STYLIZACJA JĘZYKOWA

STYLIZACJA JĘZYKOWA – świadome

kształtowanie wypowiedzi zmierzające do

nadania jej cech stylu innego niż ten, z

którego ta wypowiedź pochodzi,

kształtowanie tekstu jakiejś wypowiedzi

zgodne z normami stylistycznymi

charakterystycznymi dla innego typu

wypowiedzi

=> stylizacja całkowita i fragmentaryczna,

stylizacja informacyjna i manierystyczna

– archaizacja,

– dialektyzacja,

– kolokwializacja (profesjonalizacja i argotyzacja),

– pastisz a parodia.

Typy stylizacji

• stylizacja biblijna (por. Anhelli J. Słowackiego)
• poetyzacja (poetyzmy: darń, ruczaj, odrzwia)
• scjentyzacja (Pingwiny A. Międzyrzeckiego)
• makaronizacja (2 rozumienia terminu)
• kancelaryzacja (PURS J. Tuwima)
• archaizacja (Krzyżacy H. Sienkiewicza)
• dialektyzacja (Chłopi W. Reymonta)
• argotyzacja (np. stylizacja na gwarę młodzieżową)
• profesjonalizacja (Ślusarz J. Tuwima)
• kolokwializacja (Pamiętnik z powstania

warszawskiego

M. Białoszewskiego)

Przykłady stylizacji (1)

Instynkt opiekuńczy wśród pingwinów cesarskich

(Adolf Remane, Das soziale Leben der Tiere)
Osiąga rozmiary monstrualne:
Dochodzi do tego że jednym pisklęciem
Opiekują się dziesiątki rodziców
Potrzeba wysiadywania jaj
A również ogrzewania i żywienia pisklęcia
(Opisy i obserwacje: Adolf Portmann i Sapin-Jaloustre)
Jest dla pingwinów cesarskich nie do przezwyciężenia
Popęd do posiadania i pielęgnowania pisklęcia
Jest u tych ptaków tak silny
Że przyrodoznawca Wilson określa go jako pełen patosu[…]

Przykłady stylizacji (2)

Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałych,

snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie

Niemce – świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na

podobieństwo moje – jeździłem po krewnych, po

doktorach, po sklepach, a że dziecię ma się mi

narodzić, myślałem o mamce. –
Bije druga na wieży kościoła.
Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące,

garnące się pod myśl moją – słuchające natchnień

moich – niegdyś odgłos nocnego dzwonu był hasłem

waszym. (chodzi i załamuje ręce) Boże, czyś Ty sam

uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że

nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się odepchną

od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała gdyby

dwa trupy zostawią przy sobie? –

Przykłady stylizacji (3)

– Słychać, że śtender nie udychtowany. Ale przekonany jestem, że

gdy pan mu da odpowiedni szprajc przez lochowanie pufra, to

droselklapa zostanie zablindowana, nie będzie już więcej

ryksztosować i, co za tym idzie, ferszlus będzie roztrajbowany.

I zmierzyłem ślusarza zimnym, bezczelnym spojrzeniem.(…)
– Ale teraz nie zrobię, bo holajzy nie zabrałem. A kosztować będzie

reperacja – wyczekał chwilę, by zmiażdżyć mnie efektem ceny –

kosztować będzie 7 złotych i 85 groszy.

– To niedużo – odrzekłem spokojnie. – Myślałem, że co najmniej dwa

razy tyle. Co zaś dotyczy holajzy, to doprawdy nie widzę

potrzeby, aby pan miał fatygować się po nią do domu.

Spróbujemy bez holajzy.

Ślusarz był blady i nienawidził mnie. Uśmiechnął się drwiąco i

powiedział:

– Bez holajzy? Jak ja mam bez holajzy lochbajtel krypować? Żeby

trychter był na szoner robiony, to tak. Ale on jest krajcowany i we

flanszy culajtungu nie ma, to na sam abszperwentyl nie zrobię.

Przykłady stylizacji (4)

I przechodził Szaman z Anhellim pustymi drogami Syberii, gdzie stały

turmy.

I widzieli twarze niektórych więźni przez kraty patrzących się na

niebo smutne i blade.

A przy jednej z owych turm spotkali ludzi niosących trumny i

zatrzymał je Szaman każąc otworzyć.

Więc gdy zdjęto trumien wieka, wzdrygnął się Anhelli widząc, że

umarli byli jeszcze łańcuchach, i rzekł: Szamanie, oto się boją,

żeby nie zmartwychwstali ci umęczeni.

Obudź którego z nich, albowiem masz siłę cudów, obudź tego starca z

siwą brodą i białymi włosami: bo mi się zdaje, żem go znał żywym.

A Szaman spojrzawszy surowo rzekł: Cóż więc? Oto go wskrzeszę, a

ty go znów zabijesz. Zaprawdę i dwa razy go wskrzeszę i dwa razy

od ciebie śmierć weźmie.

Lecz niech będzie, jak żądasz, abyś wiedział, że śmierć nas ochrania

od smutków, które już się były w drogę, ku nam wybrały, a

znalazły nas martwymi.

ELEMENTY

RETORYKI

KLASYCZNEJ

•D. Jedynak-Zdunkiewicz, Wykłady
ze stylistyki, rozdz. X Styl retoryczny
i jego gatunki (podrozdz. 10.1.–10.4.,
s. 143–149).
•J. Ziomek, Retoryka opisowa, rozdz.
IV oraz VII–IX (s. 78–125 oraz 200–
249).

