Język jako narzędzie

komunikacji:

konotacje i stereotypy

Instytut Dziennikarstwa

Uniwersytet Warszawski

07.01.2016 r.

Konotacja (1)

Jak uzasadnić semantyczny związek z

podstawą słowotwórczą derywowanego

przymiotnika w związku nieludzki

człowiek? Jaka jest motywacja

znaczenia takich sfrazeologizowanych

wyrażeń, jak zachowywać się jak

człowiek czy (sójka) też człowiek? Na

te pytania możliwa jest odpowiedź

dzięki uwzględnieniu pojęcia konotacji.

[Ten i dalsze sjaldy na pdst. doktoratu M. Ciunowicz]

Konotacja (2)

•

Termin „konotacja” w różnych pracach i

metodologiach oznaczał (Tokarski 1987:81):

•

konotację syntagmatyczną, polegającą na

otwieraniu przez jedne kategorie znaczeniowe

miejsca dla innych kategorii znaczeniowych lub

na otwieraniu przez jedne formy gramatyczne

miejsca dla innych form gramatycznych;

•

rzadziej: organizację leksyki w kręgi tematyczne,

powodującą dominowanie układów

tematycznych w tekście (Skubalanka 1966),

•

w pracach z zakresu logiki: zbiór cech istotnych,

współoznaczanych łącznie przez nazwę, tj.

takich, które przysługują desygnatom tej nazwy;

•

w klasycznych ujęciach semantyki - dopełniającą

treść słowa, nakładającą się na jego komponent

znaczeniowy.

Konotacja (3)

• Jordanskaja i Mielczuk (1988:9-10) podają takie definicje

konotacji:

• Konotacja jakiejś nazwy (= leksemu) jest to, mówiąc

ogólnie, znaczenie nazwy, czyli jej intencja (R.Carnap), tj.

TREŚĆ odpowiadającego nazwie pojęcia. Denotacja zaś

jakiejś nazwy - to jego ekstensja, tj. ZAKRES lub zbiór

odpowiadających jej obiektów.

• (...) Leksykograficzno-lingwistyczne rozumienie konotacji

jest niezwykle szerokie: obejmuje ono tak różne, jak

„uzupełniające, towarzyszące komponenty znaczenia

wyrazu”, „ekspresywno-emocjonalne naddatki”, „elementy

modalne i oceniające”, „cechy pragmatyczne”, „asocjacje

znaczeniowe”, „odcienie stylistyczne”, itp.

• Autorzy wymieniają także konotację encyklopedyczną, która

nie jest w żaden sposób związana z tym lub innym

językiem. Typowe przykłady takiej konotacji to na przykład:

duża waga parowozu lub czołgu, wartość odżywcza mięsa,

niewielkie rozmiary i bezbronność dziecka, życiowa

konieczność wody oraz kulistość i twardość głowy ludzkiej.

Konotacja (4)

Trzy ostatnie rozumienia wchodzą w skład

semantyki leksykalnej. Językoznawcy

podejmowali próby sprecyzowania tego

terminu, i tak L. Zgusta (1987:81) wskazywał

na konotację jako „niedesygnację”, E.M.

Mednikova definiowała ją jako dopełniającą

treść słowa a J.D. Apresjan wskazywał, że są

to te elementy pragmatyki, „które są

odbiciem wyobrażeń kulturowych i tradycji

związanych z danym wyrazem, panującej w

danym społeczeństwie praktyki

wyzyskiwania odpowiedniej nazwy i wiele

innych czynników językowych” (Tokarski

1987:81).

Konotacja (5)

• Ryszard Tokarski (1987:106) definiuje konotację

semantyczną następująco:

• Konotacja semantyczna słowa jest charakterystyką,

jaką słowo to przypisuje obiektom pozajęzykowym.

Tworzy ona, w odróżnieniu od desygnacji, opartą na

cechach stereotypowych, fakultatywną,

aktualizowaną kontekstowo warstwę znaczenia,

niezbędną w semantycznym opisie słowa.

• Wspomniana fakultatywność zakłada, że w konotacji

jest miejsce dla sprzeczności (zieleń może oznaczać

pełnię życia, ale i niedojrzałość, woda – może być

postrzegana jako coś niezbędnego, ale i

beztreściwego). To stwierdzenie będzie istotne przy

analizie odcieni znaczeniowych leksemów badanych

w tej pracy.

Konotacja (6)

Konotacja wpisuje się w warstwową strukturę

pojęcia, która umiejscawia najlepsze

przykłady danego desygnatu w centrum i

coraz mniej typowe w miarę przesuwania się

ku peryferiom (patrz prototyp, część 2.4.1.

niniejszego rozdziału). Wedle tego opisu

„(…) bliżej centrum pojawiają się konotacje

utrwalone w potocznej świadomości

językowej, znane przeciętnemu

użytkownikowi języka, natomiast konotacje

indywidualne, tekstowe, przy ich treściowej

nieostrości i kategorialnej otwartości,

pojawiają się na coraz dalszych peryferiach”

(Tokarski 2006:222).

