednolicenia się) –

tendencje KONKURUJĄ.

• => SPOŁECZNOŚĆ [świadomość własnej

odrębności + kontakty z sąsiednimi

społecznościami]

• waga intercourse’u dla języka

– działanie pozytywne (upowszechnianie

innowacji => FALA)

– działanie negatywne (tłumienie innowacji.

Zmiana nie ma szansy się przebić

)

– zmiana językowa [t → c], a naśladowania

gwar sąsiednich {

PUNKTOWOŚĆ ZMIANY

}

FALE

FALE

JĘZYKOWE

JĘZYKOWE

• cechy (dialektalne) wspólne i różnicujące [zależność od intercourse’u -

wspólne

i ducha zaścianka -

różnicujące

]

• teoria fal a teoria migracji

(migracje zburzająpłynne rozchodzenie się fali)

[ciągłość a skokowość zmian]

• „solidarność” języków [konieczność połączenia przez dialekty pośrednie.

Języki są solidarne w rozwoju

]

• Na obrzeżach są stare zmiany, a w centrum już następuje następny krok

ewolucji języka

dzisiejsza
izoglosa danej
cechy

A =>
B

A
`

A
`

FALE JĘZYKOWE

FALE JĘZYKOWE

• rozwój języków w odosobnieniu –

dominacja

cech silnie różnicujących

+ pierwotność cech

wspólnych
[A] => [A]||[A] => [A`+B] || [A`+C] =>
{[(A`+B)` + (A`+B)`` + (A`+B)```]}
(rozpad na dialekty

i już są słabiej różnicujące

)

• rozwój języków na terytorium ciągłym

(SOLIDARNOŚĆ)

(dominacja cech wspólnych i ich

achronologia)
[A] [A`] => [A+B+C] [A`+B+D]=> [A+B+C]
[A`+B+D] => [(A)+B+C+E] [B+D+E]

PERSPEKTYWY

PERSPEKTYWY

JĘZYKOZNAWSTWA

JĘZYKOZNAWSTWA

• językoznawstwo synchroniczne (perspektywa mówiącego – rola

native speakera) –

świadomość rodzimego użytkownika. Norma to

to, co akceptuje rodzimy użytkownik.

– zdania niewzorcowe a zdania dewiacyjne

• językoznawstwo diachroniczne: perspektywa prospektywna

(badamy jakiś fakt językowy, np. fonem i patrzymy jak rozwijał się

przez wieki - chronologicznie)

i perspektywa retrospektywna

(rekonstruujemy z dzisiejszych form to, co było kiedyś – odwrotnie

do chronologii. I to De S. uważa za najważniejsze dla badań

językowych – dziś rekonstrukcje na GHJP)

(badanie form, z których

dana forma mogła się narodzić)

• rola metody porównawczej (por. baskijski a greka, łacina,

słowiański => j. indoeuropejski)

(porównując możemy odkrywać

stany wcześniejsze)

• wniknięcie w język głębiej, niż sięgają dokumenty

NAJSTARSZY JĘZYK A

NAJSTARSZY JĘZYK A

PROTOTYP

PROTOTYP

• Z prototypu pochodziły inne języki, np. PIE

• sanskryt (najstarsze dokumenty pisane – podniesiony do rangi

prototypu)

(najstarszy, ale nie od niego pochodzą języki, jest jeszcze

jeden stopień przed)

• nie jest tak, że wszystkie inne języki europejskie pochodzą od sanskrytu

• „języki nie mają wieku” –

są równoważne

PROTOT
YP

EPOKA 1.
EPOKA 2.
EPOKA 3.

EPOKA 4.

EPOKA 5.

A

B

C

D

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

SPOŁECZNE

SPOŁECZNE

• społeczeństwo jako rzeczywistość

prymarna dla jednostek ludzkich

• konwencja społeczna nadaje sens

wszystkim zachowaniom ludzkim

• wyjaśnić znaczenie jednostki = odnieść do

zespołu jednostek (postać liczby pojedynczej i

mnogiej foot => foots, foot => feet)

• język jako element wspólny całej

społeczności mówiącej zdeponowany w

umyśle każdego mówiącego (aspekt

społeczny i psychologiczny) => miejsce na

odrębności [?]

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

SPOŁECZNE

SPOŁECZNE

• langue – charakter społeczny i abstrakcyjny
• parole – charakter kontekstowy, sytuacyjny [TEKST w

sytuacji] – a tekst w systemie [?]

• problem składni jako jednostki mówienia

- parole

[najbardziej kontrowersyjny aspekt jego koncepcji!!!]

• arbitralność znaku językowego => arbitralność

świata pojęciowego

(czasami podział swiata, który

dokonuje się w naszych głowach jest również

arbitralny)

(każdy język artykułuje i organizuje świat

odmiennie)

• słowa nie odnoszą się do rzeczy

(one odnoszą się

od naszego widzenia rzeczywistości)

[antynominacyjność]

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

JĘZYK JAKO ZJAWISKO

SPOŁECZNE

SPOŁECZNE

• język jako system zamknięty (wtórność i

niesamodzielność form różnicujących –

dialektyzmy, archaizmy, indywidualizmy)

• problem analizy filologicznej –

(porównywanie tekstów pochodzących z

różnych epok, badanie języka określonego

pisarza, porównywanie różnych wersji tekstów)

– badanie tego, co odrębne, a nie tego, co

wspólne [metoda: krytyka]

• przyznawanie zbytniej wagi językowi

pisanemu (zapominanie o mowie żywej)

Kurs językoznawstwa

Kurs językoznawstwa

ogólnego

ogólnego

• obowiązujące rozdziały:

– Wprowadzenie (K. Polański, s. 5–22)
– Wstęp (rozdziały 1–5, s. 27–50)
– Część I – Zasady ogólne (s. 89–122)
– Część II – Językoznawstwo synchroniczne (s. 123–

166)

– Część IV – Językoznawstwo geograficzne (s. 219–

238)

– Część V – Z zagadnień językoznawstwa

retrospektywnego. Wnioski (rozdziały 1–2, s.
239–244)