CZĘŚCI SZTUKI

CZĘŚCI SZTUKI (elementy

retoryki)

•

INVENTIO

INVENTIO (inwencja: nienacechowane

res wchodzą w kontakt ze słowami –

verba, które opisują jakąś sprawę – causa

=> ordo naturalis)

•

DISPOSITIO

DISPOSITIO (dyspozycja => ordo

artificialis)

•

ELOCUTIO

ELOCUTIO (elokucja, wysłowienie)

•

MEMORIA

MEMORIA (pamięć – naturalna i

sztuczna => mnemotechnika)

•

PRONUNTIATIO

PRONUNTIATIO (pronuncjacja,

wykonanie – głos, mimika, gesty)

TYPY MÓW

MOWY

RODZAJE MÓW SĄDOWE

DORADCZO-

-POLITYCZNE

OKOLICZNOŚCIO

TYPY MÓW

oskarżycielskie

namawiające

chwalące

obrończe

odradzające

ganiące

STRUKTURA MOWY

(dyspozycja)

•

EXORDIUM (PROOEMIUM)

Szanowni Państwo! Dziś przyjdzie nam się zająć…

•

NARRATIO

Wiele lat temu słyszałem historię dziewczyny przez trzydzieści

lat zamkniętej w wieży […]. Historia ta uczy nas, że…

•

ARGUMENTATIO

Pierwszym argumentem na poparcie mojej tezy niech będzie

fakt, że […].

Co więcej, […].
Należy zauważyć także […].
probationes inartificiales i probationes artificiales

•

REFUTATIO

Nie ma racji X, który twierdzi, że […].
Brak najmniejszych dowodów na poparcie tezy X-a.

STRUKTURA MOWY

(dyspozycja)

•

INTERROGATIO

INTERROGATIO
Czy skoro X twierdzi, że […], to przyjmie także

absurdalne rozwiązanie […]?

•

RECAPITULATIO

Na przykładzie historii […] postawiłem tezę, którą

udowodniłem odwołując się do trzech ważnych spostrzeżeń:

[…]. Wykazałem także, że moi przeciwnicy nie mają racji,

ponieważ […]. Wynika z tego niezbicie, że […].

•

PERORATIO

Zawsze starałem się być dobrym człowiekiem i dlatego wierzę

teraz, że zechcą Państwo mnie wesprzeć. Moi przeciwnicy

są może bardziej wymowni ode mnie, ale – wierzcie mi – nie

zależy im tak bardzo na Waszym losie.

TEORIA ARGUMENTACJI

• PROBATIONES INARTIFICIALES

(1)

Argumenty rzeczowe

Argumenty rzeczowe (dane, fakty,

badania, liczby, wypowiedzi świadków)

• Z tego względu przygotowaliśmy na lata 2007–

2013 nową inicjatywę, którą nazwaliśmy
"Regiony na rzecz zmian gospodarczych" z
budżetem w wysokości 375 milionów euro.

(2)

Argumenty emocjonalne

• Byłem ogromnie przerażony jego

zachowaniem!

(3)

Argumenty logiczne

ARGUMENTY LOGICZNE

•

wnioskowanie metodą indukcji

– wnioskowanie od szczegółu do ogółu,

podajemy poszczególne przykłady, z

których ma wynikać wniosek ogólny,

pochodzący SPOZA tych przykładów.

Jan jest omylny. Piotr jest omylny.

Grzegorz jest omylny. Tomasz jest

omylny. Anna jest omylna. Małgorzata

jest omylna. Krystyna jest omylna.

=> Każdy człowiek jest omylny.

ARGUMENTY LOGICZNE

•

wnioskowanie metodą dedukcji

od ogółu do szczegółu, czyste wnioskowanie

logiczne, wyciąganie wniosków z przesłanek,
nie wymaga tworzenia nowych twierdzeń

Jan jest człowiekiem.
Każdy człowiek jest omylny.
=> Jan jest omylny.

– sylogizm i entymemat

SYLOGIZM

• Każdy pies [M] jest ssakiem [P].

przesł.

większa

• Azor [S] jest psem [M].

przesł. mniejsza

--------------------------------------
• => Azor [S] jest ssakiem [P].

wniosek

• termin większy [P]
• termin mniejszy [S]
• termin średni [M]

TEORIA SYLOGIZMU

– ZDANIA KATEGORYCZNE

• zdanie ogólno-twierdzące A [(S)aP]

– Każde S jest P. [Każdy pies jest ssakiem]

• zdanie ogólno-przeczące E [(S)e(P)]

– Żadne S nie jest P. [Żaden człowiek nie jest

ptakiem.]

• zdanie szczegółowo-twierdzące I [SiP]

– Niektóre S są P. [Niektórzy ludzie są mężczyznami.]

• zdanie szczegółowo-przeczące O [So(P)]

– Niektóre S nie są P. [Niektórzy ludzie nie są

mężczyznami]

TEORIA SYLOGIZMU

–DYREKTYWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

• D1: co najmniej jedna przesłanka ma

charakter ogólny (SaP lub SeP)

• D2: co najmniej jedna przesłanka ma

charakter twierdzący (SaP lub SiP)

• D3: jeżeli obie przesłanki mają

charakter twierdzący, to i wniosek
musi być twierdzący, a jeżeli jedna jest
przecząca, to i wniosek jest przeczący

TEORIA SYLOGIZMU

–DYREKTYWY

POPRAWNOŚCI BUDOWY

• D4: termin średni musi być rozłożony

w co najmniej jednej z przesłanek

• D5: jeżeli termin mniejszy lub

większy jest rozłożony w
którymkolwiek z wniosków, to musi
być rozłożony w przesłance, jeżeli nie
jest rozłożony, nie trzeba go
porównywać

SYLOGIZM POPRAWNY

• Niektóre psy są kudłate.