Konotacja (7)

Istotne dla późniejszej analizy językowej wydaje się

uchwycenie typów działań na jednostkach

leksykalnych, umożliwiających eksplikację cech

konotacyjnych. Zdaniem Tokarskiego, taką możliwość

dają następujące działania (1987:89):

porównywanie dwu znaczeń wyrazu polisemicznego;
analiza semantyczna dwu leksemów pozostających

względem siebie w stosunku derywatów

słowotwórczych (np. małpa i małpować);

interpretacja jednostek leksykalnych wchodzących w skład

związku frazeologicznego znaczeniowo motywowanego

przez analizowany leksem (np. postępować jak osioł,

przypominać sobie jak przez mgłę, rzucać perły między

wieprze);

stwierdzenie opozycji dwu (lub kilku) leksemów w

wypowiedzeniu, którego sens można interpretować

tylko wtedy, gdy się uwzględni semantyczne cechy

konotowane przez te leksemy (np. to nie człowiek, lecz

zwierzę; wiatru ni słów na łańcuchu nie utrzymasz).

Stereotypy do analizy

(Niemcy)

• Mój wujek Willy jest bardzo pruski.
• Siedzieć jak na niemieckim kazaniu.
• Szwab. Szkop.
• Oszwabić kogoś.
• Jasny jak filozofia niemiecka.
• Wmówić w kogo jak w Niemca chorobę.
• Pierdoła saska.
• Pruski dryl.

Stereotyp: Walter Lippmann

Public Opinion 1922

Mówi się nam o świecie, jeszcze zanim go zobaczymy.

Wyobrażamy sobie przedmioty, zanim ich

doświadczymy. I te prekoncepcje rządzą głęboko

całym procesem percepcji. [...] Raz wywołane

zalewają one świeże doświadczenie starymi

wyobrażeniami i narzucają obrazowi otaczającego

świata to, co zostało wskrzeszone z pamięci. Gdyby w

otaczającym świecie nie było de facto jednolitości, w

tego typu działaniu ludzkim nie kryłaby się

oszczędność wysiłku, a tylko błąd przewidywania

zamiast widzenia. Jednak ujednolicenie jest

dostatecznie duże, a konieczność oszczędzania uwagi

nieunikniona, tak że zrezygnowanie ze wszystkich

stereotypów na rzecz dziewiczego doświadczenia

byłaby zubożeniem ludzkiego doświadczenia.

Walter Lippmann (cd.)

Są jeszcze inne powody, poza oszczędzaniem

wysiłku, dla których tak często trzymamy się

naszych stereotypów, mimo że moglibyśmy pójść

za wizją bardziej obiektywną. Systemy stereotypów

mogą być samym rdzeniem naszej własnej tradycji,

fortecą broniącą naszej pozycji w społeczeństwie.

Są one uporządkowanym, mniej czy bardziej

spójnym obrazem świata, do którego dostrajają się

nasze obyczaje, nasze gusty, nasze możliwości,

nasze przyzwyczajenia i nasze nadzieje. Mogą one

nie tworzyć kompletnego obrazu świata, lecz obraz

świata możliwego, do którego się przystosowujemy.

W tym świecie ludzie i rzeczy mają swoje dobrze

znane miejsca i dostosowują się do oczekiwań. Tam

czujemy się jak w domu.

Adam Schaff o stereotypach

 Stereotypy zawierają jakąś uogólnioną wizję

rzeczywistości, która jest dana jednostce przed

doświadczeniem i niezależnie od doświadczenia,

ukierunkowując naszą uwagę i w rezultacie kształtując

odpowiednio nasze doświadczenie.

 Stereotypy są nieelastyczne, charakteryzują się

opornością na zmiany oraz długotrwałą (niekiedy przez

wiele generacji) powtarzalnością.

 Stereotypy są ściśle związane z wartościowaniem i z

emocjonalnym stosunkiem nosiciela stereotypu do

rzeczywistości. Stereotypy znajdują swój wyraz w języku.

 Pojęcia są tworem odpowiadającym wymogom myślenia

naukowego, stereotypy zaś są impregnowane na wpływ

doświadczenia. W stereotypach dominujący jest składnik

emocjonalny, w pojęciach — intelektualny. Pojęcia,

zwłaszcza naukowe, charakteryzują się dynamiką, wielką

zmiennością, stereotypy są oporne na zmiany. Główna

funkcja pojęć to funkcja poznawcza, zaś stereotypów —

społeczna.

Stereotypy do analizy

(Żydzi)

• Żydowskie wykręty.
• Żydowski targ. Kochajmy się jak

bracia, liczmy się jak Żydzi.

• Żydowska głowa.

Stereotypy do analizy

(Cyganie)

• Ocyganić, cyganić. Kłamie jak Cygan.

Ależ z ciebie cygan.

• Cygańskie życie.
• Czarny, smagły jak Cygan.
• Dla towarzystwa dał się Cygan

powiesić.

• Kowal zawinił, Cygana powiesili.

Stereotypy do analizy

(Anglicy)

• Wyjść po angielsku.
• Angielski humor.
• Angielska flegma.
• Angielska choroba. Blady jak śmierć

angielska.

Stereotypy do analizy

(Francuzi)

• Elegancja Francja.
• Francuski piesek.
• Francuska miłość.
• Co Francuz wymyśli, to Polak polubi.