MiS

• Psy są ssakami.

(M)aP

------------------------
• Kudłate psy są ssakami.

(S)aP

– termin większy SSAK – P
– termin mniejszy KUDŁATY PIES – S
– termin średni PIES – M

SYLOGIZM

NIEPOPRAWNY

• Żadne koty nie szczekają.

(M)e(P)

• Żadne psy nie są kotami.

(S)e(M)

-------------------------------------
• Istnieją psy, które szczekają. SiP

– termin większy: istoty szczekające – P
– termin mniejszy: psy – S
– termin średni: koty – M
– D1 [+], D2 [-], D3 [-], D4 [+], D5 [-]

ENTYMEMAT

• Jan jest omylny, bo jest człowiekiem.
• Wieloryb jest ssakiem, bo nie jest

ptakiem.

• Jan nie grzeszy, bo śpi snem

sprawiedliwego.

• Jan ma 80 lat i 25-letnią żonę.

Zatem Jan jest bardzo bogaty.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad hominem

– I ty, Polak, kwestionujesz konieczność

zwalczania Niemców w naszym kraju?!

• argumentum ad personam

– Rozmowa z takim oszołomem jak pan jest

poniżej mojej godności!

• argumentum ad populum

– Wszyscy dobrze wiedzą, że należy zwalczać

mniejszości narodowe w naszym kraju, bo
inaczej zatracimy naszą tożsamość.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad auditorem

– Czy należy dopuścić aborcję? Jeśli tak, to proszę, niech Państwo

odpowiedzą: kto z Państwa, a może: która z Pań chciałaby popełnić

aborcję i zabić swoje nienarodzone dziecko. Ktoś się zgłosi?

• argumentum

ad ignorantiam

– Najnowsze badania w Stanach Zjednoczonych (przeprowadzone

przez International Institute of Social Sciences z Danville University)

wykazały, że wzrost spożycia alkoholu przez młodych ludzi jest

spowodowany rosnącą liczbą rozwodów wśród ich rodziców.

– Na pewno zabiłeś Cezara, skoro nie jesteś w stanie udowodnić, że

tego nie zrobiłeś.

• argumentum ad verecundiam

–

Heidegger wyraźnie pisze, że „byt jest zamknięty w zrozumieniu bytu,

które jako rozumienie należy do egzystencji istniejącej ", tak więc

współczesna filozofia jednoznacznie odżegnuje się od tego sposobu

myślenia, który reprezentujesz. Nie tylko zresztą współczesny nam

Sartre, ale na pewno też dawniejsi myśliciele – Kant czy Nietzsche - nie

zgodziliby się z twoimi twierdzeniami. Nie wierzysz? - A może

powinieneś przeczytać „Sein und Zeit" — to naprawdę pouczająca

lektura.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ex autoritatem

–

Sam papież wypowiedział się na ten temat, a ponieważ

jest on autorytetem w sprawach wiary, to na pewno ma

rację.

• argumentum ab exemplo

–

Czy jogging jest rzeczywiście taki zdrowy, skoro jego

wynalazca zmarł przed czterdziestką na zawał serca?

• argumentum ad antiquitatem

– Nie należy przeciwstawiać się tej mądrej dawnej opinii, w

którą wierzyli nasi najwięksi przodkowie.

• argumentum ad absurdum

– Gdyby uznać za słuszny bezwzględny zakaz zabijania

zwierząt, to uznalibyśmy tym samym bezwzględny zakaz

zabijania tesiemców i innych pasożytów.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad vanitatem

– Panie Profesorze, Pan jest taki wspaniały, że tylko Pan

jest w stanie pojąć te skomplikowane zagadnienia.

• argumentum ad misericordiam

– Proszę mnie nie oblewać, ponieważ mam ciężką

sytuację domową i nie mogę pozwolić sobie na

powtarzanie roku.

• argumentum ad baculum

– Jak się nie weźmiesz do nauki, to zobaczysz, jak ci

wtłukę!

• argumentum ad carotam

– Jeśli zjesz pięknie obiad, dostaniesz batonika.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad amicitiam

– Chyba zrobisz to dla przyjaciela, w końcu znamy się tyle

lat?

• argumentum ad consequentiam

– Determinizm nie jest słuszny: jego słuszność oznaczałaby

uznanie braku odpowiedzialności człowieka za swoje
czyny – wymaganie uczciwego postępowania od ludzi
byłoby niecelowe, nie można by było karać zbrodniarzy.

• argumentum ad fidem

– Chrystus potępił Martę, która krzątała się wokół

jedzenia . Od tej pory ludzie powinni wiedzieć, co jest
naprawdę ważne wżyciu.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad crumenam

– Ten malutki prezencik na pewno przekona Pana do

tego, żeby w sądzie stanąć po właściwej stronie.

– Tomasz ma rację – on ma łeb na karku – zobacz,

jak się dorobił.

• argumentum ad invidiam (ad odium)

– Nie zważajcie, sędziowie, na dowody, popatrzcie

tylko na twarz tego człowieka – to twarz
psychopaty i zwyrodnialca.

• argumentum ad quietem

– Zrób to dla świętego spokoju.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum ad socordiam

– To bardzo dobra decyzja, ale trzeba z nią poczekać, nie

jest odpowiednia na ten moment.

• argumentum ad vertiginem

–

Dlaczego nie chcesz zrozumieć wagi moich

argumentów? Nie zwracasz uwagi na to, co w tej
kwestii jest najistotniejsze.

• argumentum ad fortiori

– X jest większy od Z. Z jest większy od Y. Zatem X jest

tym bardziej większy od Y.

– Skoro jest zakazane deptanie trawy, to tym bardziej

zakazane jest jej zrywanie.

PROBATIONES ARTIFICIALES

(ARGUMENTY ERYSTYCZNE)

• argumentum a silenzio

– Gdyby to zjawisko naprawdę istniało, to jakieś

źródła wspominałyby o nim.

• argumentum a simili

– Johnsons, Dricks, Crinthes i inni mordercy

zostali skazani na karę śmierci. Dlaczego
zatem mielibyśmy ocalić od niej oskarżonego?

• argumentum dixit

– Norwid powiedział: „Przyszłość ocala, co jej

potrzebne”.

ARGUMENTY

RETORYCZNE

• Proszę określić typy argumentów

– To oczywiste, że Bóg istnieje – czy jesteś w stanie

udowodnić jego nieistnienie?

– Profesor John Browson z University of Jutah stwierdził, że

jedzenie dużej ilości bitej śmietany pozwala nam schudnąć.

– Nie ulega wątpliwości pańska głęboka i wszechstronna

znajomość problemu.

– Czy naprawdę wierzymy w teorię Darwina i mówimy, że

człowiek pochodzi od małpy. A kto z Państwa pochodzi od

małpy?

– Jak się Pan nie zamknie, to w końcu ktoś Panu pysk obije!

– Możesz pisać, co chcesz, pamiętaj jednak, że nasza partia

nie toleruje najmniejszych odstępstw od oficjalnej linii.

Zawsze możesz stracić posadkę.

– Jako członek ruchu „PRO LIFE” chyba nie powinien Pan

nawet dopuszczać myśli o karze śmierci, a co dopiero

proponować jej wprowadzenie.

ARGUMENTY

RETORYCZNE

– Czy naprawdę chcemy narażać nasze dzieci na płacenie za studia? A

kto z Państwa chciałby płacić za studia?

– Jak może pan wypowiadać się na temat stanu wojennego? Przecież

miał pan wtedy 5 lat!

– W większości krajów świata system podatkowy jest progresywny, a

bogaci obłożeni są wysokimi podatkami. To oczywiste, że biednym

zawsze należy się zasiłek, finansowany przez bogatych.

– Proszę nie stawiać mi dwójki, bo stracę przez to stypendium, a to

moje jedyne źródło utrzymania.

– Pan jako ekspert w tej dziedzinie doskonale wie, że… .

– Wszyscy ludzie zażywający witaminę C żyją dłużej – Linus Pauling,

laureat Nagrody Nobla z chemii – zażywał 20 gramów witaminy C

dziennie i dożył 93 lat.

– Już starożytni wiedzieli, że nie należy działać zbyt pochopnie, a we

wszystkim trzeba stosować zasadę złotego środka i umiaru.

– Jeśli mi pomożesz, zapłacę ci sowicie.

– Gdybyśmy uznali, że za zasadną możliwość obrony swojej własności

przed ewentualnymi trespaserami, to gdybym przez pomyłkę wszedł

na czyjąś działkę, ta osoba mogłaby mnie nawet zabić i byłaby

bezkarna.

– Nie jest to do końca legalne, ale my, artyści, musimy sobie pomagać,

prawda?

ARGUMENTY

RETORYCZNE

– Homoseksualizm jest zły, bo Bóg zesłał swój gniew na

Sodomę i Gomorę.

– Ustąp jej, to nie będą się ciebie czepiali.
– Ten drobny podarunek na pewno choć trochę osłodzi panu

trudy decyzji podjętej na moją korzyść.

– Nieprawda, że Bóg nie istnieje. Gdyby nie było Boga to byłoby

naprawdę straszne - nic nie miałoby sensu.

– Nie doceniasz tego, co w tej sprawie jest najważniejsze.

Dlaczego nie chcesz przyjąć wagi moich argumentów?

– Wystarczy spojrzeć na tego człowieka, a już wiadomo, że

mógłby on popełnić najgorszą zbrodnię!

– To byłaby bardzo dobra decyzja, ale nie w naszych

warunkach, trzeba poczekać, aż nasze społeczeństwo dojrzeje

do tego.

– Polska ma 40 tysięcy mieszkańców. Mongolia jest jeszcze

większa od Polski, więc Mongolia ma jeszcze więcej

mieszkańców.

TEORIA TROPÓW I

FIGUR

• J. Ziomek, Retoryka opisowa, rozdz. VII

Tropy, rozdz. VIII Retoryka elokucyjna: figury
słów, rozdz. IX. Figury myśli (s. 158–249);

• D. Zdunkiewicz-Jedynak, Wykłady ze

stylistyki, rozdz. 3. Analiza stylistyczna
tekstu. Stylistyczna wartość środków
językowych
(s. 37–58), zwłaszcza rozdz. 3.1.6, 3.2, 3.3.

TROP A FIGURA

•

TROP

TROP [działa na znaczeniu w obrębie jednego

wyrazu]

• metafora /personifikacja, animizacja, antropomorfizacja/

• katachreza

• metonimia

• synekdocha

• oksymoron

• hiperbola

• litota

• peryfraza

• emfaza

•

FIGURA

FIGURA [działa w obrębie grupy składniowej,

na kilku wyrazach]

– FIGURA MYŚLI [działa na znaczeniu]:

ALEGORIA, APOSTROFA, IRONIA

– FIGURA SŁOWA [działa na składni]: INWERSJA,

ANAFORA, GRADACJA

METAFORA

INFORMACJE OGÓLNE:

– metafora jako

skrócone porównanie

(A jest (jak, podobne do) B) => A=B (A to B)
Richelieu jest przebiegły jak lis =>

Richelieu to

lis

– relacja

podobieństwa

podobieństwa między elementami

[…] z ust uczyniłeś nie zamknięte rany
Purpurowe, rude i różane
Mdlejąc wsparte na zębów diamencie[…]

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Don Juan i Donna Anna)

KLASYCZNE TEORIE

METAFORY

•

klasyczna teoria metafory

=> metafora jest

wyjątkiem, naruszeniem systemu, wykrzywieniem pierwotnego

znaczenia słowa, można jej użyć tylko w wyjątkowo

usprawiedliwionej sytuacji

•

romantyczna teoria metafory

=> metafora jest

pierwszym sposobem mówienia o świecie, wynika z potrzeby

nowego nazwania elementów świata, relacji występujących w

świecie

•

formalna teoria metafory

formalna teoria metafory =>

próba jej opisana z

językoznawczego punktu widzenia

– substytucyjna teoria metafory => zastąpienie, czy raczej

przytłumienie, znaczenia pierwotnego

– interakcyjna teoria metafory => obydwa elementy na siebie

wpływają

spiżmem wyczerpał mu życie = ‘zabił go’
przeciął spiżmem hartownym wodę = ‘zaczerpnął wody’
=> CIĄĆ i CZERPAĆ [ODEJMOWAĆ]

METAFORY O CZŁONACH

RÓWNOLEGŁYCH

METAFORY O CZŁONACH

NIERÓWNOLEGŁYCH

STRUKTURA METAFORY

• STAROŚĆ

TO WIECZÓR

determinandum determinant
TEMAT REMAT

motywacja (tertium comparationis) =>

starość i wieczór przychodzą późno, na

końcu; ich cechą jest znużenie, prawo do

odpoczynku; po nich przychodzą noc, sen,

śmierć

PODZIAŁY METAFOR

1. Metafory językowe (skostniałe,
zleksykalizowane), por. główka szpilki.
2. Metafory aktualne (odkrywcze,
autorskie).

II.

1. Metafory in absentia (Jan to szczwany
lis).
2. Metafory in praesentia (Człowiek to
trzcina

myśląca)

METAFORY IN ABSENTIA

• TEMAT jest zmienną
• REMAT jest funkcją zmiennej
• [Richelieu] to lis – [X to lis]
• gwiazdy [oczu] – [gwiazdy X-a:

gwiazdy latarń]

– [oczy] to gwiazdy – [X to gwiazdy]

METAFORY IN

PRAESENTIA

• METAFORY KONFRONTATYWNE

METAFORY IN

PRAESENTIA

• METAFORY KONFRONTATYWNE

METAFORY IN

PRAESENTIA

• METAFORY NIEKONFRONTATYWNE

METAFORY IN

PRAESENTIA

• METAFORY NIEKONFRONTATYWNE

KOGNITYWNA KONCEPCJA

METAFORY

OBRAZ METAFORYCZNY =>

metafora jako

narzędzie pojmowania

DOMENA
WYJŚCIOWA

DOMENA
DOCELOWA

PODSTAWA

METAFORY

DROGA

MIŁOŚĆ

ŻYCIE

WALKA

KOGNITYWNA KONCEPCJA

METAFORY

• metafora jako narzędzie pojmowania, a nie

jako element struktury tekstu

• BAZA POJĘCIOWA: CZAS TO PIENIĄDZ
• REALIZACJE BAZY W SYSTEMIE:

– Tracisz (Trwonisz) mój czas

– To urządzenie zaoszczędzi ci wiele czasu

– Załatwienie tej sprawy kosztowało mnie aż

godzinę

– Może uda nam się oszczędzić trochę czasu

– Nie mam czasu do stracenia

– Zaczyna brakować mi czasu

PRZYKŁADY METAFOR

• METAFORY

SKONWENCJONALIZOWANE W

JĘZYKU – znaczenia przenośne słów

(noga krzesła, uszko filiżanki, główka

kapusty, główka od szpilki)

• METAFORY W ZWIĄZKACH

FRAZEOLOGICZNYCH – krew się w

kimś burzy, gotuje, walić głową w mur,

ktoś ma węża w kieszeni)

• STEREOTYPY – Jan to truteń, Maria to

głupia gęś => przeniesienie tylko części

cech z domeny wyjściowej na docelową

METAFORY POETYCKIE -

PRZYKŁADY

[…] jestem z wieczoru

który nie chce usnąć
patrzy uparcie
głodnymi oczyma gwiazd […]

(H. Poświatowska, [jestem z upływającej wody])

[…] Moja miłość była jak gotyk.

Siedzę teraz jak pod kościołem.[…]

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Pod kościołem)

[…] Biały szpital. Śnieg za oknem. Zima.

Rząd godzin – pielęgniarek przy łóżku się zmienia
Czas w białym kitlu nie chce się podjąć leczenia[…]

(M. Pawlikowska-Jasnorzewska, Szpital – dzień)

METAFORY W TEKSTACH

UŻYTKOWYCH –

WYKOLEJENIA

(1)

ZESTAWIENIE ZBYT ODLEGŁYCH DOMEN

–

Dla polskiego cietrzewia jenot jest jak dawny
Układ Warszawski, a amerykańska norka niczym
NATO.

–

Nie przejmujcie administracji budynków do czasu
wydobycia dokumentów. Inaczej będziecie zawsze
traktowani jak misie proszalne.

–

Służba zdrowia – uzdrowiona i sterylna – wyłoni
się niczym królewna z żaby.

–

Najbardziej popularne są róże czerwone. Niektóre
odmiany na łodygach po półtora metra schodzą
jak wiosenna woda do Bałtyku.

METAFORY W TEKSTACH

UŻYTKOWYCH –

WYKOLEJENIA

(2)

BRAK PODSTAWY METAFORY (zakłócona

motywacja)

–

Przemyślana operacja asów propagandy, z

rozpaczliwą próbą uczynienia z księdza biskupa

primabaleriny mediów, zakończyła się klapą.

–

Podczas zagrożenia dorosły człowiek odruchowo

reaguje całym ciałem, a dziecko jest bezwolne jak

galareta.

–

Jak wynika z dochodzenia – był jednym z mózgów

doskonale zorganizowanego procederu.

–

Na dwa miesiące przed planowanym terminem

ślubu gniazdo było gotowe, zapięte na ostatni

guzik.

METAFORY W TEKSTACH

UŻYTKOWYCH –

WYKOLEJENIA

(3)

ZŁY OBRAZ METAFORYCZNY (=> DETERMINATOR

KONTEKSTOWY!!!)

–

Poprzeczkę w szkole zawieszono bardzo wysoko i

to jest bardzo pozytywne, na pewno z korzyścią

dla dzieci uczęszczających do tej placówki.

–

Z czasem ulica obrosła legendą . Dla jednych

stała się „gniazdem terroru”, dla innych oazą

wolności, centrum antyfaszystowskiego oporu,

symbolem walki alternatywnych ze zgniłym

mieszczaństwem. Na Hafenstrasse poślizgnął się

były burmistrz Hamburga, Klaus von Dohanyi.

–

Wielbiciele talentu Hanki Bielickiej mogą ją

podziwiać przede wszystkim na scenie Teatru

Syrena, którego pani Hanka jest filarem.

–

Okazało się, że głowa państwa na zwichniętą

nogę.

METAFORY W TEKSTACH

UŻYTKOWYCH –

WYKOLEJENIA

(4) NAGROMADZENIE METAFOR

–

Nie może federacja piłkarska kraju w środku Europy, który

w dodatku ofiarował światu Mikołaja Kopernika –

ekonomistę, twórcę prawa o lichym pieniądzu,

wypierającym pieniądz solidny, pozwalać sobie, by grano

jej na nosie standardy oparte na motywach wiedeńskiej

operetki.

–

I tak niewinna łapówka wręczona gliniarzowi na drodze

przeradza się z biegiem lat w apokalipsę życia

codziennego, w chorobę, która żeruje na naszej obojętności

wobec zła.

–

Bucha ze mnie energia, kwitnę, nie muszę niczego udawać

ani wpinać piór, żeby wyglądać i czuć się fantastycznie.

–

Atomowa elektrownia w Żarnowcu, której budowa pechowo

zaczęła się w roku katastrofy w Czarnobylu, z symbolu

nowoczesności stała się jeźdźcem Apokalipsy.

KATACHREZA

• metafora (skonwencjonalizowana) zastygła w

języku, ale zestawiająca bardzo odległe elementy,

trzeba włożyć bardzo wiele wysiłku w interpretację,

żeby ją odtworzyć

– ząb czasu

– ostre słowa (?)

• katachreza jako abusio (nadużycie) – metafora

pozbawiona przekonującej motywacji, zaskakująca,

trudna do zrekonstruowania (w tekstach użytkowych

może być skutkiem niedopatrzenia językowego Od tej

pory wszystko jest w rękach konia) – katachreza

zawsze wynika z rozszerzenia podstawowych znaczeń

użytych słów -

– Położenie ciała profesorskiego w Polsce nie jest nader różowe.

– Zapewniam wysoki sąd, że w tych podartych i zniszczonych

dżinsach bije uczciwe serce.

KATACHREZA

• ABUSIO jako celowy zabieg poetycki:

Chełpliwy pająk raz rzekł do sąsiada:
„Sieć sporządziłem, że mucha nie siada”.

• katachreza jest użyciem wyrazu rozszerzającym

jego znaczenie podstawowe, dzięki czemu

można go użyć do nazwania zjawiska

analogicznego (katachreza inopiae causa)

– gałąź drzewa => gałąź rodu,

– ludzkie ucho => ucho filiżanki,

– ludzkie oczko => oczko w pończosze

• UWAGA!: katachreza wynika z braku możliwości

nazewniczych w samym języku, metafora – z

nadmiaru tych możliwości

KATACHREZA

• przeniesienie katachretyczne z czasem

staje się verbum proprium, proces jest

wzmacniany przez istnienie formacji

analogicznych w języku [por. podnóże góry

– podcienie, podbrzusze]

• katachreza jako martwy obraz => temat

jest niewyartykułowany (zostaje tylko

remat)

KATACHREZA W POEZJI

B. Leśmian, Pururawa i Urwasi

Pururawa w godzinie, gdy słońce mgły krasi,
Ujrzał nimfę wód przaśnych - Indiankę Urwasi.

Wynurzyła dłoń z wody, a za dłonią – głowę,
A niedługo – popierśną kibici połowę.

Pomiażdżyła mu serce miłości nagłota –
Jął się skradać ku bogu ruchem snu i kota. […]

„Wróć mi wolę ruczajną, wróć stawne bezczasy!
Więcej we mnie drga boga, niż dziewczęcej krasy”.

„Darmo pragniesz się z wora prośbą wyszeleścić!
Chcę boga, com go schwytał, raz w życiu popieścić!" –

KATACHREZA W POEZJI

„Oddam ci wniebowziętą mych piersi urodę,
Warg mych odwilż różaną i ramion dogodę.

Jeno ukryj w pieszczocie nagość swego ciała.
Abym ludzkich upojeń, ja – bóg – nie widziała!” –

Po ciemku barwił łoże we kwiaty i liście,
W ciemnym łożu do niego polgnęła biodrzyście.

„Kiedyż ty mnie podpatrzysz, jako w ciebie dyszę?”

„Nigdy cię nie podpatrzę! Dość, że dech twój słyszę!”

„Czemuż nie chcesz oczyma wyjść szczęściu na drogę?”

„Po cóż jeszcze mam widzieć to, co kochać mogę?”

ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)

• wiatr wył w kominie
• fale ryczały podczas sztormu
• na tym terenie kwitnie przemysł

• fiołek, który klęczy zgięty pod

kroplami ranku

PERSONIFIKACJA

(UOSOBIENIE)

• Baranią czapkę nasunął na uszy

I wyszedł w pole. Milczkiem przywitały
Upiorne świerki Mróz siarczysty, biały
Pod jego stopą suchy śnieg się kruszy

(J. Kasprowicz, Mróz)

• Od studni wyleciała piosenka i zziębnięta,

zmartwiona wpadła do chaty przy
otwieraniu drzwi lub uciekała do lasu grzać
się przy ognisku światowców.

(I. Sewer-Maciejowski, Matka)

ANTROPOMORFIZACJA

• antropomorfizacja a personifikacja
• dzisiaj to jest zupełnie zwariowany

dzień

• pies wiernie popatrzył mu w oczy
• kot spojrzał na niego z wyrzutem
• wieczorem się oziębiło, ale kamień był

nadal przyjaźnie nagrzany

• szary dzień, niebo płacze
• gwiazdy zamigotały radośnie

METONIMIA

• nie jest to relacja podobieństwa =>

rzeczywista styczność w przestrzeni lub

czasie (RELACJA PRZYLEGŁOŚCI)

–

Cała szkoła poszła na wycieczkę.

SZKOŁA

1) instytucja zajmująca się edukacją,
2) budynek, w którym siedzibę ma taka instytucja
3) ludzie, którzy pracują (uczą się) w tym

budynku, związani z tą instytucją

–

I stawiło się tam prawie tysiąc szabel

TYPY METONIMII

• metonimia autora (autor zamiast dzieła) =>

czytam Mickiewicza

• metonimia przyczyny (przyczyna zamiast

skutku) => dostał Nobla

• metonimia skutku (skutek zamiast przyczyny)

=> i pot ten tak strasznie go zmęczył…,

spienione uzdy zam. zmęczone konie

• metonimia miejsca (miejsce zamiast ludzi tam

się znajdujących) => Kreml nie odpowiedział

jeszcze na propozycję polskiego rządu

TYPY METONIMII

• metonimia narzędzia (narzędzie zamiast

człowieka, który nim się posługuje/ czynności,

do której ono służy) => najwybitniejsze pióro

epoki

• metonimia przedmiotu ogarniającego

(naczynie zamiast zawartości naczynia) =>

wypiłem dwie szklanki

• metonimia znaku (zamiast jakiegoś człowieka/

zjawiska występuje symbol, oznaka, element

charakterystyczny) => na głowę tej rodziny

spadło ciężkie berło, tron zam. król, władza

TYPY METONIMII

• metonimia konkretu (zamiast określenia

abstrakcyjnego występuje określenie

konkretne z nim związane) => miał wspaniałą

głowę, wszystko mógł wymyślić

• metonimia abstraktu (pojęcie abstrakcyjne

zamiast rzeczownika konkretnego) => na

zamku zebrała się cała mądrość królestwa

• metonimia organu ciała (organ ciała zamiast

pełnionej przez ten organ funkcji lub funkcji

przypisywanej temu organowi) => Don Juan

żył sercem, którym obdarzał coraz to nowe

kobiety, Rycerz ten zginął z ręki Zawiszy

Czarnego

TYPY METONIMII

• metonimia patrona (podanie imienia,

które szczególnie kojarzy się z daną

rzeczą, samo w sobie ją symbolizuje) – np.

Mars zam. wojna, lary i penaty zam.

dobytek domowy, ford jako samochód

produkowany przez fabrykę Forda

PRZYKŁADY METONIMII

• „łany, co się złocą mazowieckim naszym chlebem”

(M. Konopnicka, Jać nie byłem nigdy za tem)

• „Zaśnie człowiek, kiedy go butelka połechce”

(A. Naruszewicz, Luciński podczaszy J.K. Mci, do autora ,,Podstolego")

• „Dla pretendenta do obrączki ślubnej”

(J. Słowacki, Beniowski, pieśń II)

• „zachwycać się Pawlikowską”

• „A dom bez głowy i rządu zostawił”

(R. Berwiński, Mysia wieża)

• „Gdy siew i pług nie wyda ziarna”

(L. Staff, Gdy ci koronę...)

• „W tej zawołanej ziemiańskiej stolicy wielebne głupstwo od wieków

siedzi”

(I. Krasicki, Monachomachia)

• „Watykan goni, pętami ciąży,

Westminster z Berlinem bierze”

(A. Naruszewicz, Daniel Kalwiński na zniesienie jezuitów)

SYNEKDOCHA

• relacja związku w przestrzeni lub/ i

czasie na zasadzie inkluzji

• PARS PRO TOTO – żelazne kraty

czekały już na niego, włos mu się jeżył

na głowie, przyjąć kogoś pod swój dach

• TOTUM PRO PARTE – Na miejscu

natychmiast zjawiła się policja, a

dopiero później przyjechał rząd, W

czasie pikiety naród wyraził swój

sprzeciw wobec decyzji rządu

TYPY SYNEKDOCH

TYPY SYNEKDOCH (wg

Fontaniera)

• SYNEKDOCHA CZĘŚCI: serce zamiast człowiek,

żagiel zamiast statek [PARS PRO TOTO],

• SYNEKDOCHA CAŁOŚCI: zamiast oddział

jeźdźców mówimy konnica [TOTUM PRO PARTE],

• SYNEKDOCHA TWORZYWA: żelazo zamiast

miecz, broń,

• SYNEKDOCHA LICZBY [!]: Piłsudski idzie na

bolszewików – jego oddziały, kuronie i michniki –

na określenie ludzi, którzy się w pewien sposób

zachowują, dość mam już tych żeromskich

TYPY SYNEKDOCH

TYPY SYNEKDOCH (wg

Fontaniera)

• SYNEKDOCHA ABSTRAKCJI: zwycięstwo

zamiast zwycięzca

• SYNEKDOCHA RODZAJU (posługujemy się

wyrazem szerszym znaczeniowo) – mówimy

zwierzę zamiast pies.

• SYNEKDOCHA GATUNKU (posługujemy się

wyrazem węższym znaczeniowo) – mówimy lew

zamiast bestia

• SYNEKDOCHA IMIENIA WŁASNEGO

(ANTONOMAZJA): donżuan, ksantypa, herkules

(użycie imienia własnego na opisanie osoby,

która ma te cechy, co oryginał).

OKSYMORON

CECHY
1. Oksymoron zwykle nie ma postaci zdania,

tworzy grupę składniową.

2. Sprzeczność jest pozorna, po analizie

semantycznej daje się pogodzić => ze

względu na nierównorzędne użycie konotacji

• biały murzyn.

• ciepły lód

• wymowne milczenie

• krzyczą, którzy milczą (Cyceron w Mowie

przeciw Katylinie)

HIPERBOLA

(PRZESADNIA)

• milion razy mówiłem ci, żebyś zamykał drzwi
• jest najlepszy, najwspanialszy, nikt mu nie dorówna (użycie

superlatywu)

• I zapłakała łzami tak obfitymi, że lękałem się zatopienia pokoju
• Siwe brwi zawieszone były tak wysoko, podchodząc popod samą

czuprynę, która jak wysepka ocalała na rozległym oceanie łysiny

• typowe jest zestawienie stopnia wyższego z rzeczownikiem

kulturowo uznawanym najintensywniejszą realizację danej
cechy: coś jest jaśniejsze niż słońce, czarniejsze niż noc, bielsze
niż śnieg

• hiperbola może współwystępować z metaforą: płomienna miłość

– uczuciu zostaje przypisana cecha temperatury, której ono nie
ma, ale jest to także temperatura o dużym natężeniu

LITOTA

• litota jako trop i zasada konstrukcji tekstu
• Janek to nie najgłupszy chłopak
• nieźle poradził sobie z tym zadaniem
• Mimo że moje umiejętności jako

opowiadacza nie są największe i mimo że
byłoby wiele osób dużo bardziej godnych
wykonania tego zadania, to właśnie mnie
przypadł zaszczyt opowiedzenia wam tej
historii

LITOTA

• litota niekoniecznie musi być

umniejszaniem:

• forma ‘nie-A’ [niegłupi/ niemądry]
• znaczenie nie jest zaprzeczeniem, ale

odesłaniem do znaczenia antonimu A
(synonimu nie-A) [mądry, trochę głupi]

• funkcja – w wypadku ocen pozytywnych

jest to bardzo silna pochwała, a w
wypadku negatywnych – złagodzona
nagana

PERYFRAZA

• zastąpienie jednego słowa jego przesadnym

opisem – wieloma słowami, choć można by

podać nazwę, element pierwotnie

definiujący: Jan Kochanowski – ojciec

Urszulki;
Ten w lśniący kryształ włożywszy oblicze
Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści
Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści.
(A. Mickiewicz, Zima miejska)

EMFAZA

• użycie nieprzenośne, ale odstępstwo od

użycia właściwego

• problem odwrotnej proporcjonalności

zakresu i treści – element bardzo bogaty

treściowo i ubogi zakresowo zostaje

określony nazwą bardzo bogatą zakresowo

i ubogą treściowo

– To człowiek (zam. To Jan Kowalski)
– Bądź mężczyzną!
– Bądź człowiekiem!
– Trzeba jakoś żyć.

FIGURY MYŚLI

Document Outline

Slide 1
Slide 2
Slide 3
Slide 4
Slide 5
Slide 6
Slide 7
Slide 8
Slide 9
Slide 10
Slide 11
Slide 12
Slide 13
Slide 14
Slide 15
Slide 16
Slide 17
Slide 18
Slide 19
Slide 20
Slide 21
Slide 22
Slide 23
Slide 24
Slide 25
Slide 26
Slide 27
Slide 28
Slide 29
Slide 30
Slide 31
Slide 32
Slide 33
Slide 34
Slide 35
Slide 36
Slide 37
Slide 38
Slide 39
Slide 40
Slide 41
Slide 42
Slide 43
Slide 44
Slide 45
Slide 46
Slide 47
Slide 48
Slide 49
Slide 50
Slide 51
Slide 52
Slide 53
Slide 54
Slide 55
Slide 56
Slide 57
Slide 58
Slide 59
Slide 60
Slide 61
Slide 62
Slide 63
Slide 64
Slide 65
Slide 66
Slide 67
Slide 68
Slide 69
Slide 70
Slide 71
Slide 72
Slide 73
Slide 74
Slide 75
Slide 76
Slide 77

STYLISTYKA (studia dzienne I rok) CZĘŚĆ II [zmieniony format]

Document Outline